Себеп бағыныңқылы сабақтасқұрмалас сөйлем
Бағыныңқы сыңарында басыңқыда хабарланған оқиға, құбылыс, іс-әрекеттің себебі ашылатын сабақтастың түрін себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем деп атаймыз.
Себеп бағыныңқылы сабақтасқұрмалас сөйлемнің жасалу жолдары
есімше арқылы, -ған; (Сүт тасып кеткендіктен, анасы қонақтарға шайлық сүтті көршілерден алдырды.) –ған; жұрнағынан кейін соң шылауы тіркеседі.(Маржан қысылып отырған соң, Сәкен де сұрай бермеді.)
көсемше арқылы, -п; -й; (Терезе жабылмай, отырғандар тоңып кетті. Оқушылар берілген тапсырманы уақытында орындап, ұстаздары риза болды.
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем
Бағыныңқыдағы оқиға, іс-әрекет басыңқыдағы оқиға, іс-әрекеттің орындалғанынан немесе орындалу уақытын, мезгілін білдіретін сабақтастың түрін мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемдейміз.
Мысалы: Сабақ аяқтала бергенде, атасы да есіктен кірді.
Мезгіл бағыныңқылы сабақтастың жасалу жолдары
1. Есімше арқылы:Балнұр орнынан тұра бергенде,бала да кітабынажармасты.
а) Бағыныңқы баяндауыштан кейін кейде –ақ, ғана демеулік шылауларытіркеседі:Нұржан аузын аша бергенде –ақ, інісі ойыншығын тастады.
ә) Есімшенің-ар, -ер, -р жұрнағына жатыс септік жалғауы жалғанады:Меруерт қалаға аттанарда, анасы көп уайымдаған.
б) Атау септіктегі есімшелерге кезде, шақта, соң, сайын сөздері тіркеседі:Түн шымылдығы жабылған сайын,балалар қорқа бастады.
в) Барыс септіктегі есімше дейін, шейін демеуліктермен бірге жұмсалады:Ауыл ұйқыға жатқанға дейін,тойдың абыр-сабыры басылмады.
г) Шығыс септік және кейін, бері, былай сөздерінің қатысуыменжасалады:Жанат келгенімен, бұдан кейін Дулат хабарласпады.
2. Көсемше арқылы:
а) -а, -е, -й жұрнақтары:Микрофон дауысы шыға бере, отырғандартынышталды.
ә) -қалы, келі,- ғалы, -гелі жұрнақтары:Нұржан осы әңгімені қозғағалыбері, жолдасы да қызыға тыңдайтын болды.
б) -ып, -іп, -п жұрнақтары:Бір уақытта олардың дауыстары да естіліп,иағасының шапаны көзіне оттай басылды.
3. Шартты рай арқылы:Оспан артына қараса,көш те жақындап қалған екен.
Бағыңынқы сөйлемде басыңқыда орындалған оқиға, іс-әрекеттің өалай,қандай жолмен жүзеге асқандығы жайында айтылатын сабақтас сөйлем түріамал бағыныңқылы сабақтас сөйлемдеп аталады.
Мысалы: Жүрегі дүрсілдеп,түсі бозарып кетті.