Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы
Техника қауіпсіздігінің ережелері
Әрбір компьютерде жұмыс атқарып жатқан адам, мейлі ол маман болсын, немесе бірінші рет компьютерде отырса да, міндетті түрде техника қауіпсіздігін сақтауы керек. Жұмыс кезінде монитордың жарық шығаратын құбыры жоғары кенеуде болады. Аппаратураны, сым жүйелері мен мониторды дұрыс қолданбасаңыз, электр тоғынан қатты зақымдануға және аппаратураның күйіп кетуіне әкеп соғады.
Тыйым салынатын жағдайлар:
байланыстағы сым жүйелерінің айырғыштарына тиіспеу;
экранға қол тигізбеу және монитор мен пернетақтаның сыртқы жағын қолмен ұстамау;
аппаратураны оқытушының рұқсатынсыз қоспау және сөндірмеу;
дәптерлер мен кітаптарды монитор мен пернетақтаның үстіне қоймау;
су қолмен және дымқыл киіммен жұмыс істемеу.
Жұмыс істегенде:
60-70 см қашықтықта бүкшімей, еңкеймей, денені тік ұстап, жұмыс істеу қажет, үнемі көзілдірік киіп жүретіндерге көзілдірікпен ғана жұмыс істеу керек.
Дисплейде 20 минут жұмыс істеген соң, 5 минут демалған жөн.
Жұмыс уақытында:
аппаратураның дұрыстығын тексеру керек, ал егер төтенше дыбыстар естіле бастаса немесе пернетақтаның өзінен-өзі сөніп қалу жағдайы болса, жұмысты дереу тоқтатып, оқытушыны алдын-ала ескертіңіз;
Пернетақтаны ақырын басып, қауырт соққылардың болмауын қадағалау;
Пернетақтада жұмыс істегенде қолыңыз таза болсын;
Аппаратураның жұмыс кезінде шығып жатқан ақауларын өздігінен дұрыстауға тырыспаңыз.
Жүйелі блок. Компьютердің жүйелі блогы соқтықпайтын және толқындар (вибрациялар) компьютерге зақым тигізуі мүмкін. Жүйелі блокты басқа құралдармен қосып тұратын сымдар тек, компьютер сөніп тұрған уақытта ғана қыстырылуы немесе алынуы керек. Компьютерлер орналасқан бөлмеде темекі шегуге болмайды.
Монитор. Компьютермен эффектілі жұмыс істеу үшін ең бастысы мониторды дұрыс қолдану керек. Төменде солардың кейбір мысалдары келтірілген:
1. Біліп қоыңыздар, монитор, бұл –сезімтал құрал. Егер сіз оны үстелден құлатып алсаңыз, онда сізге жаңасын сатып алу керек болады. Мониторды үстелдің шетіне емес, нық, орнында қозғалмай тұратындай қылып қою керек.
2. Мониторды көзге көруге ыңғайлы болатын жерге орналастыру керек. Мониторды қырынан емес, тік бұрышпен көретіндей қылып бұрып қойыңыз. Сіз, экранға, аздап жоғарыдан төмен қарап отырғаныңыз жақсы болады. Сондықтан экран аздап шалқайып тұруы тиіс – астыңғы жағы сізге жақын орналасуы керек.
3. Бейненің жөнге салынуы дұрыс берілу керек. Өйткені сіз монитордың экранына көп уақыт бойы –үңіліп, қарап отыруыңыз мүмкін, егер оның регулировкасы дұрыс берілмесе, сіз жақын арада көздеріңізге зақым келтіресіз. Ең алдымен ағартқыш-қарайтқышты дұрыстап алу керек. Бейнені жарық қылып жіберуге болмайды – одан сіздің көздеріңіз тез шаршайды, оны былай тексеріңіз: экрандағы қара түс сұрғылттау емес, нағыз қара болуы керек. Егер сіздің мониторыңызда фокусировка батырмасы болса, онда оны, бейне максималды айқын болатындай етіп бұраңыз.
4. көптеген мониторларды шаң басып, олар тез кірлейді. Бұл шаңды әрдайым дымқыл шүберекпен сүртіп отыру керек. Жұмыс істеп болған соң, мониторда да шаң жиналып қалмас үшін, шүберек жапқышпен жауып қоюға болады. Бірақта, жапқышты, монитор қызып кетпеуі үшін, мониторды іске қосардыңалдында алып тастау керек.
5. егер монитор, экраннан жарыққтым қатты шығатындай болып, орналасса, онда көздуріңізді бүлдірмеңіз – немесе мониторды жарық тым қатты шықпайтындай қылып орналастырыңыз, немесе мониторға арналған қорғаныш фильтрін орнатыңыз. Бірақ та, қазіргі заманғы мониторлардың экрандары қорғаныш әйнегімен қамтылған – антиотражающий, артирассеивающий және антистатический, сондықтан оларға қорғаушы фильтр керек жоқ ( шындығында, ол зиянын да тигізуі мүмкін, өйткені осы фильтр бейнелерді қараңғылатып көрсетіп, түстерін бұзады және т.б.) .
6. монитор ішінде орналасқан кинескоп, өте жоғары қысыммен жұмыс істейді, сондықтан ешуақытта , еш-қашан монитордың қақпағын ашуға болмайды немесе қақпақтың астында орналасқан бөлшектерді қолмен ұстауға болмайды.мұны тек монитор жөндейтін оқымысты специалистер ғана істеуі тиіс.
Клавиатура. Клавиатура қолайлы құрал болып саналса да оған зақым келтіруге болмайды. Көбінесе,клавиатураның үстіне бутерброд қоюға және оның жанына шай қоюға болмайды – қоқым және су оны жұмыс істеу қалпынан шығарып тастауы мүмкін.компьютермер жұмыс істеп бітерде клавиатураны қақпақшамен жауып қойыңыз – бұл оған шаң немесе кір түсуден қорғайды.
Дискеталар. Дискеталармен ұқыпты айналысу керек: оларды дисководқа дұрыс (түзу) салып, оларды майыстыруға, қысуға, магниттік ашық жабындысы бар жерлерді қолмен ұстауға болмайды. Шаңның және дымқыл нәрселердің дискеталарға тиіп кетуінен сақтану керек. өлшемі 5,25 дюйм болатын дискеталарды қағазконвертте сақтау керек. Дискеталарды вертикальды түрде арнайы жабық қорапшаларда сақтаған жөн.
Компакт дискілер. Компьютерлік дискілердің үстіңгі жағын саусақтарыңызбен ұстамаңыз ( әсіресе майлы ) — бұдан ол дұрыс айналмай қалуы мүмкін. Компакт дискіні қырынан ұстаңыз. Компакт дискілерді шашыраңқы емес, арнайы қорапшаларда сақтаңыз ( оларды дүкендерде сатып алуға болады).
Глоссарий
Абонент – компьютер желісіне қосылған пайдаланушы, яғни жеке компьютер (иесі).
Абсолюттік адрестеу Ехсеl-де (Абсолютная адресация в Ехсеl) — әрбір тордың, яғни ұяшықтың адресін көрсететін оның екі сипаттамалық белгісі болады, алғашқысы — бағана атының әрпі (В, D), екіншісі – бүтін санмен белгіленетін қатар нөмірі. Абсолюттік адрес атауының белгісі бағана ( тік жол ) атының және қатар (жатық жол ) нөмірінің алдындағы $ символы болып табылады ( $В$4, $D$2 ).
Адрестік кітап – электрондық пошта программасында және коммуникациялық программаларда компьютер иелерінің немесе желідегі ақпараттық қорлардың адрестерінің тізімдері жазылатын арнайы мүмкіндік.
Айнымалы сызық — құжатты қарап шығуды басқаратын терезе облысының шекарасы. Сызық 1. Бейнелеу элементі. 2. Графикалық редактордағы ең қарапайым геометриялық элемент.
Алмасу буфері (Буфер обмена – Clipboard) – құжаттар мен қолданбалы программалар арасындағы мәліметтік немесе графикалық ақпарат алмасуға арналған компьютер жадының арнаулы бөлігі.
Алушы хабарламаны – электрондық поштамен жіберілген хабарламаны алушы абонент.
Антивирус – вирустарды тауып, олардың кері әсерін ( зақымын ) жоятын программа.
Анықтамалық көмек – гипер мәтінді принцип арқылы материалды ұйымдастыру.
Аралас адрестеу Ехсеl –де (Адресация смешанная в Ехсеl) – ұяшық адресі сипаттамаларының тек біреуі ғана өзгертілмейтін болып бекітіледі, $ символы тек қана қажетті белгі алдына қойылады (В$4,D$2).
Архив — әдетте, көлемдерін кішірейту мақсатында сығылған күйінде сақталатын деректер немесе програмалар жиынтығы.
Архивтеу (Архивация) – файлды немесе файлдар тобын тығыздап қысу, сығу процесі.
Архивтеуші программа (Программа архиватор) – тығыздап қысу арқылы файл көлемін кішірейтетін программа.
Архивті файл – сығылған күйде бір файл құрамына енгізілген бір немесе бірнеше файлдар.
Атрибуты файлдың – файлдың әр түрлі қасиеттерін көрсететін оның сипаттамалары.
Ауыстырғыш – есепті шешу алгоритмдердің альтернативті бұтақтарын таңдауда пайдаланатын автоматты түрде немесе программист тапсырмасы бойынша қосылған немесе іске қосылмаған.
Байланыс арнасы – мәліметтердің ақпараттық ағыны өтетін жолдың жалпылама аты. Мысалы, Интернеттегі мәліметтерді тасымалдаудың физикалық арнасы, телевизиялық арна, стерео магнитофондардың сол жақ және оң жақ арналары. IRC жүйесінде стерео магнитофондардың қосылуға болатын оң жақ арнасының бірі немесе chat арналарының бірі.
Байт – 8 биттен тұратын компьютер жадының немесе ондағы деректердің адрестелетін ең кіші көлем бірлігі.
Баннер – Web парақтағы жарнама ретіндегі графикалық бейне. Баннерде тышқан батырмасын шерту гиперсілтеме бойынша басқа мәліметке ауысуды орындайды.
Баспа – баспа құрылғысына және листингке деректерді шығару.
Баспа диспетчері (Диспетчер печати) – принтердің жұмыс тәртібін басқаратын Windows жүйесінің арнайы қызмет ететін программасы.
Бастапқы жүктеу – 1. керекті кезде құрылғаны өздігінен берілген қалыпқа келтіретін процедура. 2. Операциялық жүйенің бастапқы бөлігін компьютер жедел жадына жүктеу процедурасы, мұнан кейін компьютер операциялық жүйенің басқаруымен жұмыс істей береді.
Жүйелік мәзірдегі батырма (Кнопка системного меню) – жүйелік (системалық) мәзір шақыруға арналған батырма.
Белгіше (значек) – қысқаша сөз таңбасы бар кішкене графикалық бейне.
Бит – екілік санау жүйесінің цифры (0 немесе 1 мәнін қабылдайды).
Блокнот – шағын мәтіндік файлдармен жылдам жұмыс істеуге арналған Windows ортасының стандартты редакторлық программасы.
Бүкілдүниежүзілік өрмек (Web — серверлер жүйесі) – мәліметтерді бір біріменбайланысқан гипермәтін түрінде бейнелеуге негізделген, тарала орналасқан информациялық жүйе. Ол құжаттардың бірінен біріне сілтеме арқылы ауысып отыратын мәліметтердің көлемді ақпараттық желісі (мәтіндер суреттер дыбыстар және бейнелік мәліметтер) болып табылады. Web серверлер жүйесі осындай құжаттарды гипербайланыс (hyperlinks) арқылы тізбектеп, түйінді сөздерде тышқанды шерту жолымен Интернет желісінде оларды аралап көруге мүмкіндік береді.
Бұғыттау (Блокировка) ағымдағы операция орындалып біткенше келесі операциялардың орындалуына тосқауыл қою, оларды болдырмау.
Винчестер – Қатты магниттік дискідегі жинақтағыштар сөзіне қараңдар.
Вирус «елес» («призрак»)- ішіндегі кодының бірде бір тұрақты бөлігі жоқ вирус (цифрлау кезінде әр түрлі мүмкіндіктер (кілт) қолданылады).
Вирус — желідегі (сетевой) компьютерлік желі бойымен тарайтын вирус.
Вирус — өздігінен түрленетін (самомодифицирующийся) өз көлемін (тұлғасын) түрледіріліп өзгертіп отыратын вирус.
Вирус — компьютерлік — өздігінен басқа программаларға жабысып, соларға зақым келтіретін программа.
Вирус — резиденттік – компьютер жедел жадында орналасып, өзгелерге екпінді әсер ететін вирус. Ол өздігінен өрбитін, өзін өзі түрлендіретін вирустарға жатады.
Вирус — резиденттік емес (нерезидентный) – компьютер жедел жадында жазылмайтын вирус. Алғашқы іске қосуы кезінде алдымен вирусты программа, ал одан кейін барып қана керекті программаның өзі орындалады.
Вирустар «көрінбейтін» («невидимый») – DOS-тың зақымдалған файлдарға және диск аймағына арналған командасын өзіне қарататын вирус.
Вирустар — жүктелетін (загрузочный) – DOS-тың жүктеуші бөлігін және қатты дискінің негізгі жүктеу жазбасын зақымдайтын вирус.
Волапюк коды — әр бір орыс алфавитінің әрпін бір немесе екі латын әрпімен ауыстыратын код.
Глобальді (ауқымды) желі – геогрфиялық орналасқан нүктесіне байланысты, дербес компьютерлерді байланыстыратын желілер жиыны.
Графикалық редактор – графикалық информацияны енгізу және редакциялау программасы.
Деректер немесе мәліметтер базасы – қолданбалы программалардан тәуелсіз, белгілі бір ережелер бойынша мәліметтерді сақтаудың, сипаттаудың және олармен әрекет жасаудың жалпы принциптеріне сәйкес ұйымдастырылған деректер жинағы.
Диограмма – сандық шамалармен олардың арақатынастарын геометриялық тәсілдерімен шарптты түрде бейнелеп көрсету.
Диограмма шебері – диологты терезелер көмегімен диограмма немесе графикті құруға немесе оны жұмыс парағына орналастыру үшін қолданылатын EXCEL функциясы.
Диск – файл түрінде берілген мәліметтерді магниттік тәсілмен жазып алатын құрылғы.
Диск — қатты – Қатты магниттік дискідегі мәлімет жинақтауышты қараңыз.
Диск — логикалы – шартты түрде латын әріпімен С: D: т. с. с.белгіленетін қатты дискінің тәуелсіз ішкі бөлігі.
Дискет – Иілгіш магнитті дискінің балама атауы (флоппи – диск деп те аталады).
Дискет жүйелік – (Дискета системная) Операциялық жүйенің өз файлдары сақталатын дискета.
Дискқозғағыш (дискковод) магниттік дискіге айналдыра отырып ақпаратты жазу және оқуға арналған оның қозғағыш тетігі.
Дөңгелек диограмма (Круговая) – бүтіннің бөліктерін немесе оның пайыздық құрамын көрнекі түрде көрсететін диограмма.
Драйвер – сыртқы құрылғылармен байланыс жасауға арналған жүйелік программа, қосымша жадты пайдаланатын прорамма.
Екілік файл – программалық код, бейне
немесе құжатты форматтауды мәліметті түрде (мәліметтік файлдардан айырмасы) жазылған файлдар типі. Мұндай файлдарда әр бір байттың барлық сегіз биті де пайдаланылады, ал мәтіндік файлдарда символдарды белгілеу үшін тек жеті бит қана қолданылады.
Екпінді терезе пайдаланушы дәл осы мезетте жұмыс істейтін терезе. Басқа терезелердің үстінде орналасатын тышқан мен клавиатура әсер ететін терезе. Енгізу шығару базалық жүйесінің кеңейту модулі операциялық система модулі, сыртқы құрылғылармен информация алмасу.
Енгізу- шығарудың базалық жүйесі (базовая система вводв-вывода) – MS DOS операциялық жүйесінің қызмет ету функцияларын атқаратын модулдердің бірі.
Жады – деректерді алу, сақтау және шығаруға арналған компьютерлердің функционалдық бөлігі.
Жедел (оперативті) жады – осы мезетте орындалып жатқан программалар мен оларға оперативтік қажетті деректерді сақтайтын электрондық жад.
Желі – бір бірімен және орталық сервермен байланысқан, ресурстарды (құрылғылар мен мәліметтерді) бірге пайдаланатын компьютерлер тобы.
Жіберуші — электрондық поштамен хабар жіберетін абонент.
Жолдың нөмірі – электрондық кестеде қатарды көрсетеді. Жұмыс аймағы Word-тың документке қатарынан ашылатын Word-тың негізгі аймағы.
Жұмыс аймағы – Windows операциялық жүйесінің стандартты терезелерінің ішкі жұмыс істеу кеңістігі.
Жұмыс станциясы – «серверлік» компьютерлерге қарағанда жұмыс өнімі төменірек қатардағы қарапайым компьютер. Оның негізгі сипаттамаларына – графикалық мәліметтерді өңдеу жылдамдығы, процессордың тактылық (қадамдық) жиелігі, компьютердің жедел және сыртқы жады көлемі, т.б. жатады.
Жұмыс столы — әр түрлі объектілер орналасатын Windows экранының электронды жұмысшы столы деп аталады.
Зақымданған программа – ішіне вирус кірген программа.
Иілгіш магниттік диск (Гипки магнитный диск) — дербес компьютердің тікелей қатынас жасауға арналған сыртқы жады ретінде қолданатын ауыстырмалы, жұқа магниттік қабықшамен қапталған магниттік диск.
Интервал — жол аралық (Межстрочный интервал) – дисплей экранында немесе қағаз бетіндегі қатар орналасқан жолдар арасындағы қашықтық.
Информатика – информацияны алу, сақтау, түрлендіру, тасмалдауға және оларды пайдалануға байланысты ғылыми білімдер саласы.
Информация – белгілермен сигналдар түрінде берілген зат немесе адам туралы мәлімет, есептеу техникасында компьютерге енгізіліп, оның жадында сақталатын, қажет кезінде өңделетін және сырқы ортаға шығарылатын деректер.
Ақиқат ақпарат, дұрыс (достоверная) — істің шынайы нақты жағдайын көрсететін информация .
Бағалы ақпарат (ценая) – информация бағалылығы оның көмегімен қандай мәселелер шешуге болатындығына байланысты анықталады.
Жүйелік ақпарат — компьютердің құрылғылары сипаттамалары туралы толық ақпарат: процессордың жұмыс өнімділігі мен разрядтылығы, сыртқы және жедел жад көлемі, адаптер немесе пернелер тақтасының типі т.с.с. параметрлер.
Өзекті ақпарат (көкейтесті) (актуальная) өзгерген жұмыс жағдайларында қажетті маңызын жоғалтпайтын ақпарат, яғни зерттелу аймағында объектінің қалып-күйін кез келген сәтте дәлме-дәл бейнелей алатын ақпарат.
Толық ақпарат – қойылған сұраққа толық әрі тиянақты жауап бере алатын ақпарат.
Түсінікті ақпарат (понятная) – ақпаратты алушыға түсінікті тілде жазылған мәлімет.
Ішкі каталог, бума – басқа каталогтың ішкі элементі болып табылатын каталог немесе бума.
Калькулятор – қарапайым есептеулер жүргізетін сервестік программа.
Картатека (Windows 3.x ) – шағын деректер базасын жасауға, сақтауға және оны пайдалануға (жұмыс істеуге) арналған программа.
Каталог, директорий, бума – дискінің белгілі бір атауымен аталған аймағы, яғни деректерді дискіде сақтауды ұйымдастыруға және файлдарды іздеп табуды жеңілдетуге арналған, ортақ қасиеттеріне қарай топталған файлдарға қойылған атау.
Келісімдер – аппараттық және программалық жабдықтардың модуль аралық байланыстарын ұйымдастыруға және сақтау аймағының стандартты құрлымын анықтауға арналған жалпы мақсаттарға регистрлерді пайдалану ережелері.
Клиент – басқа компьютерлік жүйенің немесе процестің қызметін керек қылмайтын компьютерлер жүйесі немесе программалық кешен. Мысалы, файл сервердің мәліметтерін сұрап отыратын жұмыс станциясы файл сервердің клиенті болып табылады.
Кодтау – деректердің олардың кодтық комбинациясымен теңестіру. Дерктер элементімен символдар жиынтығының арасындағы теңестіру. Қандай да бір алфавитті пайдаланып ақпарат жазу.
Команда (бұйрық) – компьютер орындауға тиіс іс — әрекеттің сипаттамасы.
Резедентік команда – операциялық жүйенің ең кіші конфигурациясында пайдалануға болатын, компьютердің жедел жадында тұрақты сақталатын оның ішкі командасы.
Сыртқы командалар (транзиттік) – операциялық жүйенің мүмкіндіктерін кеңейтетін, оның ядросымен бірге берілетін командалар тобы.
Командалық мәзір (меню) — жұмыс кезінде экран мониторында келтірілетін белгіленген қолдабалы программаның ішкі жүйесі, операция, командалар тізімі.
Комуникациялық программа – электрондық поштаның программалық жабдықтары.
Компакт–диск DVD-ROM – лазер сәулесі фокуске жинаудың өте жоғарғы дәлдікті технологиясын пайдалану арқылы CD-ROM дискілеріне қарағанда мәліметтердің жазылу тығыздығын бірнеше есе ұлғайтады алатын дискінің жаңа түрі. Мұндай дискінің көлемі 2 – 4,5 Гбайт шамасында болады.
Компиляция – программалау тілінде жазылған алгоритмдерді процессор немесе атқару жүйесі командаларына түрлендіру.
Компьютердегі сауаттылық – бұл компьютерді пайдалана отырып, информацияны оқу, жазу, есептеу, сурет салу және мәлімет іздеу жолдары; кәсіби мәселелерді шешу процесінде компьютерді қолдануға қажетті тәсілдер мен білімдер жиыны.
Компьютерлік сауаттылық – компьютерді пайдалану үшін деректерді іздеу, жазу, есептеу, оқу, санау және сурет салу.
Конфигурация – берілген жүйені оның нақты көрсеткіштерін, санын, өзара байланыстарын және функционалдық элементтерінің негізгі сипаттамаларын анықтай отырып құрастыру.
Көп есептілік – операциялық жүйенің бір мезетте бірнеше есеп шығаруы.
Курсор – экрандағы операция орындалатын позицияны көрсететін белгі не графикалық монипулятор.
КЭШ- жад – процессор мен оперативті жад арасында буфер ретінде қолданатын , қатынасу уақыты оперативті жадықа қатынасу уақытынан кем жад.
Қалқып шығатын терезе – таңдалған кілтті сөзді түсіндіретін қосымша ақпараты бар терезе.
Қашықтан оқыту – оқытудың қашықтықтан берілетін түрлері жергілікті оқу орындарында жоқ пәндерді үйрену үшін немесе қосымша ақпарат немесе білім алу істерін жүзеге асыратын оқып үйренудің кең етек жайып келе жатқан жаңа түрі.
Ақпаратты қорғау – 1. компьютердегі мәліметтерді, программаларды, апаратураны рұқсатсыз пайдалануға жол бермеу тәсілі, яғни олармен қатынас орнатпау; 2. мәліметтер мен программалардың тұтастығын сақтау (вирустардан қорғау); 3. Жабдықтардың электрмен көректенуін үзуден қорғау.
Қоржын – компьютер дискілерін қажет етілмей өшірілген мәліметтер уақытша сақталатын бума. Егер қоржын іші тазаланып кетпесе, керекті жағдайда ондағы бұрын өшірілген қажетті файлдарды қайтадан қалпына келтіруге болады.
Легенда – түсінік беретін мәлімет Диограмма деректерінің маркерін көрсететін диограмма элементі.
Локальды (жергілікті) желі – байланыс түйіндері бір бірінен онша қашық орналаспаған, жалпы мақсаттағы байланыс құралдарын пайдаланбайтын компьютер желісі. Мамандандырылған есептерді шығаруға арналған желі.
Маршрут — өзара байланысты каталогтар аттарының тізбегінен және жинақтағыштардың логикалық аттарынан тұратын белгілеу.
Маштаптау – берілген диапазонда деректерді және олардың қортындыларын белгілі бір диапазонда көрсету. Бейнені немесе оның бөлігін үлкейту немесе кішірейту.
Математикалық модуль – объектінің қызметін және құрлымын сипаттайтын математикалық байланыстар жүйесі. Математикалықформулалар мен теңдеулер арқылы өрнектелген объектілерді математикалық сипаттау.
Мәзір (меню) – пайдаланушыға таңдауға ұсынылатын экран бетінде көрсетілетін вариантар тізімі. Таңдалған вариант жүйенің келесі қимылын көрсетеді.
Мәзір жолы – стандарты терезенің жоғарғы жағындағы екінші қатары, онда мәзір командаларының аттары көрсетілген.
Миропроцессор – орталық процессордың қызметтін атқаратын интегралдық схема.
Мәліметтерді сұрыптау – белгіленген ережелер бойынша белгілі бір жиын элементтерін топтарға жіктеу.
Модем – арнайы типті байланыс жүйесінде цифрлі, сигналды, аналогты формаға және осы істі керісінше орындайтын модулятор және демодулятор құрылғысы.
Модификация – объектінің мағынасын өзгерпейтін кез келген өзгерістер.
Монитор (дисплей) – Мәліметтерді экранда бейнелей алатын стандартты құрылғы. Мәтіндік немесе графикалық режимде жұмыс істей алады.
Мәтін – бұл құжаттың, программаның немесе хабарламаның ақпараттық мазмұны болып келетін символдар тізбегі.
Объект – бізді қоршаған ортаның белгілі бір бөлігі (зат, процесс, құбылыс).
Операциялық жүйені жіктеіуіш – операциялық жүйенің модульдерін дискіден компьютер жедел жадына оқитын программа.
Орындалатын файлдар – кеңейтулері .com, .exe, .bat, .pif болып келген белгілі бір әрекетті орындай алатын файлдар.
Палитра – бейнелерді көрсетуде қолданылатын түстер гаммасы.
Перне – пернеліктін ең кіші элементті, оны басу арқылы белгілі бір әрекет орындалады немесе пернені басқан кезде белгілі бір таңбаға сәйкес код беріледі.
Курсорды басқаратын перне – дисплей экранындағы курсорды белгілі бір бағытта бір орынға жылжытатын перне.
Функционалдық перне – оны басқан кезде жүйедегі белгілі бір функцияның орындалуын қамтамасыз ететін перне.
Пернелік тақта немесе пернелік – мәліметтерді компьютерге енгізуге арналған құрылғы, сонымен қатар командалық операциялардың орындалуын басқарады.
Пиксель – экрандағы графикалық бейнелеудің ең кіші мәңі.
Пиктограмма – белгі сөзін қараныз.
Порттар — құрылғыға көп разрядты кіру және шығу.
Пошта жәшігі – абонетке арналған барлық хабар түсетін хост машинадағы жаттың бір бөлігі.
Принтер – ақпаратты баспаға беретін шығару құрылғысы.
Программа – есептің шешу алгоритімін мазмұндайтын, өндеуге келтірілген деректердің реттелген тізбегі. Программалау тілінің сөйлемдер тізбегі.
Қолданбалы программа – компьютерлік жүйені сүймелеудеу программалары мен жүйелік утилиттерге кірмейтін компьютер пайдаланушыларына арналған программа. Бұл ұғым кейде пайдаланушыларға да, әрі жүйелерге керекті кез келген программаларды белгілеу үшін де қолдана береді. Кейде оны перифериялық программалар деп те атайды.
Программалар тобы – нақты ортақ белгілеріне қарай біріктірілген программалар жиыны.
Программаны мамандандыру – бұйрық, компьютер орындайтын операцияларды сипаттау.
Протоколдар – хабарларды жіберу формалары мен тәсілдерін анықтайтын стандарттар, әртүрлі құрал жабдықтарын торапта бірге жұмыс істеу тәртіптері.
Редакциялау – мәліметті толықтырып, оның мазмұның өзгерту.
Резидентті бұйрық – операциялық жүйенің ең кіші конфигурациялысына сәйкес негізгі командасы.
Сандар форматы – сандарды бейнелеу түрі, онда үтірден соң қанша цифр тұратының көрсетеді.
Түйінді сөз – 1. белгілі бір контекстте программалау тілінің конструкциясын сипаттайтын лексикалық бірлік; 2. құжат мәтіндегі индекстеу мақсатына қолданылатын табиғи тілден алынған сөз немесе сөз тіркесі.
Жүйелік мәзір (системное меню) – тереземен жасалынатын негізгі қимылдар командаларының тізімі.
Сілтеме – 1. байланысу адресі, сілтеу. 2.бурсор.
Сілтеуіш – файлдық жүйемен жұмыс істеитін программасы. Оның көмегімен каталогтар мен файлдар көшірмесін алуға, орын ауыстыруға, өшіруге, компьютерлік торапта жұмыс жасауға, программаларды іске қосуға, дискттерді форматтауға болады.
Сканер – мәтіндік және графикалық ақпаратты оптикалық оқу тәсілі арқылы компьютерге енгізуге арналған құрылғы.
Сопроцессор – негізгі процесордың функционалдық мүмкіндіктерін толықтыратын мамандырылған процессор.
Статус жолы немесе қалып – күй жолы- экраның төменгі жағындағы программаның ағымдағы қалпы туралы ақпарат көрсеткен жол.
Стример – мәліметтерді магниттік таспада сақтауға арналған компьютерлік магнитафон.
Сыртқы жады – магниттік диск, иілгіш магниттік диск және т. с. с. Ұзақ уақыт сақтауға арналған ауыстырмалы тасымалдауыштар.
Сыртқы командалар – транзитті операциялық жүйе мүмкіндіктерін ұлғайтатын оның ядросымен қоса қойылатын команда.
Тақырып жолы – стандартты терезенің жоғарғы жағындағы қолданбалы программаның немесе құжаттың аты орналасатын жол.
Терезе – дисплей экранның бөлігі, пайдаланушы немесе программа белгілі бір экран тәрізді жұмыс істейтің объект, хабарды алатын және өңдейтін объект.
Терезе шекарасы немесе айналу жолақтары- терезенің периметрі бойынша жүргізілген тік және көлденен сызық.
Тізімдер – берілген тізіммен бір немесе бірнеше вариантты тандап алуға мүмкіндік беретін диалогты терезенің стандарты элементті.
Торап – есептеу торабы, деректермен алмасу торабы.
Түпкі каталог – жоғарғы денгейдегі каталог немесе негізгі каталог.
Түпкі каталог, бума – дискінің ең жоғарғы деңгейіндегі басты каталог немесе бума.
Тұрақты жады немесе винчестер – компьютер жұмыс істеп тұрған кезде мазмұны өзгермейтін жад. Әдетте бұл жадқа жазылатын жазу оны жасалынып жадқа кезде жазылады.
Тышқан – дисплей экранында сілтеме қалпын көрсететін құрылғы.
Ұя – көрсетілген нұсқаға байланысты жінішке пунктир сызықпен тік төрт бұрышты аудан.
Ұяшық сілтемесі – ағымдағы ұяшықты анықтайтын ерекшеленген тіктөртбұрышты белгі.
Ұяшықтарды бұғаттау – ұяшықтарды мәліметтерге қорғаныс қабілетін енгізу.
Файл – белгілі бір атпен аталған дискідегі біртекті мәләметтер жиыны.
Файлдық сервер – жеке пайдалынушыларға өзінің ақпараттық материалдар бар файлдар архивіне қатынас құруды жүзеге асыра алатын программалар.
Файлдық жүйе — белгілі бір атпен аталған мәліметтермен программалар жиыны.
Фильтр – мәліметтер базасына, программаға немесе мәліметтер жүйесіне енуге тосқауыл қоятын программа, мәліметтер базасындағы кестелермен жұмыс істеу кезінде фильтрлер берілген критеримен анықталатын мәліметтерді ғана экранға шығарады.
Фильтрация – мәліметтердің нақты мәңдерін белгілі бір жиының көрсетілген мәңдеріне жататынын немесе жатпайтының тексеру.
Формулалар редакторы – құжат мәтіннен математикалық формулалар мен символдар қоятын сервистік программа.
Хабарлама жолы – осы мезетте орындауға тиіс командалар туралы информация беретін жол.
Хост – компьютер – бір бірімен байланысқан компьютер ішіндегі қуатты негізгі копьютер, желідегі басты компьютер.
Чат – Чат, әңгімелесу. Интернеттің оnlin режимінде тікелей сұқбаттасу формасы. Бір бірінен қашықта орналасқан копьютер пайдалынушылардың нақты уақыт мерзімінде мәлімет алмасу.
Шекара – белгілі бір шаманың өзгеру шегі.
Электрондық кітап – компьютерге немесе арнайы құрылғысына жүктелетін форматталған электрондық құжат. Электрондық кітаптардың ерекшелігі: мәлімет іздеу, белгі салу, индекстеу мүмкіндіктері кең тараған жинақты электрондық кітапханалар жасау, тек сұраныс бойынша мәлімет беру, қашықтағы оқырмандарға мәліметтерді жылдам жеткізу.
Электрондық пошта – electronic mail (E – mail) – пайдаланушылар арасында хабарламаларды жөнелту, қабылдау жүйесі, мұнда компьютер хат – хабарларды сақтау, тасымалдау қызметтерін жылдам орындайды. Мекеме жұмыстарын автоматадыру жүйесінің негізгі бөлігін осы электрондық пошта құрайды.
MS WORD редакторы – құжатты жасау теру және қарап шығу, редакциялауға арналған Windows қосымшасы. MS OFFICE пакетіне кіреді.
Стандарты қосымшаларына кіретін қарапайым нүктелік графикалық редактор.
Windows файлдар диспечері (Диспечер файлов) – файл және каталогтармен жұмыс істетін Windows жүйесінің арнайы қызмет ететін программасы.
Windows — тегі терезе тақырыбы – берілген терезеде орындалатын программа тақырыбы көрсетілетін оның ең жоғарғы қатары.
Windows-тың стандарты программалары – күнделікті жұмысқа қажетті, қолданбалы программа.
Өрт қауіпсіздігі
Өрт сөндіргіш затқа – су, ертінділер, ұнтақ қоспалар, эмульсиялар, инертті газдар, көмір қышқыл газы, көбік, құм жатады. Бұл заттардың қолданылуына қарай төмендегі топтарға жіктеледі:
- Өрт ошағын суытушалар (су, ертінділер, ұнтақтар, қатты көмір қышқыл газы);
- Сұйылтқыштар, яғни жану ошағындағы оттек мөлшерін азайтушылар (газдар, су буы);
- Ингибитрлар, яғни химиялық реакцияны бәсеңдетушілер (галогенді сутекті құрамдар)
Өрт сөндіргіш заттар сонымен қатар токсикологиялық, аз токсикологиялық, токсикологиялық еместер болып жіктеледі. Адамға оңай табылатын, өрт ошағына оңай тасымалданатын, токсикологиялық еместігі суды негі өрт сөндіргіш ретінде қолданылады.
Өрт сөндіргіш қондырғыларына төмендегілер жатады:
1. Өрт сөндіргіш машиналары;
2. Көбік генараторлары (ПГ-30, ГПС-200, ГВП-600);
3. Өрт сөндіргіштер (қолмен қолданылатын және жылжымалы);
4. стационарлы ауа көбікті, автоматты және жартылай автоматты қондырғылар, өрт насостары;
5. Өрт сатылары.
Өрт сөндіргіштердің қасиеттеріне қарай өрт сөндіргіштерді химиялық көбікті (ОХП-10), ауа қоспалы (ОВП-5, ОВП-10, ОСП-4), көмір қышқыл газды (ОУ-1, 2, 3, 5, 6, 8), көмір қышқыл бром этилді ( ОУВ-3, ОУВ-7), ұнтақты (ОП-1, ОПС-6, ОПС-10, ОППС-100), аирозольды (АО-1, АО-2), хлоданды (ОБХ-3).
Өрт шыққан жағдайда оқытушының және лабараториялық қызметкерлердің іс-қимылы
Өрттерден мерт болған адамдардың саны, автокөлік транспортында да қайтыс болғандар санынан екінші орынды алады, мұның негізгі себептерінің біреуі адам өрт хаупы туғанда стресс салдарынан логикалық ойлау қаблетінің төмендеуі өзін аман сақтау инстинкті бойынша әрекет етуі. Өрт кезінде адамның мінез құлқы көптеген факторларға байланысты болады. Біріншіден, өртті байқаған кездегі өрттің жайылу интенсивтілігіне жақындағандағы түтіннің жинақталуы, шығатын жолдардың түтінмен толтырылуы. Екіншіден, бөлмедегі адам санына, адамдардағы қорқыныш эффектілігінен өте үлкен зиян болады. Әсіресе эвакуация жасау қиындалған немесе болмаған жағдайда. Естері шыққан адамдар жол бермей, бір-бірін таптауға барады, ал кейде жарақат сол соқтығысудан алынады, тіпті өлімге себеп болады. Сондықтан оқытушы қауіпсіздік ережелері бақылаулары арасында оқушыларды өрт болған жағдайда қорықпай, саспай оқытушылардың нұсқауларына құлақ салып, оның айтқандарын мүлтіксіз орындау қажет екенін үнемі қайталау керек.
Өрттің сипаттамалары
1.Жарқ ету температурасы;
2. тұтану температурасы;
3. Өздігінен тұтану температурасы;
4. Жалынның таралуының концентрациялық шектері.
Пероксидтерді қолданудың қауіпсіздік ережелері
Ғылыми зерттеу жұмыстарын өткізгенде пероксидтер көп мөлшерде қолданылады. Перооксидтердің реакциялық қабылеті өте жоғары. Олардың қолданылуы: поливинил хлорид синтезінде, лактар, поли эфирлік шайырларында, полиэтиленді синтездегенде органикалық пероксидтер өртке және жарылысқа қаупі жоғары заттар болып табылады. Құрамында оттегі көп болған жағдайда жарылысқа және ыдрауға пероксидтердің сезімталдығы жоғары. Мысалы, бензол пероксидінде димерлік ацетон пероксидінде кейбір жарылғыш заттардың соққыға сезімталдығымен салыстырғанда бірдей. Өрт қауіпсіздігі және техника қауіпсіздігі бұзылғанда перокситтермен жұмыс барысында өрт, жарылыс болуы мүмкін. Көптеген сұйық органикалық пероксидтердің жарқ ету температуралары төмен.
Лабароторияда органикалық пероксидтердің сақтау ережесі бойынша бір тәулікте қолданатын көлемнен аспау керек. Металдан жасалған қораптарда қоршаған ортаның температурасы олардың ыдырау температурасынан төмен болу керек. Сұйық органикалық пероксидтерді сақтағанда полиэтиленнен немесе қарар шыныдан жасалғна сиымдылықтар пайдаланылады.
Химиялық шыныларды жуу әдіс-тәсілдері
Зерттеу жұмыстарын өткізгенде химиялық шыны тазалығына назар аудару керек. Химиялық жуу әдістері химиялық реактивтердің қолданылуына байланысты. Кей жағдайларда шыны шайырмен және маймен ластанғанда шыныны су немесе ыстық сумен жуады, басқа жағдайларда органикалық еріткіштер пайдаланылады. Диэтил эфирі, спирт, ацетон эфирлерді пайдаланғанда өрт қаупі туады. Химиялық лабароторияларда көптеген жағдайлар өртке қауіпсіз препараттармен ерітіледі. Мысалы шыныны жуғанда 10%-қ тринатрий фосфаты ертіндісін пайдаланады. Тағы да жуу қасиеті жақсы сабындарды қолдануға болады. Жуу сапасын жоғарлату үшін фильтрлі қағаздар қолданылады.
Бюретка, пиаеткаларды жуғанда хром қышқылы пайдаланылады. Оны қалай аламыз? Ертіндіге күкірт қышқылы қосылады. Ертіндінің құрамына хромқышқылды натрий қышқылы сумен араластырылады. Шыны жууға арналған тағы бір ертінді 1Л күкірт қышқылына бихромат натрий қосылады. Бұл ертінді шыны қатты ластанғанда пайдаланылады.
Тоңазытқыштарды қолданғандағы өрт қауіпсіздігі
Химиялық лабораторияларда зерттеу жұмыстарын өткізгенде кейбір химиялық реактивтерді бір қалыпты температурада сақтауға мәжбүрлік туады. Бұл мақсат үшін тек жай тоңазытқыштармен қатар электір тоңазытқыштар қолданылады. Электр тоңазытқыштар химиялық реактивтерді сақтауға арналған емес. Бұған мән бермей көптеген химиялық лабораторияларда тоңазытқыштарда тез тұтанатын және жанатын сұйықтар, өртке қауіпті реактивтер сақталады. Осы уақытқа дейін көптеген химиялық лабораториялардың тоңазытқыштары тоқ көзіне қосу реті стандартқа сәйкес қосылады. Бұл жағдайда олар тәулік бойы тоққа қосылып тұрады. Өртке және жарылысқа қауіпті химиялық реактивтерді бір қалыпты температурада сақтау үшін арнаулы техникалық тоңазытқыштар пайдаланылуы керек. Бұл тоңазытқыштардың ішінде жарық көздері болмауы керек.
Химиялық лабораториялырдың вентиляция жүйесіндегі өрт қауіпсіздік шаралары
Химиялық лабораторияларда вентиляция жүйелері және ауа алмастыру еңбек өткізу ретімен қамтамасыз етіледі. Бірақ кейбір жағдайларда вентилияция қондырғылары өрт қаупін туғызыады және оттың таралуынан ауа жүретін құбырлармен басқа аудиторияларға әсерін тигізеді. Вентиляция қондырғыларда (кабинеттегі ауа мен газдарды тартатын) жарылысқа қауіпті заттар пайда болуы мүмкін. Бұл аппараттардың филтірларында жарылғыш заттар жиналуы мүмкін. Бір уақытта жандырғыш көзі пайда болғанда жанғыш газдар мен заттар жануы мүмкін. Бұл өртке қауіп жүйесін көтереді. Кейбір вентиляция жүйелері винилпласт және жанғыш материялардан жасалуы мүмкін. Өрт кезінде жоғары температура әсерінен винилпласт балқып жанады және басқа аудиторияларға кедергісіз таралады.
Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы
1-тарау. Жалпы ережелер (1 - 3 баптар)
2-тарау. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау (4 - 11 баптар)
саласындағы мемлекеттік басқару
3-тарау. Еңбек қауіпсіздігіне және еңбекті қорғауға (12 - 16 баптар)
қызметкерлер құқықтарының кепілдіктері
4-тарау. Қызметкер мен жұмыс берушінің еңбек қауіпсіздігі (17 - 20 баптар)
және еңбекті қорғау саласындағы құқықтары мен міндеттері
5-тарау. Еңбек қауіпсіздігін және (21 - 23 баптар)
еңбекті қорғауды ұйымдастыру
6-тарау. Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі (24 - 33 баптар)
және еңбекті қорғау туралы заңдарының
сақталуын бақылау
7-тарау. Қорытынды ережелер (34 - 35 баптар)
Осы Заң Қазақстан Республикасындағы еңбектi қорғау саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейдi және еңбек қызметi процесiнде еңбек қауіпсiздігін қамтамасыз етуге, қызметкерлердiң өмiрi мен денсаулығын сақтауға бағытталған, сондай-ақ еңбек қауіпсiздiгi және еңбектi қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негiзгi принциптерiн белгілейдi.
1-тарау. Жалпы ережелер
1-бап. Heгізгі ұғымдар
Осы Заңда мынадай негiзгi ұғымдар пайдаланылады:
1) өндiрiстiк объектiлердi еңбек жағдайлары бойынша аттестаттау - өндiрiстiк объектілердi, цехтарды, учаскелерді, жұмыс орындарын оларда орындалатын жұмыстардың қауіпсiздігiнің, зияндылығының, ауырлығының, қауырттылығының жай-күйiн, еңбек гигиенасын айқындау және өндiрiстік орта жағдайларының еңбек жағдайлары нормативтерiне сәйкестiгiн айқындау мақсатында оларды бағалау жөніндегi қызмет;
2) еңбек қауіпсiздiгi - еңбек қызметi процесiнде қызметкерлерге зиянды және қауiптi әсердi болдырмайтын iс-шаралар кешенiмен қамтамасыз етiлген қызметкердiң қорғалу жай-күйi;
3) еңбектiң қауіпсiз жағдайлары - қызметкерге зиянды және қауiптi өндiрiстiк факторлардың әсерi жоқ не олардың әсерiнің деңгейi қауіпсiздiк нормаларынан аспайтын, жұмыс берушi жасаған еңбек жағдайлары;
4) өндiрiстiк жабдықтың қауіпсiздiгi - өндiрiстiк жабдықтың өз функцияларын орындауы кезiнде нормативтiк-техникалық және жобалау құжаттамасында белгiленген жағдайларда еңбек қауiпсiздiгiнiң талаптарына сәйкестігі;
5) өндiрістік процестің қауiпсiздiгi - өндiрiстік процестiң нормативтiк-техникалық құжаттамада белгіленген жағдайларда еңбек қауіпсіздiгiнің талаптарына сәйкестігі;
6) зиянды өндiрiстiк фактор - оның әсерi қызметкердiң сырқаттануына немесе еңбекке қабілеттiлiгінің төмендеуiне әкеп соқтыруы мүмкін өндірістік фактор;
7) зиянды (ерекше зиянды) еңбек жағдайы - белгiлi бiр өндiрiстік факторлардың әсерi қызметкердiң еңбекке қабiлеттiлiгiнiң төмендеуiне немесе сырқаттануына әкеп соқтыратын еңбек жағдайлары;
8) еңбек гигиенасы - қызметкерлердiң денсаулығын сақтау, өндiрiстiк ортаның және еңбек процесiнiң қолайсыз әсерiнiң алдын алу жөніндегі санитарлық-гигиеналық шаралар мен құралдар кешенi;
9) еңбек қауіпсiздiгi мен еңбектi қорғау мониторингі - өндiрiстегi еңбек қауіпсiздігі мен еңбектi қорғаудың жай-күйін қадағалау жүйесi, сондай-ақ республикадағы еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғаудың жай-күйін бағалау және болжау;
10) өндірістегі жазатайым оқиға - өзінің еңбек (қызмет) міндеттерін немесе жұмыс берушінің тапсырмаларын орындау кезінде қызметкердің жарақаттануы, денсаулығының кенеттен нашарлауы немесе улануы салдарынан оның еңбекке қабiлеттiлiгiнен уақытша немесе тұрақты айрылуына, кәсіби ауруға шалдығуына не өліміне әкеп соқтырған өндiрiстiк фактордың әсерi;
11) қауiпсiздiк нормалары - қызметкерлердiң еңбек қызметi процесiнде олардың өмiрi мен денсаулығын сақтауға бағытталған ұйымдық, техникалық, санитарлық-гигиеналық биологиялық және өзге де нормаларды, ережелердi, рәсiмдер мен өлшемдердi қамтамасыз ету тұрғысынан өндiрiс жағдайларын, өндiрiс және еңбек процесiн сипаттайтын сапалық және сандық көрсеткiштер;
12) еңбек жағдайларының нормативтерi - еңбектiң қалыпты жағдайларын қамтамасыз ететiн эргономикалық, санитарлық-гигиеналық және психофизиологиялық және өзге де талаптары бар нормативтер;
13) еңбектi қорғау жөнiндегi қоғамдық инспектор - ұйымның кәсiподақ органы, ал ол болмаған кезде қызметкерлердiң жалпы жиналысы тағайындайтын, еңбек қауiпсiздiгі және еңбектi қорғау саласында қоғамдық бақылауды жүзеге асыратын қызметкерлер өкiлi;
14) қауiптi өндiрiстiк фактор - әсерiн тигiзуi қызметкердің еңбекке қабiлеттiлiгiнен уақытша немесе тұрақты айрылуына (еңбек жарақатына немесе кәсiби ауруына) немесе өлiмiне әкеп соқтыруы мүмкiн өндiрiстiк фактор;
15) қауiптi (ерекше қауiптi) еңбек жағдайлары - еңбектi қорғау ережелерi сақталмаған жағдайда белгiлi бір өндiрiстік факторлардың әсерiн тигiзуi қызметкер денсаулығының кенеттен нашарлауына немесе жарақаттануына не өлiмiне әкеп соқтыратын еңбек жағдайлары;
16) еңбектi қорғау - құқықтық, әлеуметтiк-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдеу-алдын алу, оңалту және өзге де іс-шаралары мен құралдарын қамтитын, еңбек қызметi процесiнде қызметкерлердiң өмiрi мен денсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн жүйе;
17) қызметкерлер өкiлдерi - қызметкерлерi уәкiлеттiк берген кәсiптік одақтар органдары және олардың бiрлестiктерi, ал олар жоқ болғанда Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен құрылған өзге де өкiлдер немесе ұйымдар;
18) өндiрiстiк жабдық - машиналар, тетiктер, аппараттар мен өзге де техникалық құралдар;
19) өндiрiстiк санитария - зиянды өндiрiстiк факторлардың қызметкерлерге әсерiн болғызбайтын немесе азайтатын санитарлық-гигиеналық, ұйымдастыру iс-шаралары мен техникалық құралдар жүйесi;
20) кәсiби ауру - қызметкердiң еңбек (қызмет) мiндеттерiн орындауымен байланысты оған зиянды өндiрiстiк факторлардың әсер етуiнен туындаған созылмалы немесе қатты ауруы;
21) жұмыс орны - қызметкердiң еңбек қызметi процесiнде өзiнiң еңбек мiндеттерiн орындау кезiндегi тұрақты немесе уақытша болатын орны;
22) арнаулы киiм - қызметкердi зиянды және қауiптi өндiрiстiк факторлардан қорғауға арналған киiм, аяқ киiм, бас киiм, қолғап;
23) жеке қорғану құралдары - қызметкердi зиянды және (немесе) қауiптi өндiрiстiк факторлардың әсерiнен қорғауға арналған құралдар;
24) ұжымдық қорғану құралдары - жұмыс iстейтiн екі және одан да көп адамдарды зиянды және (немесе) қауiптi өндipicтiк факторлардың әсерiнен бiр мезгілде қорғауға арналған техникалық құралдар;
25) еңбек қауіпсiздігі және еңбектi қорғау жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органның аумақтық бөлiмшелерi (бұдан әрi - аумақтық бөлiмшелер) - уәкiлеттi мемлекеттiк органның Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тиiстi әкiмшілік-аумақтық бiрлiк шегiнде еңбек қатынастары саласындағы өкiлеттiктi жүзеге асыратын еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау жөнiндегi құрылымдық бөлiмшелерi;
26) ауыр қол еңбегi - ауыр заттарды қолмен көтеруге немесе орнын ауыстыруға байланысты қызмет түрлерi не 360 ккал/сағаттан астам күш-қуат жұмсалатын басқа да жұмыстар;
27) өнеркәсiп қауіпсiздiгі саласындағы уәкілетті мемлекеттiк орган - өнеркәсiп қауіпсiздігі саласындағы мемлекеттiк cаясатты берілген өкiлеттік шегiнде iске асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы;
28) еңбек қауіпсіздігі және еңбектi қорғау жөніндегі уәкілеттi мемлекеттік орган (бұдан әрi - уәкiлеттi орган) - еңбек қатынастары саласындағы өкiлеттіктi Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
29) еңбек қауiпсіздiгiнің жағдайлары - еңбек процесiнде қызметкердiң жұмысқа қабілеттiлігі мен денсаулығына әсер ететiн өндiрiстік орта мен еңбек процесi факторларының жиынтығы.
2-бап. Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы заңдары
1. Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы Заңнан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актiлерiнен тұрады.
2. Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiлeнce, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады.
3-бап. Осы Заңның қолданылу аясы
1. Осы Заңның күші Қазақстан Республикасының азаматтарына, еңбек қызметін Қазақстан Республикасында жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қолданылады.
2. Жұмыс берушiлер мен қызметкерлер арасында еңбек қатынастары туындаған кезде еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөнiндегi талаптарды бәрi орындауы міндеттi.
3. Жеке еңбек шартында, ұжымдық шарттарда және жұмыс берушiнiң актiлерiнде көзделген жұмыс орындарындағы еңбек қауіпсiздiгі және еңбектi қорғау жағдайлары осы Заңда көзделген еңбек қауiпсiздiгi мен еңбектi қорғау деңгейiнен төмен болмауға тиiс.
2-тарау. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқару
4-бап. Еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау саласындағы мемлекеттiк басқару, бақылау және қадағалау
Еңбек қауiпсіздігі және еңбектi қорғау саласындағы мемлекеттік басқаруды, бақылау мен қадағалауды Қазақстан Республикасының Үкіметі, уәкілетті орган және оның аумақтық бөлімшелері, сондай-ақ өнеркәсіп қауіпсіздігі саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган мен өзге де уәкілетті органдар жүзеге асырады.
5-бап. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары
Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясат:
1) Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы нормативтік құқықтық актілерін, мемлекеттік стандарттарды, ережелерді, нормаларды әзірлеу мен қабылдауға;
2) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік, салалық (секторлық) және аймақтық бағдарламаларды әзірлеуге;
3) еңбек жағдайларын, қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды әзірлеу мен жақсарту, қауіпсіз техника мен технологияларды әзірлеу және енгізу, еңбекті қорғау, қызметкерлердің жеке және ұжымдық қорғану құралдарын шығару жөніндегі қызметті экономикалық ынталандыру жүйесін құруға және іске асыруға;
4) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мониторингті жүзеге асыруға;
5) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау проблемалары бойынша ғылыми-зерттеулер жүргізуге;
6) өндірістегі жазатайым оқиғалар мен кәсіби ауруларды есепке алудың бірыңғай тәртібін белгілеуге;
7) Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы заңдары талаптарының сақталуын мемлекеттік қадағалау мен бақылауға;
8) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында қызметкерлердің құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге асыруға жәрдемдесуге;
9) өндірістегі жазатайым оқиғалар мен кәсіби аурулардан зардап шеккен қызметкерлердің, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерінің заңды мүдделерін қорғауға;
10) өндірістің және еңбекті ұйымдастырудың қазіргі заманғы техникалық деңгейінде жойылмайтын ауыр жұмыс үшін және еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауіпті жұмыс үшін өтемақылар белгілеуге;
11) еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғауды жақсарту жөніндегі жұмыстың отандық және шетелдік озық тәжірибелерін таратуға;
12) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі мамандарды даярлауға және олардың біліктілігін арттыруға;
13) еңбек жағдайлары туралы, сондай-ақ өндірістік жарақат, кәсіби ауру туралы және олардың салдары туралы мемлекеттік статистикалық есептілікті ұйымдастыруға;
14) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында бірыңғай ақпараттық жүйенің жұмыс істеуін қамтамасыз етуге;
15) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа бағытталған.
6-бап. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы негізгі принциптер
Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы негізгі принциптер мыналар болып табылады:
1) өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірі мен денсаулығының басымдығы;
2) қызметкердің өмірі мен денсаулығына өндірістік факторлардың зиянды әсерінің қайтымсыз салдарына жол бермеу;
3) қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына құқықтарын қорғауға мемлекеттің кепілдік беруі;
4) нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және қабылдау арқылы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында бірыңғай талаптарды белгілеу;
5) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу;
6) уәкілетті орган, оның аумақтық бөлімшелері және жұмыс берушілер мен қызметкерлер өкілдері арасында еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы келісілген iс-қимылдарды қамтамасыз ету;
7) еңбек қауіпсiздiгiнің және еңбекті қорғаудың жай-күйi туралы ақпараттың жариялылығы, толымдылығы және дұрыстығы;
8) мемлекеттiк бағдарламаларды қаржыландыруға, нормативтiк құқықтық актiлерді әзiрлеуге, еңбек қауiпсiздігі және еңбекті қорғау саласында ғылыми жұмыстар мен зерттеулер жүргiзуге мемлекеттiң қатысуы;
9) қызметкерлер өкiлдерiнiң еңбек қауiпсiздігі және еңбектi қорғау жөніндегi мемлекеттік бағдарламаларды қалыптастыруға, еңбек қауіпсiздігі және еңбектi қорғау нормаларынан тұратын нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеуге, сондай-ақ еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау туралы Қазақстан Республикасы заңдарының сақталуын бақылауды жүзеге асыруға қатысуы.
7-бап. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі мемлекеттiк нормативтiк талаптар
1. Еңбек қауiпсiздігі және еңбектi қорғау жөнiндегi мемлекеттік нормативтiк талаптар Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерiмен белгіленедi және олар қызметкерлердiң еңбек қызметi процесінде өмiрi мен денсаулығын сақтауға бағытталған ережелерден, рәсiмдерден және өлшемдерден тұруға тиіс.
2. Жеке және заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының аумағында қызметiн жүзеге асырған кезде еңбек қауіпсіздігі және еңбектi қорғау жөнiндегi талаптарды орындауға мiндеттi.
3. Мемлекеттiк органдардың еңбек қауiпсіздігі және еңбектi қорғау жөніндегі нормативтік құқықтық актiлерді әзірлеуi мен бекiтуінің тәртібiн Қазақстан Республикасының Үкіметi белгілейді.
8-бап. Қазақстан Республикасы Үкіметінің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы құзыреті
Қазақстан Республикасының Үкiметi:
1) еңбек қауіпсіздігі және еңбектi қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негiзгі бағыттарын әзiрлейдi және оның iске асырылуын қамтамасыз етедi;
2) еңбек қауіпсіздігі және еңбектi қорғау саласындағы мемлекеттік бағдарламаны әзiрлеудi және оның орындалуын ұйымдастырады;
3) еңбек қауіпсiздігі және еңбекті қорғау саласында мемлекеттiк бақылауды және қадағалауды ұйымдастырудың және жүргiзудің тәртібін белгілейді;
4) еңбек қауіпсіздігі және еңбектi қорғау саласында деректер банкiн құра отырып ақпарат берудiң және мемлекеттiк статистика жүргізудiң тәртiбiн айқындайды;
5) еңбек қауіпсiздiгі және еңбектi қорғау проблемалары бойынша зерттеулер жүргізудi қамтамасыз етедi.
9-бап. Уәкілетті органның құзыреті
Уәкiлеттi орган:
1) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты iске асырады;
2) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау проблемалары бойынша зерттеу бағдарламаларын әзірлейді;
3) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөнінде мониторинг өткізеді;
4) басқа мемлекеттік органдармен, сондай-ақ қызметкерлердің және жұмыс берушілердің өкiлдерiмен еңбек қауiпсіздігін және еңбекті қорғауды қамтамасыз ету салаcында үйлестірудi және өзара iс-қимылды жүзеге асырады;
5) Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау cаласындағы салааралық нормативтік құқықтық актілерін әзiрлейдi және бекітеді;
6) мемлекеттік еңбек инспекторларын оқытуды және аттестаттауды жүргізеді;
7) Қазақстан Республикасының еңбек қауiпсiздігі және еңбекті қорғау туралы заңдарының сақталуына мемлекеттік бақылауды ұйымдастырады;
8) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен өндiрiстегi жазатайым оқиғаларға дер кезiнде және объективті тергеу жүргiзiлуiн бақылауды жүзеге асырады;
9) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады;
10) еңбектің физиологиялық негізделген нормаларын әзірлейдi және олардың сақталуын бақылауды жүзеге асырады;
11) қызметкерлердi жеке және ұжымдық қорғану құралдарымен, сондай-ақ санитарлық-тұрмыстық үй-жайлармен және құрылғылармен, емдеу-алдын алу құралдарымен жұмыс берушiлердiң қаражаты есебiнен қамтамасыз етудiң тәртiбiн белгiлейдi;
12) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды орындайды.
10-бaп . Уәкілетті органның аумақтық бөлімшелерінің құзыретi
Аумақтық бөлімшелер:
1) Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздiгі және еңбектi қорғау туралы заңдарының сақталуын бақылауды жүзеге асырады;
2) өндiрiстiк жарақаттанудың, кәсiби аурудың себептерiне талдау жүргізедi және олардың алдын алу жөнiнде ұсыныстар әзірлейді;
3) өндiрiстегi жазатайым оқиғаларды Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртіппен тергейді;
4) уәкiлетті орган бeкіткeн ережелерге сәйкес ұйымдағы еңбек қауiпсiздiгiн және еңбектi қорғауды қамтамасыз етуге жауапты басшылар мен адамдардың еңбек қауiпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерi бойынша біліміне тексеру жүргізеді;
5) өндірістік мақсаттағы объектiлердi пайдалануға қабылдау жөнiндегі комиссияның құрамына қатысады;
6) қызметкерлердiң, жұмыс берушілердің және олардың өкілдерiнiң еңбек қауіпсiздiгi және еңбектi қорғау мәселелерi жөнiндегi өтініштерiн қарайды;
7) еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау нормативтерiн жетiлдiру мәселелерi бойынша кәсіподақтармен және жұмыс берушiлердің бiрлестіктерiмен өзара iс-қимыл жасайды;
8) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды жүзеге асырады.
11-бап. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегi іс-шараларды қаржыландыру
Еңбек қауiпсiздiгі және еңбектi қорғау жөнiндегi iс-шараларды қаржыландыру жұмыс берушінің қаражаты мен Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым cалынбаған басқа да көздердің eceбінен жүзеге асырылады. Қызметкерлер бұл мақсатқа шығыстаp шығармайды.
Жұмыс беруші жыл сайын еңбек қауiпсіздігіне және еңбекті қорғауға қажетті қаражат бөледi. Қаражат көлемi жеке және (немесе) ұжымдық шарттарда белгіленедi.
3-тарау. Еңбек қауіпсіздігіне және еңбекті қорғауға қызметкерлер құқықтарының кепілдіктері
12-бап. Жұмысқа қабылдау кезiндегі еңбек қауiпсіздiгіне және еңбекті қорғауға құқықтарының кепілдіктерi
Жеке еңбек шартының талаптары Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсiздігі және еңбектi қорғау туралы нормативтiк құқықтық актілерiнiң талаптарына сәйкес келуге тиiс.
Азаматтарды олардың денсаулық жағдайына терiс әсер ететiн жұмысқа қабылдауға тыйым салынады.
Қауiптi және зиянды өндiрiстiк факторларды қоса алғанда, жеке еңбек шартында жұмыс орнының шынайы сипаттамасы, Қазақстан Республикасының еңбек қауiпсiздігі және еңбектi қорғау туралы заңдарында және ұжымдық шартта көзделген осындай жағдайларда жұмыс iстегенi үшiн берiлетін жеңiлдiктер мен өтемақылар көрсетiлуге тиiс. Еңбек жағдайлары зиянды және қауіпті жұмыстарға қабылдау кезiнде жұмыс беруші қызметкердi кәсiби аурудың туындау мүмкiндігі туралы ескертуге мiндеттi.