Екпін сөз екпіні, ой екпіні, тіркес екпіні, дыбыс екпіні деп бөлінеді.
Сөз ішіндегі бір буынның көтеріңкі айтылуы сөз екпіні деп аталады.
Қазақ тілінде сөз екпіні, негізінен, соңғы буынға түседі.
Мысалы:Баладалада ойнап жүр.
Сөз ішіндегі екпін дауысты дыбысқа түседі.
Ой екпіні-сөйлем ішіндегі ерекше назар аударылатын сөзді оқшаулап, бөлектеп айту. Ой екпіні сөйлем ішіндегі сөзді бөлектейді. Мысалы:
Айбек ерте тұрды.
Айбек ерте тұрды.
Айбек ерте тұрды.
Ой екпінін түсіру арқылы нақтылау, дәлелдей түсу мақсаты көзделеді.
Тіркес екпіні – бірнеше сөздің тіркесе, тізбектеле біртұтас екпінімен бөлектене айтылуы. Бұл көбіне күрделі сөздерге, негізгі және көмекші сөздердің тіркесіне тән.
Мысалы: мектепке дейін, әке-шеше, әдет- ғұрып т.б
Дыбыс екпіні- сөз ішінде дыбыстың бөлектеніп, көтеріңкі дауыспен немесе созып айтылуы.Дыбыс екпіні көңіл күйін білдіретін сөздерді айтуда жиі қолданылады. Айтылуда сөйлеушінің эмоциясын білдіреді.
Мысалы: По-ой-па-ай, та-ма-ша!
Төле би Әлібекұлы
ХV111 ғасырдың ұлы тұлғалардың бірі – Үйсін Төле би. Ол шамамен 1663 жылы қазіргі Жамбыл облысы, Шу өзені, Жайсаң жайлауында дүниеге келіп, 1756жылы Шымкент облысы, Ленгер ауданында ( қазіргі Төле би ) Ақбұрхан деген жерде тоқсаннан асып дүние салған. Төле – өзі Тәукенің тұсында " Жеті жарғы" заң жобасын жасаушылардың бірі болған қоғам қайраткері. Ол – дулат тайпасының Жаныс руынан. Әкесі Әлібек те билік айтып, әділдігімен аты шыққан адам болса керек.
Асқан тапқырлығымен үш жүзге тұтас аты жеткен Төлені көзі тірісінде – ақ "Абыз" , "Қарлығаш әулие" , "Қарлығаш би" атанды.
Төле былай деген екен:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, ел жетім,
Атың жақсы болса,
Ер жігіттің пырағы.
Жан мен тәннің шырағы.
Әйелің жақсы болса,
Бірінші – иманың,
Екінші – жиғаның,
Үшінші ырысыңның тұрағы...
Төле би қартайып ауру жеңіп жатқанда, Жаңыл ақын биге былай деп сұрақ қойыпты:
Көргелі келдік сізді біз
Жалпағынан дүниені
Әбден басып жүрдіңіз.
Сізсіз шылбыр бермеді
Түгел қазақ еліңіз.
Мал мен бас пара – пар,
Сайлық дәуір сүрдіңіз.
Әділетке салғанда
Шамада жоқ, мініңіз,
Сұрайтын бір сырымыз
Сізде де арман бар ма екен
Сұрайықшы соны біз...
-Сонда Төле: Шырағым, Жаңыл баласың – ау, өзгелерден менде арман көп, себебі қырғыз, қазақтың біртуғандай күнінде туылып, енді алаң ашық болып, шілдедей бытырап тозған күндерінде қайтып өтіп барамын"- деп екі елдің берекелі бірлігін арман етсе керек.
Төленің басты қасиеті – шешендігінде. Жастайынан халықтың мақал – мәтел, аңыз, ертегі дастандарымен сусындап өскен қарияның аузынан маржан төгіледі
Мақтаншақ жігіт,
Ұрыншақ ат,
Жаз болса, жарға жығар
Қыс болса,
Қарға жығар.
Тұмау түбі – құрт,
Тұман түбі – жұт.
Ақыл түбі – құт.
Қабырғадан қар жауса,
Атан менен нарға күш,
Ел шетіне жау келсе,
Батыр менен ерге күш, -
деп жырлаған.
Төле би халқымыздың бағына туған. Ұлы биде жалғыз ғана арман болған. Ол – ел бірлігі, халқының тірлігі.
Төле бидің денесі өзі он екі жыл билеген Ташкент қаласында Бабырдың нағашы атасы Жүніс ханның жанына қойылған. Онда Төле биге үлкен ескерткіш орнатылған.
С. Дәуітов
1- жаттығу
Мәтіндегі түсініксіз сөздерді теріп көшіріп, аударыңыздар.
2- жаттығу
Мәтіндегі нақыл өлеңдерді жаттап алыңыздар.
3- жаттығу
Мәтіннен үзіндіні орыс тіліне аударыңыздар.
ХV111 ғасырдың ұлы тұлғалардың бірі – Үйсін Төле би. Ол шамамен 1663 жылы қазіргі Жамбыл облысы, Шу өзені, Жайсаң жайлауында дүниеге келіп, 1756жылы Шымкент облысы, Ленгер ауданында ( қазіргі Төле би ) Ақбұрхан деген жерде тоқсаннан асып дүние салған. Төле – өзі Тәукенің тұсында " Жеті жарғы" заң жобасын жасаушылардың бірі болған қоғам қайраткері. Ол – дулат тайпасының Жаныс руынан. Әкесі Әлібек те билік айтып, әділдігімен аты шыққан адам болса керек.
4- жаттығу
Жұмбақтарды жазып алып, шешіңіздер, екпінін қойыңыздар.
Қысы-жазы өзгермес,
Жаралған жасыл түсінен.
Қанша аяз болса да,
Аыйрылмайды гүлінен (...?)
Тікен-тікен тік пісте,
Қысы-жазы бір түсте. (...?)
Күндіз бармын, түнде жоқ,
Ішім жанып тұрған от.
Кештетіп барып сөнемін,Таңертең қайта келемін. (...?)
5- жаттығу
Диалогты қазақ тіліне аударыңыздар.
-Сколько раз в неделю проводятся занятия по казахскому языку?
-Два раза.
-На занятиях используются технические средства?
-Да. Много работаем в лингофонном кабинете.
6- жаттығу
Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойып, көшіріп жаз. Сол сөздердің қай сөзбен байланысатынын айт.
Әсел есепті ..............шығарды. Суретші................ табиғатты бейнеледі.Асханада .............. тамақ пісірілді. Ұшақ...............көтерілді. Достары Айбекті...............құттықтады.
Керекті сөздер:жеңісімен, дәмді, тез, әсем, биікке.