Аутоиммундық созылмалы гастритті емдеу

Дата: 2025-06-14; Просмотры: 1

Оценка:

0.00 из 5.00 — оценок

Скачиваний: 0

Скачать

Орнын басатын ем дәрілері қолданылады:

1. Табиғи асқазан сөлінің 1-2 асхана қасығын тамақтану кезінде қабылдау.

2. Ацидин – пепсин немесе бетацид 1 таблеткадан күнге 3 рет.

3. Құрамында протеолиз ферменттері бар дәрілер: пепсидил (1-2 асхана қасығын күнге 3 рет), абомин (1 таблеткадан күнге 3 рет тағам қабылдаған кезде).

Сіңіру жеткіліксіз болған жағдайда орнын толтыру емі ретінде полиферментті препараттар қолданылады: панкреатин, фестал, дигестал, панзинорм, панкурмен, мезим-форте және басқалары; 1-2 дражеден күнге 3 рет тағам қабылдаған кезде.

Ас тұзы қышқылының секрециясын күшейту үшін жолжелкен шырыны (15 мл күнге 2-3 рет тағам қабылдаудан 30 минут бұрын), плантаглюцид (0,5-1 г күнге 2-3 рет тамақ алдында), әр түрлі ашқылтым дәмділер (ащы жусан тұрындысы, үпілдек түбірінің тұрын-дысы т.б.). Метеоризмде ромазулан (түймедақ гүлінен алынған дәрі) жақсы көмектеседі.

Витамин В₁₂ жетіспеушілігінде (қан сарысуындағы деңгейі 150 г/л) оксикобаламиннің 0,1% ертіндісінің 1 мл бұлшық етке күнге 1 рет 6 күн бойы, кейін аптасына 1 рет ай бойы, одан кейін 2 айда 1 рет өмірбақи қолданылады. 3-6 айдан кейін кейбір ауру адамдарда темір жетіспеушілігі байқалады. Ондай жағдайда темір дәрісінің қысқа курс емі қолданылады.

Рефлюкс-гастритті (С гастритті) емдеу. Жеке таңдап тағайындалған диета, тағамды жиі, бөліп қабылдаудың шешуші маңызы болады. Демпинг – синдромының белгілерін әлсірету үшін тағамды жатқан күйде қабылдау жөнді. Гистаминнің Н₂-рецепторларының блокаторларын (церукал, эглонил), серотонин антагонистерін (резерпин немесе исмелин, АҚҚ бақылап отыру керек) аз дозада береді. Көмекші ем ретінде полиферменттік препараттар, витаминдер, седативтік дәрілер беріледі.

Қайталамалы қан кетумен асқынған эрозивті гастритте гистаминнің Н₂-блокаторлары тағайындалады: зантактың 100 мг 1 рет венаға егеді және 150 мг тәулігіне 2 рет ішке қабылдайды немесе квамателдің 4 мг венаға егеді және 20 мг тәулігіне 2 рет ішке қабылдайды және сукральфат (антепсин, вентер) 1 рет ішке қабылданады (алғашқы дозасы 6 г). Қан кету жалғасқан жағдайда қосымша препараттың 4 г тағы қабылдайды, тәуліктік дозаны 15 г дейін жеткізу мүмкін.

Дәрімен емдеуден нәтиже болмаған жағдайда эрозияны электрокоагуляция жасайды немесе селективті проксимальді ваготомия жасалады.

Гипертрофиялық гастритте (Менетрие ауруында) ішке гастроцепиннің 25 мг (4 рет), немесе пробантиннің 15 мг (4 рет), немесе метациннің 2 мг (4 рет тәулігіне) аурудың белгілері жойылғанға дейін береді. Н₂-блокаторларды, вентерді қолдану мүмкін.

Еңбекке қабілеттіліктің қалпына келу критерийлері: аурудың өршуінің клиникалық және эндоскопиялық белгілерінің жойылуы.

Еңбекке қабілетсіздіктің орташа мерзімдері. А типті гастриттің қайталауында және В типті гастриттің жайылмалы түрінің қайталауында – 10-16 күн, антрум – гастриттің қайталауында – 14-22 күн.

Санаторийлық – курортты ем созылмалы гастриттің қайталауы жоқ кезде іске асырылады. Арзни, Боржоми, Джермук, Дорокаво, Ессентуки, Железноводск, Миргород, Пятигорск, Трускавец курорттарында емделуге болады.

Прогнозы. Созылмалы гастриттің болжамы жалпы жағымды болып келеді. Жайылмалы гастритте асқазаннан қан кету қаупі болады, секреторлық функция төмендеген созылмалы гастрит асқазан рагі дамуы үшін қауіпті фактор болып есептеледі.

Профилактикасы. Созылмалы гастритпен ауыратын науқас адам диспенсерлік бақылауда болуы керек, ол жылына 2 рет қаралып, рецидивке қарсы ем алады.

Жара ауруы

Жара ауруы – циклді даму барысы бар және асқазан мен он екі елі ішекте жара пайда болатын созылмалы қайталама ауру.

Өнеркәсіпті жетілген елдерде жара ауруы тұрғындардың 3-10% кездеседі. Жара ауруымен әйелдерге қарағанда еркектер жиірек ауырады (қатынас 4:1), он екі елі ішектің жарасы асқазан жарасынан шамамен 4 есе жиі кездеседі. Он екі елі ішектің жарасы көбіне 40 жасқа дейін, ал асқазанның жарасы 40 жастан кейін жиі байқалады.

Этиологиясы және патогенезі. Жара ауруының басты этиологиялық факторлары:

1. Хеликобактерия пилоридін жұқтыру. Он екі елі ішек жарасының дамуы 100% жағдайда helicobacter pilori-ді жұқтырумен байланысты, ал асқазан жарасының дамуы 80-90% жағдайда пилори хеликобактериясымен байланысты.

2. Жедел және созылмалы психоэмоциональдық стресс жағдайлары. Жара ауруының дамуындағы психоэмоциональдық фактордың маңызы Г.Сельенің жалпы адаптациялық синдром және «стрестің» организмге әсері туралы жұмыстарында жақсы көрсетілген.

3. Алиментарлық фактор. Өткір, тітіркендіргіш, қатты, өте ыссы немесе өте салқын тамақ асқазан секрециясын шамадан тыс күшейтеді, оның ішінде тұз қышқылының түзілуін көбейтіп, басқа этиологиялық факторлардың жара түзу әсерлерін арттырады.

4. Алкогольді, кофені шамадан тыс қолдану, шылым шегу. Алкоголь мен шылым шегудің жара пайда болуындағы рөльдері үзілді – кеселді дәлелденген жоқ. Дейтұрғанмен шылым шегетін адамдарда жара ауруы шылым шекпейтіндермен салыстырғанда 2 есе жиі кездеседі. Сонымен қатар, никотиннің әсері жара түзілуіне жағдай жасайды: ол асқазан тамырларының тарылуын тудырып, асқазанның кілегей қабығының ишемиясын дамытады, тұз қышқылының секрециясын күшейтеді, тамақтың асқазаннан эвакуациясын жылдамдатады, дуоденогастральды рефлюкс қалыптасуына жағдай жасайды, асқазанның кілегей қабығының қорғаныс факторларының (асқазанның кілегейі, простагландиндер, ұйқы безінің бикарбонаттары) түзілуін ыдыратады.

Алкоголь де тұз қышқылының секрециясын күшейтеді, қорғаныс факторларының түзілуін төмендетеді және созылмалы гастриттің дамуын тудырады.

Кофе тұз қышқылының секрециясын күшейтеді және асқазанның кілегей қабығының ишемиясын тудырады.

5. Дәрілер. Ульцерогендік әсер ацетилсалицил қышқылында және басқа да бейстероидтық қабынуға қарсы дәрілерде (индометацин т.б.), резерпинде, глюкокортикоидтарда болады.

Ацетилсалицил қышқылы мен БҚҚП асқазанның кілегей қабығын зақымдайды, қорғаныс кілегейінің түзілуін бұзады. Резерпин тұз қышқылының секрециясын ширатады, жара дамуына жағдай жасайды.

Глюкокортикоидтар тұз қышқылы мен пепсиннің өндірілуін күшейтеді, микроциркуляцияны бұзып, жара пайда болуына әкеледі.

Жара ауруының дамуында этиологиялық факторлармен қатар жара ауруының туындауына жағдай жасайтын басқа аурулардың да маңызы болады:

1. Созылмалы обструкциялы бронхит, тыныс тұншықпасы, өкпе эмфиземасы (тыныс жетіспеушілігі, гипоксемия кілегей қабықтың ишемиясын және оның қорғаныс механизмдерінің әлсіреуін тудырады).

2. Жүрек-тамыр жүйесінің аурулары асқазанның гипоксемиясы мен ишемиясын тудырады.

3. Бауыр циррозы.

4. Ұйқы безінің аурулары.

Қазіргі кезде жара ауруы асқазан сөлінің агрессиялық факторлары мен кілегей қабықтың қорғаныс факторларының арасындағы тепе-теңдік бұзылғанда дамиды деген пікір бар. Қалыпты күйде бұл факторлардың арасындағы тепе-теңдікті нерв және эндокрин жүйелері арасындағы өзара келісімді іс-әрекет қамтамасыз етеді.

Агрессия факторларына жататындар:

1. Helicobacter pilori, кілегей қабықты зақымдайтын көптеген ферменттер мен цитоксиндер бөледі, басында қабынуды, кейін жара пайда болуын тудырады.

2. Тыстама клеткалардың тұз қышқылын, негізгі клеткалардың пепсинді көп өндіруі.

3. Ульцерогендік алиментарлық факторлар: қатты, өткір, тітіркендіргіш тағамдар.

4. Дуоденогастральды рефлюкс пен гастродуоденальды дисмоторика өт пен панкреас сөлінің асқазанға құйылуын тудырып, онда асқазанның кілегей қабығына зақымдаушы әсер көрсететін изолецитиннің түзілуіне жағдай жасайды. Өт те асқазанның кілегей қабығына зақымдаушы әсер көрсетеді.

5. Сутегі иондарының асқазан құрамынан кілегей қабыққа қарай кері бағыттағы диффузиясы да кілегей қабыққа зақымдаушы әсер етеді.

Қорғаныс факторларына жататындар:

1. Қорғаныс әсері бар кілегей бөгеті (барьер), оның басты компоненттері фугликопротеиндер мен N – ацетилнейрамин қышқылы сутегі иондары мен пепсиногеннің асқазан мен он екі елі ішектің кілегей қабығының ішіне енуіне кедергі тудырады.

2. Беткей эпителийінің активті регенерациясы. Кілегей қабық клеткалары 3-5 тәулік сайын жаңарып тұрады. Бұл процестің бұзылуы кілегей қабықтың атрофиясын тудырады, оның тұз қышқылы мен пепсиннің әсерінен зақымданғыштығын күшейтеді.

3. Асқазан мен он екі елі ішектің кілегей қабығының қанмен қалыпты қамтамасыз болуы. Қан айналысының бұзылуы кілегей қабықтың ишемиясын тудырып, агрессия факторларының әсер етуіне жағдай жасайды.

4. Антродуоденальды қышқыл тежеуіші: асқазан сөлінің қышқылдығы өскен кезде (рН £ 2,5-2,0) тұз қышқылының өндірілуін тежейтін және асқазан құрамының он екі елі ішекке өтуіне кедергі болатын механизмдер қосылады. Ондай механизмдерге гастроинтестинальды гормондар (гомостатиндер, энтерогастрон, секретин және глюкагонға ұқсас пептидтер), қышқылды құрап он екі елі ішекке өткенде жұмысқа қосылатын жабу рефлексі жатады.

5. Простагландиндердің, эндорфиндердің және энкефалиндердің және қорғаныс медиаторларының жергілікті синтезі.

Простагландиндерді (простагландин Е₂) негізгі, қосымша және тыстаушы клеткалар өндіреді, олар тыстама клеткалардың активтігін тежеу, кілегей мен бикарбонаттардың секрециясын күшейту, кілегей қабықтағы қан айналысын жақсарту, сутегі иондарының кері диффузиясын төмендету және кілегей қабықтың регенерациясын күшейту арқылы асқазанның кілегей қабығының қорғанысын күшейтеді.

Энкефалиндер тұз қышқылының секрециясын тежейді.

6. Қарсы ульцерогенді алиментарлық факторлар. Оларға құрамында тағамдық талшықтар көп (дақылдардың қабығында, жармаларда көп болатын) тағамдар жатады: қарақұмық және сұлы жармасы, соя және жүгері ұндары. Бұл тағамдарға сүт пен сүзбе де жатады.

Жара ауруы қорғаныс факторлары мен агрессия факторларының арасындағы тепе-теңдік бұзылғанда дамиды. Бұл тепе-теңдіктің бұзылуына тұқым қуалау бейімділігі де қатысады. Осындай жағдайда кез-келген бейспецификалық фактордың (дәрі, стресс т.б.) жара ауруының дамуына әкеліп соқтырады.

Жараның орнына байланысты аурудың даму патогенезінде де кейбір өзгешеліктер болады. Мысалы асқазан денесінің жарасының дамуында маңызды рольді жергілікті қорғаныс механизмінің әлсіреуі мен өт қышқылдары мен изолецитиндердің регургитациясын тудыратын дуоденогастральдық рефлюкс атқарады. Кілегей қабықтың пилородуоденальдық зонадағы жарасының дамуында басты рольді агрессия факторларының активтілігінің күшейгені атқарады.

Патоморфологиясы. Асқазан мен он екі елі ішектің жара ауруының өршуі кезіндегі негізгі морфологиялық субстраты активті гастрит, гастродуоденит, ол кейде рефлюкс – эзофагит фонында анықталатын кілегей қабықтың жара кемістігі (дефектісі), ал ремиссия кезіндегі басты субстрат – жарадан кейінгі тыртықтық өзгерістер және активті емес созылмалы гастрит пен гастродуоденит.

Классификациясы

І Аурудың түрі:

1. Бірінші рет анықталған жара

2. Қайталамалы жара

ІІ Жараның орны:

1. Асқазанда: - кардия және субкардия жарасы

- медиогастральды (асқазан денесінің, кіші және үлкен иінінің жарасы)

- антральдық жара

- пилорус өзегінің жарасы

2. Он екі елі ішекте:

- бульбарлық жара

- постбульбарлық жара

ІІІ Процестің фазасы:

1. Өршуі, қайталауы (жара кемістігі, асқазан мен он екі елі ішектегі қабыну белгілері)

2. Беті қайтқан өршу (жара тыртығы, қабыну белгілері сақталған)

3. Ремиссия (тыртық, қабыну белгілері жоқ)

IV Даму барысы:

1. Ауыр (жыл ішінде 3 рет және одан да көп қайталау)

2. Орташа ауыртпалықты (жылына 2 рет қайталау)

3. Жеңіл (1-2 жылда 1 рет және одан да сирек қайталау)

4. Латентті (клиникалық белгілердің болмауы, жараны кездейсоқ рентгенологиялық немесе эндоскопиялық тексергенде табады)

V Секреторлық функция:

1. Күшейген

2. Қалыпты күйде

3. Төмендеген

4. Ахлоргидрия

VI Асқынулар:

1. Қан кету

2. Перфорация

3. Пенетрация

4. Тыртықты деформация

5. Пилорус бөлігінің стенозы:

- компенсациялы

- субкомпенсациялы

- декомпенсациялы

6. Малигнизация (асқазан жарасының)

Клиника. Жара ауруының клиникасында болатын синдромдар:

1. Ауырғандық синдромы.

2. Диспепсиялық синдром.

3. Астеновегетативтік синдром.

Ауырғандық синдром. Жара ауруында болатын ауырғандыққа тән қасиеттер: ырғақтылық (тамақ қабылдаумен байланыс), кезеңділік (ауырсыну сезімінің болуы мен болмауының кезектесуі), белгілі сипаты болу, орны, күші, маусымға тәуелділігі және оларды белгілі дәрі-дәрмекпен тоқтатуға болатыны.

Жара ауруында болатын ырғақтылық – ол ауырғандықтың тамақ қабылдағаннан кейін белгілі бір уақыттан кейін пайда болатыны. Ерте болатын, кеш болатын, түнде болатын және «аш қарынға» болатын ауырғандықты ажыратады. Ерте болатын ауырғандық тамақтан 0,5-1 сағат кейін пайда болады, біртіндеп күшейеді, 1,5-2 сағатқа созылады, асқазан ішіндегі құрамнан босай бастаған кезде ауырғандық та азая бастайды. Жоғары орналасқан асқазан жарасында байқалады. Кеш ауырғандық тамақтан кейін 1,5-2 сағат өткенде пайда болады. Түнде болатын және «аш қарынға» болатын ауырғандық (тамақтан кейін 6-7 сағат өткенде пайда болады) кеш ауырғандыққа жақын болады, оларды тамақ немесе антацид қабылдап тоқтатуға болады. Пилородуоденальды аймақтың жарасына тән.

Ауырғандықтың кезеңдігі аурудың қайталауы (бірнеше күннен 6-8 аптаға дейін созылады) мен ремиссиясының (бірнеше айдан бірнеше жылға созылады) қатаң түрде кезектесіп тұратынында. Ремиссия кезінде ауырғандық толық жойылып кетеді.

Жара ауруында болатын ауырғандықтың сипаттары сыздап ауыру, тесіп ауыру, кесіп ауыру, ұстама ауыру. Ауыратын адамдардың жартысында ауырғандық әлсіз болып келеді, үштен бірінде ауырғандық өте күшті болады.

Ауырғандықтың орны әр түрлі болып келеді және ол жараның орнымен байланысты болады. Жараның кардиальды және субкардиальды орналасуында ауырғандық жиі төс артында немесе оның сол жағында сезіледі және жүрекке қарай тарайды. Асқазанның кіші иіні жарасында ауырғандық эпигастрий аймағында, асқазан қақпасы мен он екі елі ішек жарасында ауырғандық эпигастрий аймағында ортаңғы сызықтың оң жағында, постбульбарлық жарада арқада немесе оң жақ жауырын астында сезіледі.

Жара ауруының қайталауының маусымдық сипаты болады, ол күз бен жазғұтыры байқалады.

Жара ауруында болатын ауырғандық антацид, антихолинергиялық және спазмолитикалық дәрілер әсерінен басылады, сонымен қатар, дұрыс ем қолданғанда ауырсыну синдромы бір апта ішінде бәсеңсиді. Соңғы белгіні екшеу-іріктеу диагнозында қолдануға болады.

Ауруға тән ауырғандық сипатының өзгеруі, оның емге көнбеуі және иррадиацияның пайда болуы жиі жара ауруының асқынуында кездеседі.

Жара ауруында болатын ауырғандықтың патогенезі асқазан мен он екі елі ішектің спазмымен байланысты деп есептейді, ал спазмның өзі қуысты орган ішіндегі қысымның көтерілуімен және тұз қышқылының жоғарғы концентрациясының жара түбінде жалаңаштанған симпатикалық нервке әсер етуімен байланысты болады.

Диспепсиялық синдром қыжыл, кекірік, жүрек айну және құсу, тәбет пен дәреттің бұзылуы түрінде көрініс береді.

Қыжыл науқас адамдардың 30-80% байқалады, жиі ауырсыну сезімінің эквиваленті болып келеді. Ол өңештің кілегей қабығының асқазанның қышқыл құрамына үстеме сезімталдығы болуының және гастроэзофагеальды рефлюксте өңештің керілуінің нәтижесінде пайда болады.

Кекірік көбіне қышқыл болып келеді, кардия жетіспеушілігі мен асқазанның антиперистальтикасына байланысты туындайды, жиі асқазан жарасында байқалады.

Жүрек айну мен құсу – жара ауруына тән белгілер. Құсу кезбе нерв тонусы көтеріліп, асқазанның моторикасы мен секреторлық функциясын күшейтуіне байланысты пайда болады. Құсу аырғандық күшейіп, шыңына жеткен кезде болады және одан кейін науқас адам жеңілдік сезеді, сондықтан кейбір науқас құсуды өзі тудырады. Жүрек айну медиогастральдық жараға (қосымша гастрит болады) және постбульбарлық жараларға тән, ол он екі елі ішек буылтығының жарасында еш уақытта кездеспейді.

Тамаққа тәбет жара ауруында әдетте бұзылмайды, кейде күшейген болуы мүмкін. Күшті ауырғандықта науқас адам тамақтан бас тартады немесе тамақ қабылдағаннан кейін ауырғандық күшейетіндіктен тамақты аз ішуге тырысады (цитофобия). Тәбеттің төмендеуі сирек кездеседі.

Іш қату науқас адамдардың жартысында кездеседі және кезбе нерв тонусы басым болатындықтан туындайтын спастикалық жиырылулар мен зақымдануды тудырмайтын диетамен және антацидтерді (кальций карбонаты, аммоний гидрототығы) қабылдаумен байланысты болады.

Іш өту жара ауруына тән емес белгі.

Астеновегетативтік синдром жалпы әлсіздік, шаршағыштық, тершеңдік, көңіл-күйдің төмендеуі немесе тез қошғыштық, қолдардың дірілі түрінде көрініс береді.

Науқас адамды тексергенде конституцияның астениялық типі, алақанның салқын және ылғалды болуы, терінің мәрмәр түсті болуы анықталады.

Жара ауруында тіл әдетте таза болады, тілдің жамылғысы болуы гастритте және іш қатуда байқалады.

Пальпация кезінде эпигастрий маңында жергілікті ауырғандық анықталады. Асқазан жарасында ауырғандық эпигастрийде ортаңғы сызық бойында немесе оның сол жағында, он екі елі ішек жарасында ортаңғы сызықтың оң жағында орналасады.

Перкуссиялық ауырғандық – Мендель симптомы, жара дефектісі кілегей қабықпен шектелмей, асқазан мен он екі елі ішектің қабырғасын қамтып, перипроцесс дамығанда анықталады. Алдыңғы іш қабырғасының қорғанысты қатаюы висцеральді ішпердесінің тітіркенуімен байланысты және он екі елі ішек жарасы ауруына тән.

Жүрек – тамыр жүйесі жағынан брадикардия мен гипотензияға бейімділік болады. Ваготониямен түсіндіріледі.

Қосымша тексерулер.

1. Асқазан құрамын зерттеу:

а) медиогастральдық жараларда (асқазан кардиясының, денесінің, кіші және үлкен иіні-нің жаралары) қышқылдылық қалыпты күйде немесе жоғары;

б) пилородуоденальдық жараларда – қышқылдық жоғары.

2. Асқазан мен он екі елі ішек рентгеноскопиясы:

а) тура белгісі – ойық;

б) жанама белгілер: ойық бағытта қатпарлардың конвергенциясы, «саусақ» тәрізді тартылу белгісі (де Кервен симптомы), асқазан перистальтикасының күшеюі, он екі елі ішек буылтығының тітіркенісі, асқазанның үлкен иініндегі терең тартылу түрінде оралма бұлшық еттің түйілуі, жара бар орында контрастты заттың дағы болу, гиперсекреция, эвакуацияның өзгеруі.

3. Фиброгастроскопия: белгілі бір орындағы жара ойығы, жараның түбінде некрозды масса болады, ол фибринмен жабылған. Жараның шет жағындағы кілегей қабық қатпар-лары қалыңдаған және бұл қатпарлар жара ойығына қарай жинақталған. Тыртықтану процесі кезінде жара ойығының орнында регенерациялы эпителий мен капиллярлар гиперплазиясы (қызыл тыртық) көрінеді, кейін кілегей қабық «көше тасына» ұқсап өзгереді, капиллярлар босап қалады, олардың саны азаяды, мұның өзі тыртықтың түсін өзгертеді (ақ тыртық сатысы).

4. Қанның жалпы анализі: эритроциттер мен гемоглобин санының болмашы өсуіне бейімділік болады және ЭТЖ баяулайды.

5. Нәжісті жасырын қан табуға тексеру (Грегерсен – Вебер реакциясы). Нағыз оң мәнді реакция болатын жағдайлар: жасырын дамитын асқазан мен он екі елі ішек жарасы, жара ауруының қайталауы, асқазан мен ішек рагі, геморрой, артқы тесік тілігі.

Орнына байланысты жара ауруының дамуының клиникалық варианттары.

Асқазанның кардия бөлігінің жарасы. 40-60 жастағы еркектерде кездеседі. Онша күшті емес, көбіне күйдіру сезіміне ұқсас ауырғандық семсерше өскін астында, төс артында немесе төстің сол жағында орналасады, жүрекке қарай тарайды. Жүрекке байланысты аурудан ерекшелігі тамақ қабылдағаннан 10-30 минут кейін пайда болады, сілтілер ауырғандықты тоқтатады. Асқазанның субкардиальды бөлігінің жарасында болатын ауырғандықтың ырғақтық схемасы: тағамды қабылдау > ерте болатын ауырғандық (тамақтан кейінгі алғашқы 30 минут ішінде) > көңіл-күйдің жақсаруы. Жиі кекірік, қыжыл байқалады, олар кардияның жетіспеушілігіне байланысты. Жиі қан қату және малигнизация түрінде асқынады. Диагнозын қою үшін рентгенодиагностиканың арнайы тәсілдері қолданылады (асқазанды тығыздап толтыру, ауру адамның басын төмен жіберіп қарау).

Асқазан денесінің кіші иінінің жарасы (медиогастральды жара). Жараның ең жиі кездесетін орны. Ауру әдетте 40 жастан жоғары адамдарда кездеседі. Ауырғандық тамақ қабылдағаннан 1-1,5 сағат өткен соң басталады және асқазанның ішіндегі құрамнан толық босағанына дейін жалғасады, одан кейін науқас адамның көңіл-күйі жақсарады. Ырғақтылық схемасы: тамақ қабылдау > жақсы көңіл-күй > 1-1,5 сағаттан кейін іштің ауыруы > тағамның эвакуациясы > жақсы көңіл-күй. Кейде кеш, түнде, аш қарынға болатын ауырғандық байқалады. Сыздап ауырады, ауырғандық онша күшті емес. Жиі қыжыл, жүрек айну, ал кейде құсу болады. 14% жағдайында қан кету түрінде, 8-10% жағдайда – малигнизация, сирек – асқазанның тесілуі түрінде асқынады.

Асқазанның үлкен иінінің жарасы сирек кездеседі, жиі жоғары жастағы еркектер ауырады, клиникасы асқазан жарасының клиникасына ұқсас, 50% жағдайда қатерлі болып келеді.

Асқазанның антральді бөлігінің жарасы 10-16% жағдайда кездеседі, көбіне жас адамдарда байқалады. Симптоматикасы он екі елі ішек жарасының клиникасына ұқсас. 15-20% жағдайда асқазаннан қан кету түрінде асқынады.

Асқазанның ортаңғы және төменгі үштен бір бөліктерінің жарасында болатын ауырғандықтың ырғағы: тамақ қабылдау > 30 минут – 1 сағат бойы көңіл-күйдің жақсы болуы > 1,5-2 сағат бойы, асқазан толық босағанға дейін ауыру > жақсы көңіл-күй.

Қақпалық өзек жарасы барлық гастродуоденальдық жараның 3-8% құрайды. Даму барысы табанды болып келеді, айқын ауырсыну белгісі болады, ауыру көбіне ұстама сипатты болады, оған қоса қышқыл дәмді құсық байқалады. Табанды қыжыл, ұстамалы түрде шамадан тыс сілекей бөлу байқалады. Көп қайталаудан кейін асқазан қақпағы аймағының стенозы түрінде асқынады. Қақпа өзегі жарасының жиі асқынуларына қан кету, перфорация және ұйқы безіне пенатрация жатады.

Он екі елі ішек буылтығының жарасы көбіне алдыңғы қабырғада орналасады. Жиі 40 жастан жас адамдарда кездеседі, еркектер жиі ауырады. Эпигастрий маңының (жиі оң жағының) ауыруы тамақ қабылдағаннан 1,5-2 сағат кейін пайда болады, жиі түнде ауыру, «аш қарынға» ауыру кездеседі. Құсу сирек кездеседі. Ауру күзде және жазғұтыры қайталайды. Эпигастрий аймағының оң жағында оң мәнді Мендель симптомы анықталады. Жиі жараның перфорациясы түрінде асқынады.

Он екі елі ішек буылтығының артқы қабырғасында орналасқан жараның клиникасы буылтықтың алдыңғы қабырғасының жарасының клиникасына ұқсас болады. Оған қоса, Одди сфинктері спазмының және өт қабының гипотониялық типті дискинезиясының клиникасы байқалады: оң жақ қабырға астында салмақ сезіну немесе тұйық ауырғандық сезіну, ауырғандықтың оң жақ жауырын астына қарай тарауы байқалады. Жиі болатын асқынулары: жараның ұйқы безі мен бауыр – он екі елі ішек жалғамасына пенетрациясы, реактивті гепатиттің дамуы. Он екі елі ішек жарасының малигнизация түрінде асқынуы болмайды.

Пилородуоденальдық жарадағы ауырғандық ырғағы: «аш қарынға» ауыру > тамақ қабылдау > 1,5-2 сағат бойы асқазан толық босағанға дейін жақсы көңіл-күй > кеш ауыру.

Буылтықтан тыс (постбульбарлық) жаралар барлық гастродуоденальдық жаралардың 5-7% құрайды. Көбіне 40-60 жастағы еркектерде кездеседі. Өте күшті ауырғандық оң жақ қабырға астында байқалады, ауырғандық арқаға және оң жақ жауырын астына қарай тарайды. Кеш ауыру, түнде ауыру, «аш қарынға» ауыру түрлерінде кездеседі. Тағам, сүт қабылдау ауырғандықты бірден емес, 15-20 минуттен кейін тоқтатады. Эпигастрийдің оң жағында оң мәнді Мендель симптомы анықталады. Іштің оң жақ тік бұлшық етінің жергілікті қатаюы болады (оң мәнді Глинчиков симптомы). Жиі болатын асқынулары: қан кету, ұйқы безіне пенетрация, он екі елі ішектің тарылуы (стенозы) және бауыр астылық сарғыштық (қабынудың периульцерозды инфильтратының немесе дәнекер тінінің жалпы өт түтігін басып тастауы).

Жара ауруының асқынулары.

Қан кету. Қан кету көздері – созылмалы дуоденальдық немесе медиогастральдық жара, асқазанның жедел жаралары мен эрозиялары немесе бұл себептердің қоса кездесуі. Қан кету механизмі – жара аймағындағы тамырлардың зақымдануы. Басты симптомдары: қан құсу, қарамай түсті нәжіс және жедел қансырау белгілері.

Қан құсу асқазан мен он екі елі ішектің жарасында (ішек іші құрамының асқазанға құйылуы) байқалады. Құсықтың түсі кофе тұнығының түсіне ұқсас болады (қара-қоңыр түс тұз қышқылы әсерінен қан гемоглобинінің қара-қоңыр түсті тұз қышқылды гематинге айналуынан туындайды).

Қарамай түсті нәжіс (мелена) әдетте 80-200 мл артық қан кеткенде байқалады және сұйық немесе ботқа тәрізді қара түсті нәжіс бөлінуімен (ішек микрофлорасының әсерінен құйылған қан гемоглобинінен қара түсті күкіртті темір бөлінетіндіктен нәжіс қара түсті болады) сипатталады.

Жарадан қан кетуге тән белгі – ауырғандықтың кенеттен тоқтауы (Бергман симптомы).

Жедел қансыраудың симптомдары айналымдағы қан көлемінің (АҚК) 15-25% жоғалтқанда пайда болады. Қан жоғалту дәрежесін әр түрлі тәсілмен анықтауға болады.

а) Альговердің шок индексін есептеп шығару: пульс жиілігінің систолалық артериялық қысым деңгейіне қатынасы. Индекс бойынша, қансырау деңгейін бағдарлайды:

Шок индексінің көрсеткіші Қан кету көлемі

0,8 және одан төмен АҚК 10% азайған

0,9-1,2 АҚК 20% азайған

1,3-1,4 АҚК 30% азайған

1,5 және одан жоғары АҚК 40% азайған

0,6-0,5 маңы Қалыпты АҚК

б) Қан кету мөлшерін Burri әдісі бойынша анықтау.

Кеткен қан көлемі (%) = 27 + 44 lg ШИ,

ШИ – шок индексі.

Жедел қан кетудің клиникалық белгілері: әлсіздік, бас айналуы, кейде эйфория, көз алдында «шыбын-шіркейдің» жүгіруі, көздің қарауытуы, терінің қуқыл тартуы, жабысқақ салқын тер, тахикардия, гипотония. Екінші тәуліктен бастап гемоглобиннің, эритроцит, тромбоциттер санының азаюы, ЭТЖ өсуі байқалады. Қан кету көзін дәлдеу үшін асқазан мен он екі елі ішек рентгеноскопиясы мен ФГДС жасау керек.

Перфорация. 3 сатысын ажыратады: ауыру шогі, жалған жайлы кезең және перитонит кезеңі.

Бірінші сатысы кезінде кенеттен өте күшті, «ішке қанжар» сұққандай іштің ауыруы болады. Ауырғандық жара тесілген кезде пайда болады. Ауырғандық әуелі іштің жоғарғы жартысында анықталады, кейін ол барлық ішке жайылады. Науқас адамның мәжбүр қалпы болады – аяғын ішке тартып шалқасынан немесе бір бүйірге жату қалпы байқалады. Алдыңғы іш қабырғасы «тақта сияқты» қатаяды. Щеткин – Блюмберг симптомы анықталады. Бауырдың тынық дыбысының үстінде тимпанит дыбысы пайда болады – Жобер симптомы. Әдетте оң жақта оң мәнді френикус – симптомды анықтауға болады. Науқас адамның беті сұрғылт-көкшіл реңді қуқыл тартқан. Брадикардия, тайыз, жиі тыныс болады. Бұл саты 6-10 сағатқа созылады.

Жалған жайлы кезең. Ауырғандық жойылып кетеді, немесе азаяды, шөл пайда болады. Сұрғылт қуқыл түс жойылып кетеді. Дене қызуы субфебрильді күйге дейін көтеріледі. Іш қуысы ішіндегі апат белгілері (алдыңғы іш қабырғасының қатаюы, Щеткин – Блюмберг симптомы, бауыр үстіндегі тынық дыбыстың жойылуы т.б.) сақталған. Брадикардия тахикардиямен алмасады. АҚҚ төмендейді. Бұл саты 8-12 сағатқа созылады.

Перитонит сатысы іш ауыруының қайта күшеюімен сипатталады, оған жүрек айну, ықылық ату, құсу қосылады. Қызба сақталған. Науқас адамның санасы тежелген. Науқастың беті суалған («Гиппократ беті»). Тері ылғалды, үстінде жабысқақ тер болады, лас топырақ түсті. Тіл құрғақ. Іш кепкен, іш пердесінің тітіркену симптомдары өте күшейген. Ішек перистальтикасы өте әлсіреген, немесе анықталмайды. Он екі елі ішек жарасының перфорациясында белдік аймақта тері астылық эмфизема болуы мүмкін. Рентгенологиялық тексергенде – іш қуысында бос ауа болады.

Жара пенетрациясы. Медиогастральды жаралар ұйқы безінің денесіне және кіші шарбыға, он екі елі ішек буылтығының артқы қабырғасының жарасы ұйқы безінің басына, сирек – ірі өт жолдарына, бауырға, бауыр – асқазан жалғамасына тарайды (пенетрация).

Жара пенетрациясында ауырғандық күшейе түседі және тұрақты күйге көшеді, «жараға тән» ырғағын жояды. Ауырғандықтың иррадиациясы жараның қай мүшеге тарауына байланысты болады. Жара ұйқы безіне пенетрация болған болса, онда ауырғандық орама сипат алады және жиі оң жақ, сирегірек сол жақ белдеме аймағына тарайды, постбульбарлық жара тоқ ішектің шажырқайына тарап өссе, ауырғандық төмен және кіндікке тарайды. Жара тарап өскен органның зақымдану белгілері пайда болады. Дене қызуы субфебрильді деңгейге дейін көтеріледі.

Пилоростеноз органикалық (жарадан кейінгі тыртықтық өзгерістер) және функциональдық (периульцерозды инфильтрат және пилороспазм) текті болады. Олардың клиникасы ұқсас болады, функциональдық тарылуда жара жазылғаннан кейін аурудың клиникалық белгілері жойылып кетеді. Компенсациялы стенозда науқас адамның жалпы күйі өзгермейді, бірақ бұл кезеңде тамақтан кейін эпигастрий маңында салмақ сезіну, қышқыл кекірік, жеңілдік әкелетін құсу байқалады; құсықта оның алдында қабылдаған тамақтың қалдығы болады (контраст зат 6 сағатқа дейін сақталады). Субкомпенсациялы стенозда науқас адамға жеңілдік беретін көлемді құсық болады, құсықта оның алдында қабылданған тағам болады, сасық иісті кекірік, эпигастрий аймағын кернеу сезімі, үдемелі жүдеу, асқазан аймағында перистальтикалық толқындар, перкуторлық пальпацияда шалпыл дыбысы байқалады; рентгенологиялық тексергенде – асқазан ішіндегі құрамы шамадан тыс көбейген, асқазан кеңіген, оның эвакуаторлық функциясы бұзылған (контраст зат асқазанда 12-24 сағат бойы қалады). Декомпенсациялы пилоростенозда субкомпенсациялы стеноздағы симптомдардың бәрі болады, бірақ бұл симптомдар ауырлау болып келеді (үдемелі жүдеу, сорығу, гипохлоремиялық кома және басқалары). Контраст зат асқазанда 24 сағаттан ұзақ уақыт сақталады.

Диагнозын қою және екшеу-іріктеу диагнозы. Диагноз қою критерийі негізгі және қосымша критерийлер болып бөлінеді.

Негізгі критерийлер:

1) ауруға тән шағымдар мен анамнез;

2) ФГДС табылатын жара ойығы;

3) Рентгенологиялық тексергенде анықталатын жара «ойығы».

Қосымша критерийлер:

1) жергілікті симптомдар (ауыру нүктелері, бұлшық еттің жергілікті қатаюы. Мендель симптомы, Василенконың «шалпыл» шуы).

2) базальды және стимуляциядан кейінгі секрецияның өзгеруі;

3) рентгенологиялық «жанама» белгілер;

4) асқорыту жолынан жасырын қан кету белгілері.

Асқазан және он екі елі ішек жарасын клиникасында эпигастрий маңында ауырғандық болатын аурулардан айыра білу керек.

Асқазанның функциональдық бұзылыстары. Науқас адамды нақтылап сұрастырған кезде эпигастрий маңы ауруының және оның өңеш бойының, тілдің ауыруымен, тамақта бірдеме тұрған сезімнің, респираторлық белгілердің психогендік себебі болатынын анықтауға болады. Ауырғандық онша күшті болмайды, оның тамақ қабылдаумен айқын байланысы анықталмайды, бірнеше күннен бірнеше минутқа дейін созылады. Тамақ және антацидтерді қабылдау ауырғандықты тимайды, түнгі және «аш қарынға» ауыру болмайды. Пальпацияда – барлық іш аймағы ауырады. Рентгенологиялық тексергенде асқазан-ның моторлы – эвакуаторлық дисфункциясы анықталады. Эндоскопияда патология бол-майды.

Созылмалы В гастритте ауырғандық жайылмалы түрде, тамақ қабылдаумен байланысты болады. Аурудың клиникасында диспепсиялық симптомдар басым болады. Пальпация кезінде орташа дәрежелі, барлық эпигастрийді қамтитын ауырғандық анықталады. Шешуші диагнозды ФГС және биопсия мәліметтеріне қарап қояды.

Асқазан рагі. Жара және асқазан рагінің бірінші ретті – жаралық түрін бір-бірінен айыру өте қиындық тудырады. Асқазан рагінің бірінші ретті – жаралық түрі циклді дамиды: пайда болған ісіктің үстінде тез жара пайда болады, ол жараның шетіндегі дәнекер тінінің өсуі нәтижесінде жазылады, одан кейін тағы жара пайда болу, одан кейін жазылу толқындары қайталап отырып, процесс 10 жылға дейін жалғасады.

Асқазан рагінің диагнозын қоюда рактің ерте немесе ұсақ белгілері деп аталатын белгілердің белгілі бір маңызы болады. Ол белгілерге жататындар: себебі жоқ әлсіздік, тәбеттің төмендеуі, жүдеу, анемия және ауру адамның өз денсаулығына селқос қарауы. Асқазан рагінің кеш белгілері: эпигастрий маңындағы тұрақты жаншып ауыру, кахексия, қан аралас құсық, мелена, қызба, сол жақ бұғана үстінде ұлғайған лимфа түйінінің пайда болуы, пальпация кезінде ісіктің анықталуы.

Асқазан рагінің диагнозын қоюда шешуші рөльді эндоскопия атқарады. ФГДС кезінде нысаналы биопсия жасап, жараның шеттерінен, түбінен 5-6 қиық биоптат алу керек.

Созылмалы холецистит. Жиі толық келген, 40 жастан жоғарғы, көп босанған әйелдер ауырады. Тесіп, жаншып ауыру болады, ауырудың «жараға тән» ырғағы болмайды, майлы тамақтан кейін пайда болады, негізінен оң жақ қабырға астында орналасады, оң жақ жауырын аймағына тарайды, жиі оған қоса диспепсиялық шағымдар (жүрек айну, өт құсу, ауызда ащы сезім болу) болады. Дене қызуы көтеріледі. Өт қабығы нүктесінде ауырғандық болады, оң мәнді френикус симптомы анықталады. Қан анализінде орташа дәрежелі лейкоцитоз, ЭТЖ өсуі болады. Он екі елі ішек құрамының В порциясында лейкоцит көп болады. УДЗ: өт қабы қабырғасының қалыңдауы, оның жиырылуының бұзылуы анықталады. Холецистограммада өт қабы дискинезиясының белгілері болады.

Өт тасы ауруында майлы тамақтан кейін, алкаголь қабылдағанда және тынышсыз көлікпен жүргеннен кейін оң жақ қабырға астының ұстама ауыруы болады. Ұстамадан кейін сарғыштық пайда болады. УДЗ мен холецистограммада өт қабы мен өт жолдарында тас (конкременттер) бар екені көрінеді.

Созылмалы панкреатиттің жиі себебі ішімдікті көп қабылдау, панкреатит жиі холециститпен қоса кездеседі. Ауырғандықтың сол жақ қабырға астында болуы тән, сонымен қатар эпигастрий аймағының ауыруы және «орама» ауырғандықтар болады. Ауырғандықтың туындауына майлы тамақ пен алкаголь түрткі болады. Ауырғандықтың жараға тән ырғағы болмайды. Жиі ұйқы безі функциясының жетіспеушілік белгілері байқалады: жүдеу, панкреатогендік іш өту (креаторея, стеаторея), гипергликемия. Ұйқы безі тұсында ауырғандық анықталады. Қанда альфа – амилазаның, трипсиннің, қан сарысуы эластазасының, несепте – альфа – амилазаның активтіліктері көтеріледі. УДЗ-де: ұйқы безі тінінің тығыздалуы, кейде панкреатолитиаз белгілері көрінеді.

Диафрагма жарығы. Эпигастрий мен семсерше өскін арасында болатын ауырғандық науқас адамның горизонтальді күйінде және тамақтан кейін күшейе түседі, тік қалыпта жойылып кетеді, тамақтан кейін кекірік болады. Диагнозды науқас адамның горизонтальды күйде басын төмен жіберіп жатқан қалпында асқазанды рентгенологиялық тексеру арқылы қояды.

Асқазан мен он екі елі ішектің симптоматикалық жаралары басқа ауыр аурулар фонында (миокард инфарктісі, қолқаның атеросклероз текті құрсақ бағанының стенозы, өкпенің созылмалы аурулары, бауыр циррозы, активті гепатит, уремия, панкреатит, ревматоидтық артрит, эритремия, гиперпаратиреоз, Золлингер – Эллисон синдромы), экстремальді жағдайларда (жарақат, күю, операция) және «ульцерогендік» дәрілерді [стероидтар, аспирин, БҚҚП (бутадион, индометацин т.б.)] және басқа жағдайларда туындайды. Симптоматикалық жараға жедел даму (жедел жаралар), асқазанның кілегей қабығының көптеп зақымдануы, жаралардың асқазанда басым орналасуы, жараның көлемінің аумақты болуы, клиникалық белгілерінің айқын еместігі және қан кетуге бейімділік тән болып келеді.

Жара ауруының даму барысы. Ауыртпалық дәрежесіне қарай жара ауруының жеңіл дамуын, орташа ауыртпалықты дамуын және ауыр дамуын ажыратады (жара ауруының классификациясын қараңыз).

Процестің фазалары. Жара ауруының даму барысында қайталау (өршу), толық емес және толық ремиссия фазаларын ажыратады.

Жара ауруының қайталау (өршу) фазасында жара ауруына тән белгілердің бәрі, оның ішінде эндоскопиялық белгілер де (биік және тегіс жиектері бар дөңгелек жара, айналасында перифокальды қабыну белгілері бар) болады. Жараның айналасындағы кілегей қабық ісінген, қызарған. Биоптатта – некроз детриті, ыдыраған нейтрофильдер, бірен-саран эритроциттер, коллаген талшықтарының деструкциясы болады. Кілегей қабықта хеликобактериялар, стрептококтар, стафилококтар, эшерихия, Candida туыстығының саңырауқұлақтары анықталады.

Беті қайтқан өршу фазасында клиникалық белгілер жойылып кетеді, жараның мөлшері кішірейеді, «ақшыл қызғылт» тыртық пайда болады, инструментальдық әдістермен тексергенде активті гастродуоденит белгілері анықталады.

Ремиссия фазасында аурудың клиникасы, жара ойығы болмайды. Эндоскопияда әуелі «ақшыл қызғылт», кейін ақ тыртық анықталады, кілегей қабықтың қабыну белгілері, қан құйылу және тиіп кеткенде қанталау белгілері болмайды.

Клиникалық диагнозды тұжырымдауда ескеру керек: 1) аурудың клиникалық вариантын (асқазан жарасы және он екі елі ішек жарасы); 2) аурудың түрін (бірінші рет анықталған, қайталама); 3) жараның орнын; 4) даму барысының фазасын: қайталау, беті қайтқан өршу, ремиссия; 5) асқынуларын.

Диагноз тұжырымдаудың мысалдары:

1. Асқазанның кіші иінінің жара ауруы, үлкен жара, орташа ауыртпалықты, қайталау фазасы. Созылмалы жайылмалы гастрит.

2. Он екі елі ішек жарасы ауруы: буылтықтың 0,4-0,5 см жарасы, орташа ауырпалықты, қайталау фазасы. Күшейген секреторлық функция. Он екі елі ішектің тыртықты деформациясы.

3. Асқазанның жара ауруы: асқазан қақпа аймағының жарасы 0,6-0,7 см, орташа ауыртпалықты, қайталау фазасы. Тыртықты пилоростеноз.

Емі. Емнің жалпы принциптері:

1. Шылым шегуден бас тарту.

2. Алкагольдік ішімдікті шегеру, мүмкін болса, толық бас тарту.

3. Стероидтық және бейстероидтық қабынуға қарсы препараттардан бас тарту немесе оларды қабылдауды шегеру.

4. Тиімді тамақтану. №1 стол негізінде тамақты бөліп және жүйелі ішу.

Дәрімен емдеудің принциптері:

1. Helicobacter pilori-ді эрадикациялау (жою).

2. Қышқыл – пепсиндік агрессияны басу.

3. Моторлы – эвакуациялық бұзылыстарды түзеу.

4. Асқазан мен он екі елі ішектің кілегейлі – бикарбонатты барьерін (бөгетін) қалпына келтіру.

5. Реперативтік процестерді стимуляциялау.

Жара ауруын емдеуде қолданылатын басты препараттар:

1. Бактерияларды жоятын антибактериялық дәрілер (антибиотиктер, метронидазол және оның аналогтары);

2. Ауырғандықты тоқтатуға және жараның тыртықтануына жағдай жасайтын антисекреторлық дәрілер (гистаминнің Н₂-рецепторларының блокаторлары, Н-К-АТФ-азаның блокаторлары, висмут препараттары);

3. Антацидтер: актал, алмагель, гастал, гастерин-гель, гемоксил-лак, маалокс, фосфалюгель;

4. М-холиноблокаторлар: гастроцепин, пирензепин.

Антихеликобактерлік дәрілерге жататындар:

1. Амоксициллин (пенициллиндер тобы) НР-ға бактериоцидтік әсер көрсетеді, 0,5 г күнге 4 рет немесе 1,0 күнге 2 рет ішке, тамақтың соңында қабылданады, ем курсі 7-14 күн.

2. Кларитромицин немесе клацид (макролидтер тобы) НР бактериостатикалық әсер көрсетеді. 0,25 немесе 0,5 г күнге 2 рет, тамақтың соңында ішке қабылданады. Ем курсі 7-14 күн.

3. Тетрациклин НР бактериоцидтік әсер көрсетеді, 0,5 г күнге 4 рет немесе 1,0 күнге 2 рет, тамақтың соңында ішке қабылданады, ем курсі – 10-14 күн.

4. Метронидазол 0,25 г 4 рет немесе 0,4-0,5 г күнге 2 рет, тинидазол 0,5 г күнге 2 рет тамақтың соңында ішке қабылдайды, ем курсі 7-14 күн.

5. Висмут қоспалары (де-нол, вентрисол) жергілікті бактериоцидтік әсері болады; 120 мг күнге 4 рет немесе 240 мг күнге 2 рет аш қарынға, тамақтан 30 мин. бұрын немесе 2 сағат кейін ішке қабылданады, ем курсі 7-14 күн.

Пилоридтің (ранитидин – висмут цитрат) антихеликобактерлік, антацидтік және цитопротекторлық әсері болады, 400 мг күнге 2 рет қабылданады.

Антисекреторлық препараттарға жататындар:

1. Гистаминнің Н₂-рецепторларының блокаторлары:

- ранитидин (ІІ буын) 150 мг күнге 2 рет, сағат 8⁰⁰ және 20⁰⁰;

- фамотидин (ІІІ буын) 20 мг күнге 2 рет, сағат 8⁰⁰ және 20⁰⁰;

- низатодин (оксид).

2. Н – К – АТФ-аза блокаторлары (протон сорғысының ингибиторы) тұз қышқылының тыстама клеткалардан шығуына кедергі тудырады:

- омепразол (омез, ласен) 20 мг күнге 2 рет;

- пантопрозол 40 мг күнге 2 рет;

- лансопрозол 30 мг күнге 2 рет.

Бұл топ дәрілерінің антисекреторлық әсерімен қатар жеке антимикробтық әсерлері болады.

Тұз қышқылы мен пепсиннің кілегей қабыққа агрессивті әсерін азайту үшін жара ауруын емдеуде антисекреторлық дәрілермен қатар антацидтер және М – холиноблокаторлар да қолданылады.

Антацидтерді аурудың жедел кезеңінде 5 күннен 10-14 күн мерзімге тағайындайды. Көбіне қолданылатын антацидтер: актал (2 таблетка), алмагель (30 мл), гастал (2 таблетка), гастерин – гель (16 мл), маалокс (15 мл), фосфалюгель (16 мл). Оларды әдетте тамақтан кейін 1,5-2 сағат өткен соң, ұйқы алдында және ауыру ұстамасы мен қыжыл кезінде қабылдайды. Монотерапия түрінде олар қолданылмайды.

М – холиноблокаторлар холинергиялық синапстарда ацетилхолиннің әсерін бөгейді. Қазіргі кезде М₁ – холинорецепторлардың селективті блокаторлары қолданылады: гастроцепин, пирензепин: 50 мг күнге 2 рет ертеңгілік және кешкі тамақтан 30 мин. бұрын қабылдайды.

Антихеликобактерлік терапия. Маастрихт ұсыныстары (1996) мен Россияның гастроэнтерологиялық ассоциациясының ұсыныстары (1997) бойынша антихеликобактерлік ем көрсетпелері 3 топқа бөлінеді:

- гастродуоденальдық жарада инфекция табылған жағдайда антихеликобактерлік ем аурудың қайталауы кезінде де, ремиссия кезінде де міндетті түрде жүргізілуі керек; сонымен қатар антихеликобактерлік ем асқазанның MALT-омасында, созылмалы атрофиялық гастритте, асқазан рагіне байланысты жасалған резекцияның алғашқы кезінде іске асырылуы керек;

- жарамен байланысты емес диспепсия, жақын тумаларда асқазан рагі болғанда, БҚҚП емдегенде, рефлюкс – эзофагитте (оған байланысты ұзақ уақыт антисекреторлық дәрілер қабылданған болса), асқынған жараға байланысты операция жасалғаннан кейін;

- антихеликобактерлік емді аурудың белгісіз дамуында, әсіресе бала шақта және қосымша гастроэнтерологиялық емес аурулар (ЖИА, өкпе аурулары, эндокриндік жүйе аурулары т.б.) болса.

Антихеликобактерлік эрадикациялық емге қазіргі кезде қойылатын талаптар:

1) инфекция жұққан науқас адамдардың кем дегенде 90% емнің тиімді болуы;

2) қысқа ем курстерін (7 күннен ұзақ емес) қолдану;

3) емнің қауіпсіздігі - 5% артық жағымсыз әсер болмауы керек.

Қазіргі кезде қолданылып жүрген антихеликобактерлік эрадикациялық ем схемалары:

1. Висмут – үштік емі («анти НР емнің алтын стандарты», таңдама схема):

Де-нол 120 мг 4 рет тамақтан 30 мин. бұрын (3 рет) және 1 рет ұйқы алдында +

Тетрациклин 0,5 г 4 рет тамақ қабылдау кезінде немесе тамақтан кейін +

Метронидазол 250 мг 4 рет тамақ қабылдау кезінде немесе тамақтан кейін.

Ем курсі 7-14 күн.

2. Протон сорғысы ингибиторы – үштік емі.

а) Омепразол 20 мг 2 рет, 8⁰⁰ және 20⁰⁰ сағатта

Кларитромицин 250 мг 2 рет тамақ қабылдау кезінде немесе одан кейін;

Метронидазол 250 мг 4 рет тамақ қабылдау кезінде немесе одан кейін. Ем курсі 7-14 күн.

б) Омепразол

Амоксициллин 0,5 4 рет тамақ қабылдау соңында

Метронидазол

в) Омепразол

Кларитромицин

Амоксициллин

3. Квадротерапия; емге резистенттілік дамыған кезде, жиі – қайталап емдеу курстері кезінде («жазып алу схемасы»):

омепразол, денол, тетрациклин, метронидазол.

4. Гистаминнің Н₂-рецепторларының блокаторлары қолданылатын схемалар:

а) Ранитидин 150 мг 2 рет, сағат 8⁰⁰ және 20⁰⁰

Амоксициллин

Метронидазол (тинидазол)

б) Пилорид (ранитидин – висмут – цитрат) 400 мг 2 рет күнге

Кларитромицин (тетрациклин)

Метронидазол (тинидазол)

Антихеликобактерлік ем курсі 7-14 күн құрайды. 4-6 апта өткеннен кейін эрадикациялық емнің тиімділігін тексереді. Инфекцияның жоқтығы екі әдіспен дәлелденуі керек. Қолданылған схема тиімсіз болған жағдайда қайталап емдеу курсін белгілеу керек. Бұл жағдайда ұстану керек ережелер: эрадикация бермеген ем схемасын қайталамау керек; резистенттілік болған жағдайда бактерия штаммының қолданылған барлық антибиотиктер спектіріне сезімталдығын анықтау керек; эрадикациядан кейін бір жыл ішінде НР бактериясы пайда болса, оны инфекцияның рецидиві деп қарап, бұрынғыдан тиімдірек ем схемасын қолдану керек.

Қышқыл-пепсиндік агрессияны басу жара ауруын емдеудің негізгі бөліктерінің бірі болып табылады. Бұл мақсатта гистаминнің Н₂-рецепторларының блокаторлары (ранитидин, фамотидин), протон сорғысының ингибиторлары (омепразол және басқалары), М₁ – холиноблокаторлар (пирензепин, гастроцепин) және антацидтер (актал, алмагель т.б.) қолданылады.

Антисекреторлық дәрілердің алғашқы үш тобын қолдану үш немесе төрт дәріден тұратын ем құрамына кіреді. Антацидтерді аурудың жедел кезеңінде Н₂-блокаторлармен, протон сорғысы ингибиторларымен және М₁-холиноблокаторлармен қосып қолданады, ем 5 күннен 10-14 күнге созылады.

Эрадикациялық емнен кейін антисекреторлық препараттарды қабылдауды жара мен эрозиялар тыртықтанғанға дейін және гастрит пен дуодениттің активтігін басқанға дейін жалғастырады.

Омепразолды 200 мг 1 рет сағат 8⁰⁰ қабылдайды, асқазан жарасында 8 апта бойы, он екі елі ішек жарасында – 6 апта бойы қабылдау керек.

Фамотидинді немесе низатидин (оксид) 40 мг 1 рет, сағат 8⁰⁰ сәйкестігіне қарай 12-16 апта және 8 апта бойы қабылдайды.

Пирензипинді 50 мг 1 рет кешкі тамақтан 30 минут бұрын, сәйкестігіне қарай 12-16 апта және 8 апта бойы қабылдайды.

Жүрек айну мен құсуды жою үшін моторлы – эвакуациялық функцияны түзеу керек. Ол үшін орталық допаминдік рецепторларды бөгейтін дәрілер қолданылады:

- метоклопрамид (реглан, церукал): 5-10 мг күнге 3 рет тамаққа дейін 15-20 минут бұрын ішке қабылдайды, ауыр жағдайларда – бұлшық етке немесе венаға 2 мл (10 мг) күнге 1-3 рет егеді;

- домперидон (мотилиум): 10 мг күнге 3-4 рет тамаққа дейін 15-20 минут ішке қабылдайды немесе балауыз түрінде қолданылады (30 мг);

- тримебутин маллат (деридат) 150 мг 3 рет күнге, тамақтан 15 минут бұрын; ем курсі 7-10 күн;

- сульпирид (эглонил, догматил) бұлшық етке 100 мг (5% ертіндінің 2 мл) күнге 2 рет егіледі немесе 50 мг күнге 4 рет ішке қабылданады.

Тоқтамай жүрек айнығанда, әсіресе химиотерапияға байланысты жүрек айнығанда қолданылатын таңдамалы дәрі зофран болып табылады: 8 мг күнге 2 рет ішке қабылда-нады немесе 8 мг венаға егіледі; алдын алу мақсатында химиотерапияның алдында қолда-нылады.

Кілегей – бикарбонатты бөгетті қалпына келтіру үшін ликвиритон (0,1-0,2 мг күнге 3 рет тамаққа дейін) және биогастрон (100 мг 3 рет тамаққа дейін 1-ші апта бойында, кейін 50 мг 3-4 рет). Ем курсі – 4 апта. Простагландин Е₁ синтетикалық аналогы – сайтотек те қолданылады, тәулігіне 3-4 рет тамақ қабылдау кезінде және түнге қарай. Ем курсі – 4-8 апта.

Реперативтік процестерді стимуляциялау. Ол үшін қолданылатын дәрі-дәрмектер: натрийдің оксиферрискарбоны (бұлшық етке 30-60 мг күнге), солкосерил (бұлшық етке 2-4 мл күнде), гастрофарм 1 таблеткадан күнге 3 рет тамаққа дейін, этаден 10 мл күнге 2 рет (1% ертінді – 5 мл ампулада), бүрген майы (ішке 10 мл 2-3 рет күнге), ретаболил (бұлшық етке, 50 мг 1 рет аптасына), метилурацил (0,5 күнге 3 рет), В, С, А топтарының витаминдері, алоэ шырыны және басқа биогендік стимуляторлар. Ем курсі 3-4 апта.

Емге төзімді (резистентті) жаралар. Егер 8 апта емделген асқазан жарасы және 4 апта емделген он екі елі ішек жарасы жазылмаса, ондай жара емге төзімді (резистентті жара) деп аталады. Мұндай жағдай болуы мүмкін себептер:

1) аденокарциноматоз, пенетрациялы жара;

2) анықталмаған аурулар: Золлингер – Эллисон синдромы, гиперпаратиреоз, жүйелі мастоцитоз;

3) тыртықтануды кідіртетін факторлар: басқа ауруларға байланысты дәрі қабылдау, шылым шегу, диагнозы қойылмаған қосалқы процестер: холецистолитиаз, созылмалы активті гепатит, ішек дисбактериозы, он екі елі ішек түйілуі.

Төзімді жараларда әдетте басқа құрама ем қолданылады, ем курсі ұзақ болуы керек және тамақтың асқазанда кідірісін болдырмайтын ем қолданылуы керек. Онымен қатар, емнің курсіне емге төзімділіктің себебін және жара ауруының даму барысын ескеріп, түзету енгізу керек.

Хирургиялық ем көрсетпелері:

1) тиісті ем нәтиже бермейтін қан кетулер;

2) перфорациялар;

3) асқазан қақпағының стенозы;

4) пенетрация;

5) асқыну болған жараның (тігілген перфорациялы жара, қан кету) жүргізілген емге қарамай қайта өршуі;

6) емнің нәтижесінде жара 6 ай бойы тыртықтанбауы және оның жиі қайталауы.

Еңбекке қабілеттіліктің қалпына келу критерийлері: аурудың асқынуының жойылуы, клиникалы – эндоскопиялық ремиссияға («алқызыл тыртық») қол жеткізу, рентгенологиялық бақылау мүмкін жағдайда – «ойық» симптомының жойылуы.

Еңбекке уақытша жарамсыздықтың орташа мерзімдері: сирек қайталауларда (1-3 жылда 1 рет) – 3-4 апта; жиі қайталауларда (жылына кем дегенде 2 рет қайталаудан көп) – 40-50 күн. Жараның ауыр, үзілмей қайталамалы дамуында және асқынулар болған жағдайда – 2,5-3 ай.

Санаторийлы-курорттық ем аурудың ремиссия кезеңінде жүргізіледі. Оны аурудың қайталауы кезінде және асқынуы болса, қолдануға болмайды. Санаторийлық – курорттық емге аурудың қайталауы тоқтағаннан кейін 2-3 айдан соң, жедел жара ауруында – стационардан шыққаннан кейін жіберіледі. Ең белгілі курорттар: Ессентуки, Железноводск, Боржоми, Старая Русса, Феодосия, Дарасун, Юрмала, Одесса, Арзни, Миргород, Морщин, Сары – Агач; жергілікті санаторийлар, санаторий – профилакторий қолда-нылады.

Диспансерлеу және профилактика. Жара ауруымен ауыратын адамдар диспансерлік есепке алынады. Олар жылына 2 рет қаралып, жалпы клиникалық және қосымша тексерулер өтіп тұрады. Асқазан мен он екі елі ішек рентгеноскопиясы жылына 1 рет, гастродуоденоскопия – жара тыртықтанғаннан кейін 2-3 ай өткен соң, кейін жылына 2 рет (күзде және жазғұтұрым) және көрсетпелер болуына қарай жасалады.

Жара ауруының қайталауының алдын алу шаралары: 1) салауатты өмір салтын қалыптастыру шаралары мен еңбек жағдайын жақсарту шаралары (науқас адамның психоэмоциональдық бейімделуі, зиянды машықтардан бас тартуы, жұмысқа орналасу);

2) Диеталық тамақтандыруды ұйымдастыру: тамақтану режимін (тәртібін) сақтау (күнге 5-6 рет, бір мезгілде), сөл бөлуді көбейтетін және асқазанның және он екі елі ішектің кілегей қабығын тітіркендіретін тағамдарды қолданбау;

3) Жылына 2 рет алдын алу мақсатында (күзде және жазғұтырым) дәрімен емдеу.

Жара ауруы рецидивінің алдын алу шараларын төменде келтірілген схемалардың біріне қарап іске асырады:

1) бірнеше ай тіпті жыл бойы антисекреторлық дәрілердің жарты тәуліктік дозасын үздіксіз сүйемел ем түрінде қабылдау. Эрадикация емі нәтиже бермеген жағдайда, рефлюкс – эзофагитте, асқынған жараларда, БҚҚП және басқа «ульцерогендік» дәрілерді қабылдау керек болғанда, жасы 60-тан жоғары ауруларда қолданылады.

2) «Талапқа» қарай емдеу, антисекреторлық препараттың біреуін толық тәуліктік дозада 2-3 күн, кейін екі апта бойы – жарты дозада қабылдайды. Рецидивтің алдын алудың бұл емін тыртықтанған жараларда және сенімді түрде НР эрадикациясы болған жағдайда аурудың қайталау белгілері бой көрсетсе, қолданады.

3) Санаторийлық – курорттық ем.

Диспансерлеудің тиімділігінің критерийлері: аурудың қайталауының сиреуі, негізгі ауру бойынша уақытша еңбекке жарамсыздық мерзімінің азаюы. 5 жыл бойы аурудың қайталауы болмаса, науқас адамды диспансерлік есептен шығарады.

МӘСК жолдама берілетін жағдайлар: жара ауруы үздіксіз қайталаған жағдайда, хирургиялық емдегеннен кейін болатын постгастрорезекциялық және постваготомиялық синдромдардың декомпенсациялы дамуы.

Прогнозы. Асқынуы жоқ жара ауруының болжамы жағымды болып келеді. Егер науқас адамдардың қызметі ретсіз (жүйесіз) тағамданумен байланысты болса, оларды жұмысқа орналастыру керек. Ауру ауыр дамығанда және асқазан мен он екі елі ішектің қызметі бұзылған болса, науқас адамға мүгедектік белгілеу керек.

Ішек аурулары

Созылмалы энтерит

Созылмалы энтерит (СЭ) – жіңішке ішектің кілегей қабығында регенерациялық процестердің бұзылуымен, онда атрофия мен склероздың дамуымен және жіңішке ішектің барлық функциясының бұзылуымен сипатталатын жіңішке ішектің созылмалы қабынулы – дистрофиялық ауруы. Мамандандырылған стационарға түскен 1000 науқас адамның ішінде СЭ үлесіне 91,6 тиеді. Жіңішке ішектің проксимальды бөлігі басым зақымданатын созылмалы энтерит еюнит деп, ал дистальді бөлігі басым зақымданатын созылмалы энтерит илеит деп аталады.

Этиологиясы және патогенезі. СЭ полиэтиологиялық ауру.

СЭ ең жиі себептері – бұрын болған ішектің инфекциялық аурулары (дизентерия, сальмонеллез, кампилобактериялар, иерсениялар, токсикоинфекция қоздырғыштары), қарапайымдар мен ішек құрттары (лямблиялар, аскарида, балантидий, жалпақ лентец т.б.), энтеровирустар.

Созылмалы энтериттің дамуында алиментарлық фактордың да маңызы болады (құрғақ тамақтану, үйлесімсіз қоректену, өткір тұздықтарды көп қолдану). Созылмалы энтериттің себебі алкаголь, тағамдық аллергия (ең аллергенді тағамдарға сүт, балық, шоколад, жұмыртқа жатады), улы заттар (мышьяк, қорғасын, сынап, цинк, фосфор), дәрілер (бейстероидтық қабынуға қарсы дәрілер, цитостатиктер, глюкокортикоидтар, антибиотиктар және т.б.), иондаушы сәулелер (іш қуысы мен кіші жамбас ішіндегі қатерлі ісіктерді сәулемен емдегенде байқалады) де болады.

Созылмалы энтерит ащы ішек – соқыр ішек өзегінің жетіспеушілігінде де (тоқ ішек құрамының жіңішке ішекке қайта құйылуы), фатер емізегінің жетіспеушілігінде де (өттің ас қорытуға қатыспай жіңішке ішекке ағуы), ішек дамуының кемістігінде де (мегаколон) бой көрсетеді.

Көрсетілген себептердің тура әсерінен туындайтын СЭ, бірінші ретті деп аталады.

Екінші ретті созылмалы энтерит асқорыту органдары ауруларында (жара ауруы, созылмалы гепатит, бауыр циррозы, өт жолдары мен ұйқы безінің аурулары), бүйрек аурулары мен созылмалы бүйрек жетіспеушілігінде, дәнекер тінінің жайылмалы ауруларында, экземада, псориазда, эндокриндік ауруларда (қант диабеті, тиреотоксикоз), жүрек-тамыр жүйесінің, тыныс мүшелерінің ауруларында байқалады.

Барлық себептің әсерінен жіңішке ішектің кілегей қабығында қабыну процесі, дистрофиялық өзгерістер және кілегей қабық регенерациясының бұзылуы дамиды. Бұл жағдайда энтероциттердің екшеленуі (дифференциациясы) эпителий пролиферациясынан қалыңқы болады, сондықтан функциональдық тұрғыдан сапасыз энтероциттер пайда болады, оның өзі кілегей қабықтың атрофиясының дамуына, жіңішке ішектің функцияларының (ас қорыту, сіңіру, моторлық және секреторлық) бұзылуына жағдай жасайды.

Жіңішке ішек зақымданғанда жіңішке ішектің иммундық жүйесінің қызметі бұзылады, микробтық аллергия, тағамдық аллергия және дисбактериоз дамиды. Дисбактериоздың дамуында антибиотиктерді тиімдісіз қолданудың да белгілі бір рөлі болады. Сонымен қатар, жіңішке ішектің зақымдануына қоса гастроинтестинальдық эндокриндік жүйе қызметінің бұзылуы (асқазан – ішек жолында гормондар өндіріледі – гастрин, мотилин, соматостатин және басқа), ферментопатиялар (бірінші және екінші ретті) орын алады. Бұл өзгерістер де қабыну – дистрофиялық өзгерістердің үдей түсуіне және жіңішке ішектің кілегей қабығының регенерациялық қабілетінің төмендеуіне жағдай жасайды. Оның өзі жіңішке ішек қызметінің бұзылуын тереңдете түседі. Жіңішке ішектің функцияларының бұзылуы экстраинтестинальдық бұзылыстарға әкеліп соқтырады.

Патоморфологиясы. Созылмалы энтеритте жіңішке ішектің кілегей қабығында қабыну және дистрофиялық өзгерістер болады, процесс үдеген кезде атрофия мен склероз пайда болады. Жіңішке ішектің бөліктері (еюнит, илеит) немесе барлық жіңішке ішек (энтерит) зақымданады.

Классификациясы. СЭ жалпы қабылданған классификациясы жоқ. Қолданылып жүрген классификацияның қысқартылған варианты:

1. Этиологиясына қарай:

Инфекциялық СЭ

Паразитарлық СЭ

Токсикалық СЭ

Дәрілік СЭ

Алиментарлық СЭ

Радиациялық СЭ

Жіңішке ішекке жасалған операциядан кейін СЭ

Ішектің туа болған кемістіктері мен энзимопатиялары

Илеоцекальді өзек пен үлкен дуоденальдық емізік жетіспеушілігіндегі СЭ

Екінші ретті (басқа ауруларда болатын) СЭ

2. Басым орнына қарай:

Созылмалы еюнит

Созылмалы илеит

Созылмалы энтерит

3. Жіңішке ішектегі морфологиялық өзгерістер сипаты:

Атрофиясыз энтерит

Орташа дәрежелі парциальді бүрлі атрофия бар СЭ

Субтототальды бүрлі атрофия бар СЭ

4. Клиникалық даму барысы:

Жеңіл даму барысы

Орташа ауыртпалықты даму барысы

Ауыр даму барысы

5. Аурудың фазасы:

Өршу фазасы

Ремиссия фазасы

6. Жіңішке ішектегі функциональдық бұзылыстар сипаты:

Асқорыту жетіспеушілігі (мальдигестия) синдромы

Ішекте сіңу жетіспеушілігі (мальабсорбция) синдромы

Экссудатты энтеропатия синдромы

Жіңішке ішектің көп функциональды жетіспеушілігі синдромы (энтеральдық жетіспеушілік).

Клиникасы. СЭ барлық клиникалық белгілері жергілікті және жалпы белгілер болып бөлінеді.

Жергілікті, біріккен жалпы «ішек диспепсиясы» деп аталатын белгілерге (себебі олар негізінен қуыстық және қабырғалық ішектік ас қорытудың бұзылуынан пайда болады) дәретке отырудың бұзылуы, метеоризм, ішектің шұрқырауы мен аударылып – төңкерілу сезімі, кіндік айналасының немесе барлық іш маңының ауыруы жатады.

Дәретке отырудың бұзылысы диарея түрінде көрініс береді. Энтеритте үлкен дәрет өте ауқымды (тәулігіне 300 г жоғары), сұйық, кейде ботқа тәрізді, ақшыл-сары түсті болып келеді, онша жиі емес (тәулігіне 3-8 рет), жиі ертеңгі және кешкі уақытта (ас қорытудың шыңына жеткен кезде) байқалады, құрамында қорытылмаған тамақ қалдықтары (лиентерия), бұлшық ет талшықтары (креаторея), май тамшылары (стеаторея) болады. Нәжісте қан мен кілегейдің болуы ауруға тән емес. Кейде тамақ қабылдағаннан кейін өте күшті үлкен дәретке отыру сезімі пайда болады, мұндай дәрет көлемді және өте сұйық болып келеді. Дефекацияға қоса жалпы әлсіздік, қолдардың дірілдеуі, тахикардия және артериялық гипертензия байқалады. Бұл белгілер функциональдық демпинг – синдромының белгілері болып табылады және тамақтың ішек бойымен тез қозғалысының, тез сіңуінің және инсулиндік аппаратты тітіркендіруден пайда болады. Іріңдеу процесі басым болған жағдайда нәжістің сасық иісі және сілтілік реакциясы болады, ал ашыту процесі басым болса, онда нәжісте ауа көпіршіктері болады, нәжістің реакциясы қышқыл болып келеді. Созылмалы энтеритте диарея ішектік гиперсекреция мен экссудация, жіңішке ішекте осмотикалық қысымның көтерілуі, нәжістің ішек бойымен тез қозғалуының нәтижесінде туындайды.

Метеоризм ең жиі күннің екінші жартысында байқалады, оған қоса іштің орташа дәрежеде ауыруы, жүрек соғуы байқалады, кейде ол тәтті тағамды, сүтті және құрамын-да сүт бар тағамдарды көтере алмау түрінде белгі береді, газ кетіп, дефекация болғаннан кейін азаяды. Метеоризмге жиі қоса іштің шұрқырауы мен аударылып – төңкерілу белгі-лері болады.

Созылмалы энтеритте болатын ауырғандық кіндіктің айналасында (еюнитте) және мықын аймағында (илеитте) болады, кейде барлық ішке тарайды. Пайда болу тегіне қарай ауырғандық спастикалық ауырғандық (ұстама тәрізді, кіндік айналасында болады), метеоризмге байланысты пайда болған (тұрақты, газ кеткеннен кейін азаяды), мезентериалдық ауырғандық (мезадениттен кейін туындайды, тұрақты болып келеді, дефекация мен газ кеткеннен кейін және спазмолитиктерден кейін тоқтамайды), ганглионит салдарынан болған ауырғандық (тұрақты, күйдіріп ауыру, дефекация және газ кеткеннен кейін тоқтамайды) және аралас сипатты ауырғандық (көбіне спастикалық ауырғандық пен метеоризм нәтижесінде пайда болған ауырғандық қосылғанда байқалады) болып келеді.

Іштің шұрылдауы мен ақтарылып – төңкерілуі әдетте тағамдық аллергияның (сүтке аллергияның) және ішекте лактаза ферментінің жетіспеушілігінде байқалады.

Науқас адамды тексергенде төмендегідей жергілікті энтеральдық симптоматика табылады:

1) тілдің ақшыл – сұрғылт жамылғымен жабылуы;

2) іштің кебуі, көбіне кіндік айналасының кебуі;

3) Образцов симптомы (соқыр ішекті сипап тексергенде шалпыл және шұрқырау белгілерінің анықталуы);

4) мезаденитке байланысты анықталатын ауырғандық нүктелері: а) Поргес нүктелері – кіндіктің сол жағында және жоғары ХІІ кеуде және І бел омыртқа деңгейі; б) Штернберг нүктесі: 1-ші – ащы ішек – соқыр ішек аймағы; 2-ші – кіндіктің оң жағында ІІ бел омыртқа деңгейі.

Жалпы энтеральдық симптоматика СЭ орташа ауыртпалықты және ауыр даму барысында байқалады және мальдегистия синдромы (жіңішке ішекте ас қорытылудың бұзылуы) мен мальабсорбция синдромының (ішектің сіңіру функциясының бұзылуы) салдарынан туындайды. Науқас адамда жалпы әлсіздікке, дел-салдыққа, еңбекке қабілеттің төмендеуіне, көңіл-күй бұзылысына, тәбеттің төмендеуіне, жадының әлсіреуіне шағым болады. Кей науқаста функциональдық демпинг – синдромының белгілері болады. СЭ болатын жалпы белгілерге әр түрлі зат алмасу бұзылуының белгілері, эндокриндік дисфункция белгілері және басқа органдардың зақымдану белгілері кіреді. Барлық жағдайда бұл симптомдардың себебі – ферментопатия және ішекте сіңу процесінің бұзылуы нәтижесінде туындайтын ас қорытудың бұзылуы.

Белок алмасу бұзылысының белгілеріне дене массасының азаюы, бұлшық еттердің семуі, гипопротеинемия және гипопротеинемиялық ісіктер (экссудатты энтеропатия мен нәжіс арқылы белок жоғалту) жатады.

Май алмасудың бұзылуы дене массасының азаюы, тері асты шелдің жойылуы, стеаторея, қанның липидтік спектрінің өзгеруі (холестериннің, фосфолипидтердің, триглицеридтердің азаюы) түрінде көрініс береді.

Көмірсу алмасуының бұзылысы ашыту диспепсиясының белгілерімен (іштің кебуі, іштің шұрылдап, ақтарылып – төңкерілуі, метеоризм, диарея), гипогликемияға бейімділік, сүтті көтере алмау белгілерімен, глюкозамен жүктеме бергеннен кейінгі гипогликемиялық қисықтың көлбеу болып келуімен сипатталады.

Минералдық зат алмасу бұзылысы белгілеріне гипокальциемия белгілері (қанда кальцийдің азаюы, нервті – бұлшық ет қозғыштығының күшею симптомдары – аяқ – қолдың, тұлғаның құрысуы, бұлшық еттердің ауыруы, оң мәнді Хвостек, оң мәнді Труссо симптомы, остеопороз), темір жетіспеушілік белгілері (теміржетіспеушілік анемия), су – тұз тепе-теңдігінің бұзылу белгілері (әлсіздік, бұлшық еттің ауыруы, жүрек айну, құсу, экстрасистолия, гипотензия) жатады.

Орташа ауырпалықта және ауыр даму барысы бар науқастың бәрінде дерлік гиповитаминоз белгілері болады.

С витаминінің жетіспеушілігінде қызыл иектің қансырағыштығы, мұрыннан қан кету, теріде геморрагиялық бөртпелер болады.

В₁₂ витамині мен фолий қышқылының жетіспеушілігінде В₁₂-жетіспеушілік анемия белгілері байқалады.

А витаминінің жетіспеушілігінде «ақшам соқырлық» бой көрсетеді (кеш пен түнде көрудің нашарлауы).

В₁ витаминінің жетіспеушілігінде полинейропатия симптомдары (аяқтың күйдіріп, шымшып ауыруы, дене үстінде «шыбын-шіркей жүрген» сезім, аяқтың әлсіздігі, сіңір рефлекстерінің төмендеуі) анықталады.

В₂ витаминінің жетіспеушілігінде ангулярлық стоматит («езулік»), хейлит (еріннің қызыл жиегінің қабынуы), мұрын қанаттары мен мұрын – ерін қатпарлары аймағында дерматит белгілері байқалады.

К витаминінің жетіспеушілігінде гипопротромбинемия және қансырағыштық кездеседі.

Д витаминінің жетіспеушілігі гипокальциемия тудырады.

СЭ орташа ауыртпалықты және ауыр даму барысында 35-40% жағдайында гипоталамо – гипофиздік жетіспеушілік белгілері (әлсіздік, кахексия, артериялық гипотензия, жыныс мүшелерінің семуі т.б.), қалқанша без гипофункциясының белгілері (беттің іспектенуі, тоңғақтық, жадының төмендеуі, дауыстың өзгеруі, брадикардия, гипотензия т.б.), бүйрек безі қыртысы гипофункциясының белгілері (жүдеу, тері пигментациясы, гипотония және т.б.), жыныс бездері гипофункциясының белгілері (әйелдерде етеккірдің бұзылуы, еркектерде – импотенция) болады.

СЭ ұзаққа созылған жағдайда патологиялық процеске басқа органдар қосылады, созылмалы гастриттің, реактивті гепатиттің, созылмалы панкреатиттің белгілері пайда болады.

Созылмалы еюнитте қанттың, сүттің, саңырауқұлақтардың, крахмалдың құрамында болатын және жіңішке ішектің проксимальды бөлігінде ыдырайтын дисахаридтерді көтере алмау белгілері көрініс береді – іштің ауыруы, іштің кебуі, іштің өтуі, құсу (осы тағамдарды қолданғанда). Сирек теміржетіспеушілік анемия белгілері кездеседі.

Созылмалы илеитте қалыпты жағдайда ішектің дистальді бөлігінде іске асатын өт қышқылдарының абсорбциясы бұзылады. Илеит хологондік диареямен, оң жақ мықын аймағында іштің ауыруымен, кебуімен, шұрқырауымен сипатталады. В₁₂-жетіспеушілік анемия, гипокальциемия, остеопороз байқалады. Ұзақ болған диареяда өт қышқылының айналымы бұзылады, оның өзі өт тасы ауруын тудырады.

СЭ ауырлығының 3 дәрежесін бөледі:

І дәрежесі (жеңіл түрі) жергілікті белгілердің басым болуымен сипатталады, дене массасы 5 кг дейін азаяды.

ІІ дәрежесінде (орташа ауырпалықты) құнарлы қоректенуге қарамастан дене массасының анағұрлым азаюы (10 кг дейін) болады, жалпы белгілер басым болмағанмен айқын көріне бастайды.

ІІІ дәрежесі (ауыр түрі) дене массасын үдемелі жоғалтумен, жалпы белгілердің басым болуымен, ішкі органдарда дистрофиялық белгілердің пайда болуымен сипатталады.

Қосымша тексерулер:

Қанның жалпы анализінде микро- макроцитарлық анемия, ЭТЖ өсуі болады.

Қанның биохимиялық анализінде гипопротеинемия, гипоальбуминемия, гипокальциемия, гипокалиемия, гипонатриемия, гипоферремия, гипохолестеринемия, фосфолипидтердің, b-липопротеидтердің, глюкозаның азаюы.

Копрологиялық анализде полифекалия анықталады, нәжіс сабан-сары немесе жасыл-сары түсті, лиентерия, стеаторея, креаторея, амилорея анықталады, нәжісте энтерокиназа мен сілтілі фосфатаза көп болады. Копрологиялық тексеруде дисбактериоз анықталады: бифидо- және лактобактериялар азайған, гемолитикалық және лактонегативті эшерихиялар, патогендік стафилококк, протей, гемолитикалық стрептококк көбейген.

Жіңішке ішектің сіңіру функциясын бағалау үшін Д-ксилоза қолдану тестісі мен Шиллинг тестісі қолданылады.

а) Д-ксилоза қолдану сынамасы: ксилозаның 5 г ішке қабылдағаннан кейін оның несеп арқылы бөлінуін 5 сағат бойы анықтайды. Қалыпты жағдайда ішке қабылданған ксилозаның 30% бөлінеді. СЭ-те ксилозаның несеп арқылы бөлінуі азайған.

б) Шиллинг сынамасы: науқас ішке радиоактивті кобальтпен таңбаланған В₁₂ витамин қабылдайды, 2 сағаттан кейін В₁₂ витаминін парентеральді егеді. Кейін В₁₂ витаминінің тәулік бойы несеп арқылы бөлінген мөлшерін анықтайды; қалыпты күйде енгізілген витаминнің 10% бөлінеді, оның 3% төмен бөлінуі ішектің сіңіру функциясының төмендегенін көрсетеді.

Жіңішке ішектің бөлу функциясын зерттеу. Ең қарапайым әдіс – Трибуле сынамасы: нәжістің 10% эмульсиясының 6 мл-іне сондай мөлшерде сулеманың қаныққан ерітіндісін қосады. Ертіндіні сілкіп араластырып, бөлме температурасында қалдырады. Белок көп бөлінген жағдайда тұнбаның жоғарғы жағы ағарған болады.

Ішектің қозғалыс функциясын зерттеу. Ең ыңғайлы әдіс рентгенконтраст зат барий сульфатының ішек бойымен қозғалысын тексеру. Қалыпты жағдайда барий ащы ішекті 25-30 минуттан кейін, мықын ішегін – 3-4 сағаттан кейін, барлық тоқ ішекті 34 сағаттан кейін толтырады; тоқ ішек барийдан 48-72 сағат бойында толық босайды. СЭ жіңішке ішектің қозғалыс функциясы күшейген.

Жіңішке ішектің ас қорыту функциясын зерттеу үшін ішек сөлінде, нәжісте және жіңішке ішектің кілегей қабығында энтерокиназа мен сілтілі фосфатазаның активтігін анықтайды. Қалыпты жағдайда он екі елі ішек құрамындағы энтерокиназаның мөлшері 48-225 ЭБ/мл, сілтілі фосфатазаның мөлшері – 10-45 ЭБ/мл құрайды. СЭ-те бұл көрсет-кіштер анағұрлым азайған.

Рентгенологиялық тексеру: ішектің кілегей қабығының бедері біркелкі емес қалыңдаған, деформацияланған, қатпарлары жадағайланған; ішектің сіңіру функциясы бұзылғандықтан ішек қуысында сұйықтық пен газ жиналған, жіңішке ішектің моторикасы күшейген.

Эндоскопиялық тексеру. Қолданылатын құралдар фиброгастродуоденоскоп және интестинальдық фиброскоп. Соңғы құрал жіңішке ішектің барлық бөлігін қарауға мүмкіндік береді. Бірақ әдіс өте күрделі және ауру адам үшін ауыр болып келеді. Қараған кезде жіңішке ішектің кілегей қабығы қызарған, ісінген, тамырлары кеңіген, қатпарлары жалпақтанып, қалыңдаған. Процесс ұзаққа созылғанда – кілегей қабық бозарған, семген, қатпарлары жұқарған, тегістелген.

Кілегей қабық биопсиясы: жіңішке ішектің кілегей қабығында қабыну – дистрофия өзгерістері, әр дәрежедегі атрофия көрінеді.

Асқынулары. СЭ асқынулары:

1) созылмалы холецистит;

2) бауырдың майлы дистрофиясы және созылмалы персистенциялық гепатит;

3) созылмалы панкреатит;

4) созылмалы гастрит;

5) несеп жолдарының инфекциясы (пиелит, цистит).

Диагнозын қою және екшеу-іріктеу диагнозы. СЭ диагноз қою критерийлері:

1. Ауруға тән «ішек» симптомдары.

2. Нәжістің патологиялық өзгерістері:

а) копрограмманың сәйкес өзгерістері;

б) микрофлораның өзгеруі (дисбактериоз);

в) нәжісте ферменттердің көбеюі.

3. Мальабсорбция синдромы (айқындығы әр дәрежедегі).

Екшеу-іріктеу процесінде ең алдымен еюнитті илеиттен ажырата білу керек. Еюнитте полифекалия байқалады, дәретке отыру жиілігі тәулігіне 1 реттен 3 ретке дейін, нәжіс ботқа тәрізді, сасық иісті болады, стеаторея, функциональдық демпинг – синдром анықталады. Илеитте полифекалия, стеаторея және демпинг – синдром белгілері болмайды. Илеитте нәжіс сұйық, көпіршікті, дәретке отыру жиілігі тәулігіне 6-8 рет, жиі илеоцекальді сфинктер жетіспеушілігінің белгілері, оксалатурия және уролитиаз анықталады.

Созылмалы колит. Созылмалы колитте дәретке отыру энтеритке қарағанда анағұрлым жиі болады (тәулігіне 10-15 рет), нәжіс көлемі үлкен емес, онда лиентерия, креаторея, стеаторея белгілері болмайды. Жиі нәжіс кілегеймен, қанмен, іріңмен араласқан болып келеді. Энтериттен өзгешелігі колитте ауырғандық мықын аймақтары мен іштің бүйір жағында болады (энтеритте ауырғандық көбіне кіндік маңында болады), ауырғандыққа қоса тенезмдер (энтеритте тенезм болмайды) және ішектің толық босамаған сезімі болады. Энтеритте іштің ауыруы мен бірге шұрқырауы, аударылып – төңкерілуі байқалады. Колитте ауырғандық тек ішек бойында анықталады, энтеритте – Поргес нүктесінде. Созылмалы энтеритте мальдегестия және мальабсорбция синдромының белгілері болады, созылмалы колитте ондай белгілер болмайды. Колоноскопияда созылмалы колитте қабыну белгілері анықталады, созылмалы энтеритте тоқ ішектің зақымдану белгілері болмайды.

Ішек туберкулезінде оң жақ мықын аймағында тұйық ауырғандық, ұзақ қызба, түнде терлеу, туберкулезге тән анамнез болады. Көбіне әйелдер ауырады, ішектің илеоцекальді бөлігі басым зақымданады (илеотифлит). Сипап тексергенде соқыр ішек тығыздалған, беті бұдыр болып келеді, аз қозғалады, сипағанда ауырады; кіндіктен солға жоғары орналасқан және оң жақ мықын аймағының лимфа түйіндері ұлғайған болуы мүмкін. Артқы тесік аймағында жазылуға нышаны жоқ жаралар табылады.

Рентгенологиялық тексергенде кейде әктенген шажырқай лимфа түйіндері көрінеді, ішекті рентгенологиялық тексергенде соқыр ішек пен өрлеме ішектің деформациясы, барий ертіндісінің зақымданған жерде жоғары және төмен орналасатыны анықталады (Штирлин симптомы). УДЗ ұлғайған лимфа түйіндерін және қуыс орган зақымдану симптомдарын - эхогенді орталығы бар дөңгелек немесе сопақша түзілістер (кілегей қабықтың қатпарлары мен құрамы) және анэхогендік шет бейнесін (ішек қабырғасының патологиялық өзгерісі) көруге болады. Колоноскопияда дөңгелек немесе сопақша жаралар, псевдополиптар көрінеді, ішектің кілегей қабығының биоптатында – спецификалық гранулемалар, олардың ішінде Лангханс – Пирогов алып клеткалары мен туберкулез микобактериялары болады. Нәжіс себіндісінде туберкулез микобактериясы табылады.

Ішек амилоидозы емге көнбейтін табанды іш өтумен сипатталады. Негізінен екінші ретті амилоидоз байқалады, сондықтан негізгі аурудың белгілерін тапқан маңызды. Сонымен қатар, ішек амилоидозына қоса бауыр, бүйрек, талақ, жүрек, ұйқы безі амилоидозы болады, a және g-глобулиндердің көбеюі, ЭТЖ өсуі тән. амилоидоздың диагнозына қызыл иек, ащы ішек, он екі елі ішек және тік ішек биопсиясына қарап қояды: амилоид тамыр бойы мен ішектің ішкі қабығында жиналады.

Крон ауруы. Крон ауруына ботқа тәрізді, сұйық және сулы нәжіс тән, полифекалия мен стеаторея болмайды. Оң жақ мықын аймағында болатын шаншып ауыруға қоса пальпаторлы жергілікті ауырғандық пен оң жақ мықын аймағында ісік тәрізді түзіліс анықталады. Жүйелі ауру белгілері – түйінді эритема, эписклерит, увеит, кератит, ирит, полиартрит, бүйректердің зақымдануы анықталады. Ауыз қуысы мен тілдің кілегей қабығының афталық жаралары табылады.

Рентгенологиялық тексергенде стриктуралар, жыланкөздер, псевдодивертикулдар, кілегей қабықтың мөлшері әр түрлі жаралары, ішек бөліктерінің тарылуы («бау» симптомы) мен қысқаруы көрінеді. Диагнозды гистологиялық тексеру нәтижесіне қарап қояды: ішектің субмукозды және субсерозды қабаттарында, шажырқайда және оның лимфа түйіндерінде эпителиоидтық және алып клеткалардан тұратын гранулемалар анықталады. Кілегей асты қабатта лимфа фолликулдарының шоғыры, кілегей қабықтың семгені, бүрлердің тегістелгені көрінеді. Фибропластикалық пролиферация мен тыртықтық өзгерістер болады.

Созылмалы панкреатит. Созылмалы панкреатиттің өршіген кезінде іштің жоғары бөлігінде оралма сипатты күшті ауырғандық болады, жүрек айну, құсу байқалады. Созылмалы энтеритте ауырғандық орташа дәрежелі, кіндіктің айналасы мен оң жақ мықын аймағында сезіледі, оралма сипаты болмайды, жүрек айну мен құсу да болмайды. Панкреатитте сарғыштық болуы мүмкін, созылмалы энтеритте сарғыштық болмайды. Энтериттен өзгешелігі созылмалы панкреатитте қант диабетінің белгілері болуы мүмкін.

Энтеритте пальпаторлы Поргес нүктесінде ауырғандық, оң жақ мықын аймағының шұрқырауы анықталады, панкреатитте ұйқы безін сипап сезу мүмкін немесе ұйқы безі тұсында ауырғандық болады. УДЗ ұйқы безінің жайылмалы өзгерістері мен ұлғайғанын анықтайды, кейде тастар табылады. Энтеритке мальабсорбция синдромының белгілері тән, панкреатитте ол белгілер болмайды.

Экссудатты энтеропатия синдромы бірінші (идиопатиялық ішек лимфоангиэктазиясы) және екінші ретті (жіңішке ішек резекциясынан кейін, бейспецификалық жаралы колитте, жайылмалы лимфомада, іш жүргізетін дәрілер қабылдағанда, жіңішке ішектің сәулемен зақымдануы) ретті болады. Синдром патогенезінің негізін әуелі ішек қуысына, кейін нәжіспен сыртқа белоктың көп бөлінуі құрайды. Бұл аурудың басты синдромдары – шеткі ісінулер, асцит және гидротораксты тудырады. Қанда – гипопротеинемия, диспротеинемия, гипохолестеринемия және гиполипидемия анықталады. Белокты нәжіс арқылы жоғалтуды табудың ең мәліметті тәсілі – радиоизотопты әдіс (альбумин - ³¹J, альбумин - ⁵¹Cr, поливинил-пирролидон - ¹³¹J, церулоплазмин - ⁶⁷Cu). Радиоизотоп венаға жіберіледі, кейін нәжістің радиоактивтілігі анықталады, ол экссудатты энтеропатияда жоғарылаған. Бірінші ретті экссудатты энтеропатияның диагнозын жіңішке ішек биопсиясы әдісінің көмегімен қояды. Гистологиялық тексергенде кілегей асты қабаттағы лимфа тамырлары кеңіген.

Гастринома (Золлингер – Эллисон синдромы) – гастрин өндіретін ұйқы безінің сирек он екі елі ішек немесе асқазанның ісігі. Гастриномаға диареяның, он екі елі ішектің немесе асқазанның жарасының және тұз қышқылының гиперсекрециясының қоса кездесуі тән. Қанда гастриннің концентрациясы анағұрлым көбейеді (1000 кг/мл жоғары).

Карциноидтық синдром гипофизде, қалқанша және ұйқы безінде, өкпелерде, асқазан-ішек жолдарында, бүйрек бездерінің милы қабатында және симпатикалық нерв жүйесінің ганглияларында орналасқан энтерохромафиндық ісіктер өндіретін медиаторлар (серотонин, кинин, гистамин) әсерінен дамиды. Басты симптомдары – диарея, кенет пайда болатын тері эритемасының ұстамасы (қан тасуы сезімі), бронхоспазм және жүректің метастаздық зақымдануы. Қан тасу сезімі өздігінен кенет немесе эмоциональдық факторлардың, денеге түсетін күштің әсерінен, тамақтың, алкагольдің әсерінен пайда болады – жайылмалы эритема беттің, мойынның, дене тұлғасының алдыңғы бетін қамтиды. Қан тасу сезіміне қоса диарея мен іштің ауыруы болады. Карциноидты синдромның диагнозын қою үшін түрткі сынамалар қолданылады: арақ сынамасы (25-30 мл арақ қабылдағаннан 3-5 мин. кейін эритема пайда болады), адреналин сынамасы (адреналиннің 1-5 мг) вена егу эритема ұстамасын тудырады.

Карциноидтық синдромның диагнозын қою үшін тәуліктік несеп арқылы бөлінетін серотониннің метаболитінің-5-гидрооксииндолсірке қышқылының мөлшерін анықтайды; карциноидтық синдромда бұл метаболит тәулігіне 30 мг көп бөлінеді.

Клиникалық диагнозды тұжырымдауда аурудың себебін, түрін, даму барысын, ауырлық дәрежесін, басым синдромдарды және асқынуларды ескеру керек.

Диагноз тұжырымдау мысалдары:

1. Созылмалы инфекциядан кейінгі толық энтерит, жеңіл дәрежесі, қайталау фазасы.

2. Созылмалы екінші ретті (асқазан жарасы себепті асқазан резекциясынан кейінгі) энтерит, қайталамалы даму барысы, ІІ дәрежелі ауырпалықты, толық энтерит, қайталау фазасы, дисбактериоз.

3. Созылмалы инфекциялық толық энтерит, ауыр түрі, қайталау фазасы, мальабсорбция синдромы.

4. Созылмалы сальмонеллездан кейінгі энтерит (еюнит), ауыр даму барысы, қайталау фазасы, мальдигестия, мальабсорбция синдромдары, кахексия.

Емі. Созылмалы энтериттің ауыр түрі стационарлық жағдайда, басқа түрлері амбулаторлық жағдайда емделеді.

Ауру ауыр қайталағанда, тоқтамсыз диареяда 1-2 күн аш болу керек, бұл күндері науқас адам тәулігіне 1,5-2 л сұйықтық қабылдау керек, лимон қосқан қою шай немесе қара қарақаттың шырыны қосылған шай, итмұрын қайнатпасын ішуге болады. «Ашыққан» күндерден кейін 4-5 күн №4 немесе №4 а диеталық стол бойынша қоректенеді кейін 4-6 апта бойы №4 б стол диетасын дәретке отыру қалыптасқанға дейін қабылдайды. Кейін науқас адам 4 в диеталық столға сәйкес қоректенуі керек.

Жіңішке ішектің жоғарғы бөлімінде инфекция өсуін басу үшін, тоқ ішекте қалған микрофлора өсуін басу үшін, қосымша ошақты инфекция болса, тоқтамсыз диареяда және ауыр дисбактериозда табылған микроб штамына қарап антибактериялық ем қолданылады. Дәрілердің орташа емдік дозасын 5-10 күн бойы қабылдайды.

Стафилококктік дисбактериозда эритромицин немесе олеандомицин белгіленеді. Микроб резистенттілігінде тетрациклин, ампициллин, канамицин тағайындалады. Антибиотиктерге қоса стафилококтық анатоксин беруге болады. Бисептол – 480, фталазол беруге болады.

Иерсиниозда левомицетин тағайындалады, кейін бисептол беріледі.

Протейлік дисбактериозда 8-оксихинолин препараттарын тағайындайды: интестопан, энтеросептол, мексаформ. Табанды диареяда невиграмон қолданылады. Тиімді дәрілерге нитрофурандар (фуразолин, фурагин, фуразолидон), протейлік бактериофаг (25 мг күнге 2 рет ішке қабылданады, 4 күн қабылданып, 3 күн үзіліс жасалады, цикл 3 рет қайталанады) жатады.

Көкшіл-ірің инфекциясында полимиксин-М 500 000 ӘБ күнге 6 рет 10 күн бойы тағайындалады, гентамицин 80 мг тәулігіне 3 рет бұлшық етке егіледі, карбенициллин 1-2 г күнге 4 рет бұлшық етке егіледі.

Кампилобактерия себіндісі анықталған жағдайда эритромицин, гентамицин, тетрацик-лин тағайындалады.

Лямблиозда метронидазолды (трихопол) 0,25 г күнге 4 рет 2-3 апта бойында немесе фуразолидонды 0,15 4 рет күнге 2 апта бойында ішке қабылдайды.

Анаэробты инфекцияда линкомицин 0,5 4 рет күнге, клиндамицин 0,30-0,45 ішке күнге 4 рет; метронидазол, сульфаниламидтер, нитрофурандар тағайындалады.

Патогендік саңырауқұлақтар табылғанда нистатин немесе леворин береді.

Антибактериялық дәрілерден кейін және ішектегі патогендік микрофлораны басқаннан кейінгі ішектің флорасы қалыпты күйіне келтіріледі: колибактерин 2-4 дозадан күнге 4 рет беріледі; бификол 1 флаконнан (5 доза) күнге 2 рет беріледі; лактобактерин 3-6 дозадан күнге 3 рет беріледі; бактисубтил 0,2 күнге 3 рет беріледі. Бұл дәрілер 1-1,5 ай бойы беріледі.

Ішектегі ас қорыту мен сіңіруді жақсарту үшін орнынбасар емі қолданылады. Асқазанның секреторлық жетіспеушілігінде асқазан сөлі, пепсидин, ацидинпепсин, бетацид тағайындалады. Ұйқы безінің сыртқы секреторлық функциясы жетіспеушілігінде ұйқы безінің ферменттері беріледі: панкреатин, фестал, дигестал, энзистал, панзинорм, мезим-форте, ораза және т.б.

Қосымша гипомоторлы дискинезиялы созылмалы холецистит болған жағдайда құрамында өт болатын өт жүргізетін дәрілер (холензим, аллахол, лиобил) тағайындалады, диарея күшейгенде құрамында өт жоқ өт жүргізетін дәрілер (фламин, шайшөп, оксифенамид, жүгері шашағы, никотин) беріледі.

СЭ емдеуде диареяны емдеудің ерекше орны бар. Кейбір тағамдар (какао, қою шай, күріш және ұнтақ ботқасы, кисель, жылы және ыссы тамақтар) мен дәрілер антидиареялық әсер көрсетеді. Антидиареялық әсері бар дәрілер:

а) холинолитиктер (итжидек, атропин, платифиллин) және адреномиметиктер (эфедрин);

б) ішек моторикасын тежейтін дәрілер: реасек 1-2 таблеткадан күнге 3 рет; лоперамид (имодиум) бірден 2 капсуланы қабылдау керек, кейін әр дәреттен кейін 1 капсуладан қабылдау керек;

в) нәжістік массаны тығыздайтын дәрілер: кальций карбонаты 0,5-1 г күнге 3-4 рет; висмут субнитраты 0,5 күнге 4 рет;

г) нәжіспен бірге өт қышқылдарының бөлінуіне жағдай туғызатын дәрілер: алюминий гидроксидінің 4% суспензиясы 1 шай қасықты 1/2 стакан суға қосып, күнге 4-6 рет қабылдау; билигнин 5-10 г күнге 3 рет тамақтан 30-40 минут бұрын, сумен ішу керек; холестираминнің 3-4 г 1/4 стакан суға қосып, күнге 3-4 рет қабылдайды;

д) антисекреторлық әсері бар дәрілер: салазопрепараттар, индометацин, галоперидол, аминазин.

Диарея қайталаған кезде тұтқыр дәрілер (танальбин 0,5 күнге 3-4 рет тамаққа дейін) висмут нитратының негізі 0,5 күнге 3-4 рет 2-7 күн бойы қабылдайды; активті көмір 0,5 күнге 3-4 рет бойы; полифепан 1 ас қасықты 0,5-1 стакан қайнаған суға қосып, күнге 3 рет 5-7 күн бойы) және фитопрепараттар (қарамық, итмұрын, таңқұрай, қойбүлдірген, анар сөлі, жалбыз, шайқурай, емен қабығы, түймедақ, шалфей және басқалары).

Іш қатқанда іш жүргізетін дәрілер (сенна препараттары, ит жүзім, рауғаш, фенолфталеин, бисакодил, майсана майы, іш жүргізетін тұзды дәрілер және басқалар), ішектің қозғалыс активтілігін ширату үшін церукалдың (метоклопрамид) 0,01 күнге 3 рет береді.

Белок алмасуы бұзылысын түзеу үшін диетадағы белок мөлшерін тәулігіне 120-130 г дейін көбейту керек, анаболикалық стероидтар (неробол 0,005 күнге 2-3 рет, ретаболил 5% ертіндісінің 1-2 мл 1 рет бұлшық етке 7-10 күнде, 3-4 апта бойында) тағайындалады, венаға тамшылатып альбумин (100-150 мл) жібереді, жаңадан қатырылған плазма (200 мл) аптасына 1 рет егіледі, таза амин қышқылдарын (полиамин, альвезин және т.б.), венаға белокты гидролизаттар (аминокровин, инфузамин) егеді.

Май метаболизмін коррекциялау үшін майдың физиологиялық нормасы (100-115 г) бар емдік диета береді, комплексті емге эссенциале (5 мл венаға күнде жібереді, 20 күн бойы) қосады, венаға тамшы түрінде липофундин (күнде 250-500 мл, 5-7 күн бойы) егеді.

Көмірсу алмасуын түзеу үшін венаға тамшылатып глюкозаның 5-10% ертіндісінің тәулігіне 1 л құяды.

Электролиттік бұзылыстарды түзеу үшін кальций, калий, натрий хлориды препараттары беріледі.

Метаболизмдік ацидозда 4% натрий бикорбанатының 150-200 мл венаға егеді, одан кейін панангиннің 40 мл, кальций глюконатының 3-4 г, магний сульфатының 1-1,5 г физиологиялық ертіндінің 500 мл қосып егіледі.

Витаминдер жетіспеушілігін түзеу үшін поливитаминдік комплекстер қабылдауды ұсынады және витаминдерді парентеральді егеді.

В₁₂-жетіспеушілік анемияда бұлшық етке В₁₂ витаминінің 500 мкг күнде 3-4 апта бойы егеді, кейін 500 мкг аптасына 1 рет егіледі, ем тұрақты нәтиже пайда болғанға дейін жалғастырылады, одан кейін 500 мкг айына 2 рет егуді өмір бойы жалғастырады.

Теміржетіспеушілік анемияны жою үшін темір препараттарын ішке қабылдайды (ферроплекс 2 таблеткадан күнге 3 рет; конферон күнге 1 капсула, ферроградумент 1 таблеткадан күнге 1-2 рет) немесе парентеральді егіледі (феррум-лек, эктофер 2 мл етке немесе венаға күн аратпа, 10-15 егу).

Эндокриндік бұзылыстарда орнын толтыру емі қолданылады:

- гипотиреозда тиреоидтық препараттар (тиреотом, тиреокомб 1 таблеткадан күнге 1-3 рет, L-тироксин 100 мкг күнге 2-3 рет, трийодтиронин 25 мкг күнге 2-3 рет);

- глюкокортикоидтық жетіспеушілікте – преднизолон 5 мг күнге 2-3 рет;

- гипопаратиреозда – кальций препараттарын ішке қабылдау, паратиреоидин 1-2 мл етке күн аратпа;

- қанттық емес диабетте – адиурекрин 0,03-0,05 күнге 2-3 рет, мұрын арқылы ішке дем алу.

Иммундық жүйе қызметін қалпына келтіру үшін продигиозан, зиксорин, натрий нуклеинаты, тималин, Т-активин қолданылады.

Айқын ауырғандық синдромында физиотерапия қолданылады: жылу процедуралары (жылыту компрессі, парафин, озокерит аппликациясы), анестезин қолданған электрофорез, ДМП-терапия, индуктотермия, Бернар токтары, УЖЖ.

Еңбекке қабілеттіктің қалпына келу критерийлері: аурудың қайталау белгілерінің тоқтауы, мальдигестия және мальабсорбция синдромдарының компенсация күйіне оралуы.

Еңбекке жарамсыздықтың орташа мерзімдері: СЭ І дәрежелі ауырлығында – 4-20 күн, ІІ-ІІІ дәрежелі ауырлығында – 1,5-2 ай.

МӘСК жолдама беру көрсетпелері: мальабсорбция синдромы, дене массасын жоғалту және эндокриндік бұзылыстар бар СЭ ІІІ дәрежелі ауыртпалығы.

Санаторийлы – курорттық ем. Санаторийлы – курорттық емге аурудың жеңіл және орташа ауыртпалығы бар, ремиссия фазасындағы науқастар жіберіледі. Белокуриха, Ессентуки, Боржоми, Одесса, Юрмала, Арзни, Железноводск курорттарына жібереді.

СЭ минералдық суларды іш өту жоқ кезде өте үлкен сақтықпен, газсыз күйінде жылытып ішу керек, бір қабылдағанда 1/4 - 1/3 стакан су ішіледі. Минералдығы аз сулар қолданылады: «Славянская», «Ессентуки-4», «Нарзан», «Ижевская».

Диспансерлеу. СЭ ауыратын адамдарды диспансерлік есепке алады, жылына 2 рет тексеруден өтеді, 1 рет гастроэнтеролог қарап, кеңес береді. Науқас адам мынандай тексерілуден өтеді: копрограмма, эндоскопиялық тексеру, іш қуысы мүшелерін УДЗ.

Прогноз: СЭ болжам жайлы болып келеді, дұрыс жүргізілген ем әдетте жақсы нәтиже береді.

Профилактика. СЭ тиімді қоректену, улы әсерлерден сақтану, жедел ішек инфекцияларын және ас қорыту мүшелерінің ауруларын мезгілінде емдеу керек.

Созылмалы колит

Созылмалы колит (СК) – толық тоқ ішектің (толық колит) немесе оның бөліктерінің (сегментарлы колит) созылмалы қабынулы – дистрофиялық ауруы және тоқ ішек функцияларының бұзылуы.

Ас қорыту мүшелері ауруларының ішінде СК науқас адамдардың 50% кездеседі, әйелдер 20-60 жаста, еркектер – 40-60 жаста ауырады.

Этиологиясы және патогенезі. СК ең жиі себептері не ішектің инфекциялық ауруларының қоздырғыштары - шигеллалар, сальмонеллалар, іш сүзек таяқшалары, кампилобактериялар, иерсиниялар және т.б. жатады.

Созылмалы колитті гельминттер мен қарапайымдар (амеба, лямблиялар, трихомонадтар, балантидийлер), шартты – патогендік және сапрофиттік флора (әдетте ұзаққа созылған дисбактериозда) тудыра ала алады. Созылмалы колиттің жиі себептеріне алиментарлық фактор жатады: жүйелі қоректенбеу, бірыңғай, көбіне көмірсулы немесе белокты тамақ, өткір және қиын қорытылатын тамақтар қолдану, ішімдік ішу.

Созылмалы колит экзогендік интоксикация (сынап, мышьяк, фосфор және басқалары) әсерінен де дамуы мүмкін.

Сонымен қатар «медикаментоздық» деп аталатын колиттер де болады (іш жүргізетін дәрілер, салицилаттар және басқа бейстероидтық қабынуға қарсы дәрілер тудырады).

Аллергиялық колиттер де болады: тағамға және дәріге аллергия болғанда бой көрсетеді.

Колиттер радиация әсерінен де дамиды (кіші жамбас органдарын сәулемен емдегенде).

Колиттің себебі іштен туа болатын ферментопатия болуы мүмкін, мысалы дисахаридазалық жетіспеушілік (лактаза жетіспеушілігі), колит ішектің кілегей қабығын тағамның толық емес гидролизінен пайда болған өнімдердің тітіркендіруінен дамиды.

Шажырқай тамырларының атеросклерозында болатын тоқ ішектің ишемиясы мен қан айналысы жетіспеушілігі де колиттің дамуын тудырады.

Колит іш қуысындағы тыртықтық процесте, долихосигмада, дивертикулезде бой көрсетуі мүмкін. Ұзаққа созылған іш қатуы, жиі жасалатын клизмалар және тік ішек балауыздары колиттердің механикалық себептері деп есептелінеді.

Колиттер ас қорыту органдарының басқа аурулары – созылмалы гастритте, созылмалы панкреатитте, созылмалы холециститте, асқазан мен он екі елі ішектің жара ауруында туындауы мүмкін.

Механикалық, токсикалық, аллергиялық, дәрілік және басқа факторлардың әсерінен тоқ ішектің кілегей қабығы зақымданады. Ішектің нерв аппаратының зақымдануы тоқ ішектің қозғалыс және секрециялық қызметін бұзып, ішек қабырғасындағы трофикалық өзгерістерді тереңдете түседі. Ішектегі қабыну процесін сүйемелдейтін ең маңызды фактор – дисбактериоз. Дисбактериоздың нәтижесінде екінші ретті ферментопатия туындайды. Бұл механизмдердің бәрі ішек диспепсиясының дамуын, ішектің иммундық функциясының бұзылуын, организмде сенсибилизация дамуын, тоқ ішектің кілегей қабығының антигендеріне қарсы аутоантиденелердің пайда болуын тудырады. Бұл өзгерістерге кейін гастроинтестинальдық гормондардың секрециясының бұзылуы қосылады, оның өзі ішектің моторлық функциясының бұзылысын, дисбактериозды, ішектің кілегей қабығындағы қабыну процесін, оның секреторлық функциясының бұзылысын тереңдете түседі.

Патоморфологиясы. СК қабыну өзгерістеріне қоса кілегей қабық эпителийінің регенерациясы бұзылады. Процесс склерозбен және атрофиямен аяқталады. СК атрофиялы да, атрофиясыз да болуы мүмкін.

Классификациясы

1. Этиологиясына қарай:

Инфекциялық СК

Паразитарлық СК

Алиментарлық СК

Интоксикациялық СК

Ишемиялық СК

Радиациялық СК

Аллергиялық СК

Аралас себепті СК

2. Басым орнына қарай:

Толық (панколит)

Сегментарлық (тифлит, трансверзит, сигмоидит, проктит)

3. Морфологиялық өзгерістер сипатына қарай:

Катаральдық

Эрозиялық

Жаралы

Атрофиялық

Аралас

4. Ауырлық дәрежесіне қарай:

Жеңіл түрі

Орташа ауыртпалықты

Ауыр түрі

5. Аурудың даму барысына қарай:

Қайталамалы

Монотонды, үздіксіз

Кезекпелі, ұстамалы

6. Аурудың фазасына қарай:

Қайталауы

Ремиссия

7. Функциональдық бұзылыстар сипатына қарай:

Моторлық функцияның бұзылысы:

Гипомоторлы типті

Гипермоторлы типті

Моторлық функция бұзылмаған

Ішек диспепсиясы типті:

Ашу диспепсиясы белгілері бар

Аралас диспепсия белгілері бар

Шіру диспепсия белгілері бар

Ішек диспепсиясының белгілері жоқ

8. Аллергиялық синдром бар немесе жоқ.

Клиникасы. Аурудың негізгі симптомдары – іштің ауыруы, дәретке отырудың бұзылысы, диспепсиялық симптомдар және астеновегетативтік синдром белгілері.

Ауырғандықтың тұйық, сыздаған, керген, кейде ұстама сипаты болады, тамақ ішкеннен кейін 30-90 минут өткен соң немесе тамақ ішкен бойда пайда болады, іштің төменгі жағында, қапталдарында, кейде қабырға астында орналасады, дөрекі өсімдіктік клетчаткалы тамақтан кейін, сүт, майлы және қуырған тамақтардан кейін, ішімдіктен кейін күшейе түседі, үлкен дәретке отырғаннан кейін немесе газ кеткеннен кейін, жылулық пен спазмолитикалық дәрілерден кейін азаяды.

Қабыну процесі серозды қабыққа (периколит), регионарлық лимфа түйіндеріне (мезаденит) тарағанда ауырғандық тұрақты күйге көшеді, жүрісі селкіл туғызатын көлікпен жүргенде, секіргенде, тазарту клизмаларынан кейін күшейе түседі.

Дәретке отырудың бұзылуы іш өту, іш қату немесе бұл белгілердің бір мезгілде кездесуі түрінде көрініс береді. Іш өту сұйық, ботқа тәрізді кілегей аралас нәжіс бөлу түрінде белгі береді. Кейде үлкен дәретке «шақыру» сезімі тамақ ішкен бойда (гастроцекальді рефлекс), ал кейде ұйқы кезінде («оятқыш» белгісі) байқалады. Кейде дефекациядан кейін дәретке толық отырмаған сезім қалады.

Тоқ ішектің дистальді бөлігі басым зақымданғанда, әсіресе патологиялық процеске артқы тесік қосылғанда дәретке отыру сезімінің жиілеуі, тенезмдер пайда болады. Кейде дәретке «шақырудың» жалған сезімі болады.

Созылмалы колитте байқалатын тоқтамсыз іш өту негізінен паразитарлық колитте байқалады.

Созылмалы колитте іштің қатуы да кездеседі. Жиі науқас адамдарда ұзаққа созылған іш қатудан кейін 1-2 күн тығыз нәжіс бөлінеді («нәжістік тығын»), одан кейін сұйық, көпірген және сасық иісті нәжіс массасы бөлінеді. Бұл жағдай «іш қатпалы іш өту» деп аталады. Белгі нәжіс тоқ ішектің төменгі бөліктерінде кідіріс жасап, кілегейлі қабықты тітіркендіріп, кейін секрецияны күшейтіп, нәжісті екінші ретті сұйылтатынынан туындайды. Кей науқас адамда іштің қатуы мен өтуі алмасып отырады.

Ауру адамның көбінде диспепсиялық симптомдар (жүрек айну, ауа кекіру, ащы кекірік, ауызда жағымсыз дәм болу, тәбеттің төмендеуі) болады. Олар тоқ ішектен асқазанға, өт қабына болатын рефлекторлық әсерлерге байланысты немесе ас қорытудың басқа мүшелерінің қосымша ауруларына байланысты туындайды.

Жиі іштің төменгі жағында және қапталдарында метеоризм анықталады, оған қоса салмақ сезіну, іштің шұрылдауы мен аударылып – төңкерілу сезімі болады.

СК болатын астеновегетативті синдром кейігіштік, ұйқының бұзылуы, бас ауыруы, көңіл-күйдің бұзылуы, жалпы әлсіздік, тез шаршау түрінде көрініс береді, интоксикация мен вегетактивті – тамыр дистониясына байланысты туындайды.

Созылмалы колитте ауру адамның жүдеуі болмайды. Науқас адамның тілі ақшыл – сұрғылт жамылғымен жабылған, ылғалды болып келеді.

Науқас адамды тексергенде 9-12 бел сегменттеріне сәйкес келетін тері гипестезиясының зоналары анықталады. Ішті сипап тексергенде немесе барлық тоқ ішек бойында, немесе оның басым бір бөлігінің үстінде ауырғандық және ішектің тығыздалғаны (немесе кеңігені) анықталады.

Қосымша мезаденит болған жағдайда ауырғандық тоқ ішекпен шектеліп қоймайды, ол кіндік айналасында және мезентериальдық лимфа түйіндері аймағында – соқыр ішектен ішке қарай және кіндік пен сол жақ бұғана сызығы мен қабырға доғасы қиылысатын нүктені қосатын сызықтың ортасында анықталады. Қосымша ганглионитте (патологиялық процеске жұлдызша өрімі қосылғанда) терең пальпация кезінде төс астында және іштің ақ сызығы бойында күшті ауырғандық анықталады.

Созылмалы колитте жиі тоқ ішектің түйілген жері мен кеңіген жері кезектесіп анықталады, кейде «шалпыл шуы» естіледі.

Екінші ретті колитте колит белгілерімен қатар негізгі аурудың белгілері болады.

Толық колит болмаған жағдайда аурудың клиникасы патологиялық процестің орнына тәуелді болады.

Тифлит (оң жақты колит). Іш өту тәулігіне 10 ретке дейін болады, іш өту мен қысқа мерзімді іш қату кезектесіп отырады, ауырғандық оң жақ мықын аймағында болады, оң аяқ, шап, кейде бел аймағына тарайды. Пальпацияда соқыр ішек түйілген немесе кеңіген, оның ауыратыны анықталады, перитифлит болған жағдайда – оның қозғалысы шектелген, мезаденит болған жағдайда – соқыр ішектен ішке қарай және кіндік маңы аймақта ауырғандық анықталады.

Трансверзит – көлденең жиек ішектің қабынуы. Іштің басым ортаңғы бөлігінде ауырғандық, іштің шұрылдауы мен кебуі байқалады, бұл белгілер тамақ ішкен бойда бой көрсетеді. Тамақ қабылдағаннан кейін жиі үлкен дәретке «шақырудың» күшті сезімі болады (гастротрансверзальдық рефлекс). Іш қату мен іш өту кезектесіп отырады. Терең пальпация кезінде түйілген немесе кеңіген, ауыратын көлденең жиек ішек анықталады. Кейде ішектің кеңіген жері түйілген жерлермен алмасып отырады.

Ангулит – тоқ ішектің талақтық бұрышының қабынуы (сол жақ қабырға асты синдромы). Сол жақ қабырға асты күшті ауырып, ауырғандық арқаға және кеуденің сол жағына тарайды. Ауырғандыққа қоса сол жақ қабырға астын басу, керу сезімі болады. Кейде жүрек тұсы ауырады және жүрек соғу сезімі болады. Дәрет тұрақсыз (іш өту мен қату кезектесіп отырады). Көлденең жиек ішектің талақтық бұрышы сипап тексергенде ауырғандық сезім береді. Осы жерде тимпанит анықталады.

Сол жақ колит (сигмоидит, проктит, проктосигмоидит) бәрінен жиі кездеседі. Іштің сол жақ жартысы мен сол жақ мықын аймағының ауыратыны тән, сонымен бірге дефекация кезінде артқы тесік тұсы ауырады, жаншу және керу сезімі болады. Дәретке отырудың жалған сезімі кезінде газ, кілегей және қан бөлінеді, ішектің толық босамаған сезімі болады. Ауырғандық дефекациядан және тазарту клизмасынан кейін күшейе түседі. Сыртқы тесік аймағы қышып, «суланады». Нәжіс «қой құмалағына» ұқсас болады, оған кілегей мен қан араласқан. Саусақпен тексергенде сфинктер спазмы анықталады. Проктосигмоидит диагнозы ректороманоскопия көмегімен дәлденеді.

Қосымша тексерулер. Копрологиялық тексергенде анықталатын белгілер:

1) қабыну белгілері: белокты анықтауда оң мәнді реакция (Трибуле сынамасы), лейкоцит саны мен сыдырылған эпителий клеткаларының көп болуы;

2) дисбактериоз белгілері: бифидобактериялар мен лактобактериялардың азаюы, гемолитикалық және лактонегативті эшерихия, патогендік стафилококк, протей, гемолитикалық стрептококк санының көбеюі;

3) тоқ ішек моторикасының күшеюі. Нәжіс көлемінің көбеюі, нәжіс ботқа тәрізді, оның түсі ақшыл – қоңыр немесе сары болады, реакциясы әлсіз қышқыл немесе бейтарапты болып келеді, онда клетка ішілік крахмал, қорытылу кезіндегі клетчатка, иодофильді флора көп болады;

4) тоқ ішек моторикасының баяулауы. Нәжіс «қой құмалағы» тәрізді, шірік иісті болып келеді, реакциясы сілтілік болады;

5) тоқ ішек пен жіңішке ішек моторикасының күшеюі. Нәжіс көлемі көбейген, консис-тенциясы сұйық, түсі жасылша, реакциясы сілтілі, ішінде көптеген қорытылмаған бұлшық ет талшықтары, бейтарап крахмал, клетчатка, иодофильді флора болады;

6) ашу диспепсиясы синдромы: нәжіс көлемі көбейген, консистенциясы ботқа тәрізді, көпіршікті, сары түсті, қышқыл иісті, реакциясы қышқыл, ішінде крахмал, қорыту сатысындағы клетчатка, иодофильді флора көп болады;

7) шіру диспепсиясы синдромы. Нәжіс көлемі көбейген, нәжіс сұйық немесе ботқа тәрізді болып келеді, қоңыр – қара түсті, иісі шірік иіс, реакциясы сілтілік, белок пен аммиак өте көп, қорытылу сатысындағы клетчатка да анағұрлым көбейген.

Ректо- және колоноскопияда катаральдық немесе атрофиялық процесс анықталады, сирек – іріңді немесе фибринозды қабыну, жара түрінде зақымдану белгілері көрінеді. Созылмалы колит диагнозын биоптатты гистологиялық тексеру көмегімен де дәлдеуге болады.

СК тоқ ішекті рентгенологиялық тексеру (ирригоскопия) асимметриялық гаустрацияны, гипо- немесе гипермоторлық дискинезияны, кілегей қабық бұдырлығының тегістелуін, тоқ ішектің бариймен біркелкі емес толуын анықтайды.

Созылмалы колит ауырлығының үш дәрежесін ажыратады. СК жеңіл түрінде аурудың клиникасында онша айқын емес, «ішек симптомдары» басым болады, науқас адамның қанағаттанарлық жалпы күйінде айқын неврологиялық симптоматика байқалады. Пальпация кезінде тоқ ішек бөліктерінің ауыратыны анықталады. Копрограммада айтарлықтай өзгерістер болмайды. Эндоскопиялық қарағанда катаральды қабыну белгілері болады.

Орташа ауыртпалықты созылмалы колитте аурудың даму барысы табанды және қайталамалы болып келеді, аурудың клиникасында айқын ішек және астеновегетативтік синдромдардың белгілері, дене массасының төмендеуі болады. Пальпация кезінде соқыр ішек аймағында ауырғандық, іштің кебуі, іштің шұрылдауы мен шалпыл шуы анықталады. Ауруға тән копрологиялық синдромдар бой көрсетеді. Эндоскопиялық тексергенде тоқ ішектің кілегей қабығында айқын өзгерістер көрінеді.

СК ауыр түрі патологиялық процеске созылмалы энтерит белгілерінің қосылуымен (мальдигестия мен мальабсорбция т.б.) сипатталады.

Диагнозын қою және екшеу-іріктеу диагнозы. Созылмалы колиттің диагнозы төмендегі мәліметтер негізінде қойылады:

а) клиникалық және анамнездік мәліметтер;

б) нәжісті тексеру нәтижелері;

в) эндоскопиялық және биопсиялық тексеру нәтижелері;

г) рентгенологиялық тексеру нәтижелері.

Созылмалы колитті созылмалы энтериттен, бейспецификалық жаралы колиттен, Крон ауруынан, ішек туберкулезінен, тоқ ішек ісігінен, тоқ ішектің функциональдық ауруларынан ажырата білу керек.

СК-ң созылмалы энтериттен ажырату белгілерін «Созылмалы энтерит» бөлігінде қараңыз.

Бейспецификалық жаралы колит (БЖК). БЖК ең айқын белгілері – іштің ауыруы, іш өту және нәжіспен қан бөліну. Іштің ауыруы ұстамалы түрде болады, ауырғандық сигма тәрізді және тік ішек аймағында орналасады. Үлкен дәретке отыру сезімі көбіне таңертең және түнде болады. Қан кету науқас адамның бәрінде дерлік кездеседі. Патологиялық процесс тік ішектен басталады. Тарау ауқымына қарай аурудың үш түрін бөледі: 1) проктит пен проктосигмоидит; 2) сол жақ колит; 3) толық колит. Копрологиялық тұрғыдан дистальді – колит синдромының белгілері анықталады: кілегей аралас нәжіс, нәжісті микроскопиялық тексергенде лейкоцит пен эритроцит саны көбейген. Дисбактериоз белгілері болады. Диагноз қоюда шешуші рольді ректороманоскопия мен колоноскопия атқарады: кілегей қабық жайылмалы зақымданған, оның резистенттілігі төмендеген, инструмент тиген жерден қан кетеді, кілегей қабықтың тамыр суреті айқын емес, кілегей қабықта түйіршіктер мен ісіну көрінеді, кілегей асты геморрагиялар көрінеді, эрозиялар мен мөлшері әр түрлі жаралар болады. Жиі псевдополиптер, микроабсцестер анықталады. Колоноскопиялық тексергенде ішектің зақымдану ұзындығы анықталады. Рентгенологиялық тексергенде – ішек қуысының анағұрлым ұзындықта тарылғаны анықталады, ішек тонусы сақталған, жара кемістіктері болатындықтан көптеген барий деполары анықталады.

Крон ауруы ұзаққа созылған іш өтулермен (тәулігіне үлкен дәретке 5-6 рет отыру, нәжіс ботқа тәрізді, көбіне күндіз болады) сипатталады. Оң жақ мықын аймағының дәрет алдында күшті ауыруы ауруға тән белгі. Метеоризм мен ұзаққа созылған қызба анықталады. Толық немесе жартылай ішек түйнелуі мүмкін. Жиі аурудың алғашқы белгісі – артқы тесік айналасындағы жыланкөздер. Оң жақ мықын аймағында тығыз, ауыратын инфильтрат анықталады. Патологиялық процесс ішектің кез келген жерінде орналасуы мүмкін, бірақ жиі тоқ ішектің оң жақ жартысы мен илеоцекальды бұрыш зақымданады. Мықын ішегінің стриктурасы пайда болады. Эндоскопиялық тексергенде аурудың жартысында «көше тасы» түріндегі ошақты проктит болады, жеке жаралар, шектелген стеноздар анықталады, жанаспалы қан кету болмайды. Колоноскопияда соқыр ішек пен өрлеме ішек зақымданған. Рентгенологиялық тексергенде тоқ ішек қуысы тарылған, «перне симптомы» анықталуы ауруға тән. Крон ауруында ішектен тыс белгілер – полиартралгия, экзема, аллергиялық ринит, тыныс тұншықпасы кездеседі.

Ішек туберкулезі көбіне өкпе туберкулезіне қоса кездеседі және туберкулездік интоксикация белгілері – жалпы әлсіздік, жүдеу, субфебрильді қызба, тершеңдік, әсіресе түнге қарай, тәбеттің төмендеуі қоса болады. Көбіне илеоцекальді аймақ зақымданады, сондықтан осы аймақта тұрақты ауырғандық болады, соқыр ішектің және мықын ішегінің терминальді бөлігінің қабырғасы қалыңдаған және ауырады. Колоноскопия мен рентгенологиялық тексергенде кілегей қабық жаралары, тыртықты стеноздар көрінеді. Нәжісте туберкулез микобактериясы табылады. Жара биоптатын гистологиялық тексергенде Пирогов – Лангханстың көп ядролы алып клеткалары бар эпителиоидтық гранулемалар мен казеоз анықталады.

Тоқ ішек рагі жөнінде күдік жақында пайда болған ішек синдромында, нәжісте қан пайда болғанда туындау керек. Кейін аурудың басты симптомдары үдей түседі және қолданған емнен нәтиже болмайды.

Тоқ ішектің оң жақ бөлігінің рагінде ішектен қан кету мен анемия, іштің оң жағының ауыруы болады, пальпация кезінде бұдырлы тығыз ісік анықталады, ішек түйнелуінің белгілері болмайды. Тоқ ішектің сол жақ бөлігінің рагінде жартылай ішек түйнелуінің белгілері, іштің ұстамалы бүріп ауыруы, іш өтуі мен қатуының кезектесуі байқалады, нәжісте қан, кілегей, ірің болады, тік ішек бойында ауырғандық сезіледі, дефекация қиындайды. Тік ішек пен сигма тәрізді ішек ісігінің диагнозын ректороманоскопия көмегімен, көлденең – жиек ішек пен тоқ ішектің оң жағы ісігінің диагнозын колоноскопия көмегімен қояды. Эндоскопиялық тексеру кезінде ісік жөнінде күдік тудыратын жерлерден биопсия алады. Ирригоскопияда – толу кемістігі, бұл кемістік шеттерінің тегіс еместігі, жиі – ісік бар жерде ішек қуысының сақина тәрізді тарылғаны көрінеді.

Тоқ ішектің бірінші ретті дискинезиясы («тітіркенген тоқ ішек») күштілігі әр түрлі іш өтулерімен, іштің қатуымен, іштің кебуімен және бүріп ауыруымен сипатталады. Науқас адамның жалпы күйі өзгермейді, көз түсерліктей арықтау болмайды. Бірінші ретті дискинезияда ішек бұзылыстары психикалық, эмоциональдық факторлармен байланысты болады, іш қатуы, канцерофобия, вегетативтік тұрақсыздық белгілері басым болады. Эндоскопиялық тексергенде және биопсия кезінде органикалық өзгерістер болмайды. Рентгенологиялық тексергенде ішектің қозғалыс функциясының бұзылыстары (спастикалық гаустрация, ирригоскопия кезінде контрастты затты енгізу ауырғандық тудырады) болады, кілегей қабық бетінің рельефі бұзылмаған. Копрограммада – эритроциттер, лейкоциттер, бейтарап майлар болмайды. Жиі кілегей анықталады. Дисбактериоз сирек кездеседі.

Клиникалық диагнозды тұжырымдауда ескеру керек:

1) аурудың этиологиясын (анықтау мүмкін болса);

2) патологиялық процестің орнын;

3) аурудың ауырлық дәрежесін;

4) процестің фазасын;

5) басым синдромды.

Диагноз тұжырымдаудың мысалдары:

1. Дизентериядан кейінгі созылмалы колит, проктосигмоидит, қайталау фазасы, үздік-сіз даму барысы, орташа ауыртпалықты, тоқ ішектің гипермоторлы дискинезиясы, ашу диспепсиясы.