Құрмалас сөйлемнің құрамына қарай түрленуі.
Жай сөйлемнің құрамы жеке сөздер мен сөз тіркестері болса, құрмаластың құрамы жеке сөйлемдер болады.
Күрделі ойды білдіреді.
Құрамындағы сөйлемдер өзара интонация арқылы жалғасады.
Құрмалас сөйлемнің үш түрі бар.
1. Құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып, тең дәрежеде байланысқан құрмалас сөйлемнің түрі салалас құрмалас деп аталады.
2. Құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысының баяндауышы тиянақсыз тұлғада келіп, екіншісіне бағына байланысқан құрмалас сөйлемнің түрі сабақтас құрмалас сөйлем деп аталады.
3. Құрамында салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдерден тұратын құрмалас сөйлемнің түрі аралас құрмалас сөйлем деп аталады.
| Салалас құрмалас сөйлем: | Абай әжесі Зеренің әңгімесін ұйып тыңдады, оның әр сөзін көңіліне тоқып отырды. |
| Сабақтас құрмалас сөйлем: | Көктем келіп, күн жылына бастады. |
| Аралас құрмалас сөйлем: | Көктем келіп, күн жылына бастады, құстар жылы мекеніне оралды. |
Қан алу
Қан алу сырқат адамда «арам қан жиналғаннан» деп түсінгенде жүргізіледі. Мұнда халық емшісі қаралуға келген адамды қарап болған соң, оның аруы «қан ұйығаннан» деген тұжырымға келсе (яғни сондай диагноз қойса), ол «қан алу» емін ұсынады. Қан алу үшін арнайы құрал, өткір қайралған темір қандауыр пайдаланады.
Алайда кейбір қан алушылар қандауырларын отқа қыздырып, зарарсыздандырған. Көк тамырдан ағатын қан қарақошқыл болғандықтан оны «арам қан» деген. Кейбіреулер қанды тамырдан емес, теріден де алған. Бұл сырқатқа ерекше әсір етіп, бойындағы арам қанның бөлініп шыққанын дәлелдегендей көңілдері орнына түсіп, аурудан құтылатына илана бастайды. Осыдан кейін көңілдеріндегі ауыр ойлардан арылып, жеңілдегіндей болады. Сенім ұялап аурудан құтылдымдегенді айтады.
(«Қазақтың халық медицинасы құпиясы»)
Сөздік
Қан алу – брать кровь, испускать кровь
Қан тамыры-вена
«арам» қан- плохая кровь
Сырқат-пациент, больной
Емші-знахарь
1-Жаттығу
Мәтіндегі құрмалас сөйлемдерді теріп жазып, құрмалас сөйлемнің қай түріне жататынын анықтаңыздар.
2-Жаттығу
Мәтінді орыс тіліне аударыңыздар.
3-Жаттығу
Өз ойларыңнан құрмалас сөйлемдердің түрлеріне 6 сөйлем жазыңыздар.
4-Жаттығу
Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.
1. Не мына Әбдіні қолымызға шығарып бер, не болмаса кепіл бол. 2. Дәулеткелді бұның не сөзінен қызық күтеді, не бір мінезінен әлдеқандай қызық күтеді. 3. Қалада жайланып жатып емделем бе, болмаса дәрігердің рұқсатымен үйге қайтам ба, - ақылыңыз керек болып тұр. 4. Тура келесің бе, әлде жолдағы ауылдарға соғасың ба?
5-Жаттығу
Көп нүктенің орнына жай сөйлем ойлап тауып, салалас құрмалас жасаңыздар.
1. Бүгін ... жаңбыр жауды, ... күн ашылды. 2. Бақыт ... кітапты оқыды, ... киноға барды. 3. Мен ... жылы киім киерімді білмедім, ... жеңіл киінерімді білмедім. 4. Биыл қыс қатты болар, былтырғыдан жылы болатын шығар.
6-Жаттығу
Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыздар.
1. То солнце светило ярко, то тучи покрыли небо. 2. Небо то покрывалось тучами, то светило солнце. 3. Или все вместе закончим работу, или же все будем отдыхать. 4. Ребята то хотели сходить в кино, то собирались в театр.
7-Жаттығу
Көп нүктенің орнына тиісті шылауларды қойып жазыңыздар.
1. ... бір-біріне кезек бермей бәрі бірдей шулайды, ... теп-тегіс ұйықтап қалғандай бәрі тына қалды. 2. Мен барып келейін, ... сен бар. 3. Ертең мен тауға барамын, ... саябаққа барып дем аламын.
(немесе, біресе, не, біресе)