Цырыхъджын гæды
Иу куыройгæс йе ’ртæ фыртæн бынтæн ныууагъта æрмæст дæр куырой, хæрæг æмæ гæды. Æфсымæртæн уыдон цас байуаринаг уыдысты. Уайтагъддæр сæ айуæрстой: хистæр æфсымæрмæ æрхаудта куырой, астæуккаг æфсымæрмæ — хæрæг, кæстæр æфсымæрæн та радтой гæды. Ахæм ницæйаг хай йæм кæй æрхаудта, ууыл тынг хъынцъым кодта кæстæр æфсымæр.
— Ме ’фсымæртæ иумæ куы цæрой, уæд сæхицæн къæбæры фаг кусынхъом уыдзысты. Æз та мæ гæдыйы бахæрдзынæн, йæ цармæй йын æрмкъухтæ скæндзынæн, уый фæстæ, æвæццæгæн, сыдæй амæлдзынæн, — зæгъгæ, дзырдта кæстæр æфсымæр.
Гæды хъуыста уыцы ныхæстæм, фæлæ йæхи æндæрхуызон нæ фæкодта.
— Тыхсгæ ма кæн, мæ хицау, — æмбаргæ адæймаджы ныхас скодта гæды. — Æрмæст мын голлаг æмæ дыууæ цырыхъхъы ратт, пыхсыты цæуынæн мын æнцондæр цæмæй уа, уый тыххæй. Æмæ уæд фендзынæ, ды куыд æнхъæл дæ, де ’фсымæртæ дæ афтæ кæй нæ бафхæрдтой, уый.
Лæг тынг нæ баууæндыди гæдыйы ныхæстыл, фæлæ уæддæр ахъуыды кодта: «Гæды мын, чи зоны, æцæг мæ тыхстæн баххуыс кæна». Уый бирæ хæттыты фæфиппайдта, гæды мыстытæ æмæ уырытæ куыд хинæй ахсы, уый.
Гæды, цы куырдта, уыдон куы райста, уæд уайтагъд цырыхъхъытæ йæ къæхтыл акодта, голлаг йе ’ккой баппæрста, йæ комыл ын йæ раззаг къæхтæй ныххæцыд æмæ араст и пыхсмæ. Уым та арæх уыди тæрхъустæ.
Голладжы ныккодта цъата, нывæрдта дзы къабускатæ. Пыхсмæ куы бацыд, уæд бавдæлд æмæ зæххыл схуыссыди дæргъæй, цыма мард уыди, уыйау. Æнхъæлмæ кæсы, кæд тæрхъустæй исчи къабускамæ æрбацæуид æмæ голлагмæ бабырид.
Æмæ хъуыддаг æцæгдæр афтæ рауад. Гæды куыддæр æрхуыссыд, афтæ дын иу лæппын æдылы тæрхъус голлагмæ бабырыд. Гæды фæгæпп кодта æмæ голладжы ком абаста. Тæрхъус голладжы баззад.
Йæ амæттагæй райгонд уæвгæйæ, гæды араст и паддзахы галуанмæ. Уым дуаргæстæн загъта, паддзахæн куыд бамбарын кæной гæдыйы æрбацыды хабар.
Гæдыйы бакодтой паддзахмæ. Паддзахæн йæ сæрæй ныллæг акуывта æмæ йын загъта:
— Нæ паддзах! Маркиз Карабас дын (ахæм ном æрхъуыды кодта гæды йæ хицауæн) æрбарвыста мæнæ ацы тæрхъус лæварæн.
— Зæгъ дæ хицауæн, стыр бузныг дзы кæй дæн йæ уæздандзинадæй, — загъта паддзах.
Дыккаг хатт дæр та гæды афтæ бамбæхсти мæнæуы хуымы астæу æмæ йæ голлаг цæттæйæ дары. Голладжы дыууæ хуыргарчы куы ныббырыди, уæд та гæды дæр голладжы ком абаста æмæ дыууæ хуыргарчы дæр æрцахста.
Гæды та паддзахмæ араст и æмæ та йын хуыргæрчытæ балæвар кодта. Паддзах дæр та зæрдиагæй райста хуыргæрчыты, йе ’ххуырстытæн бафæдзæхста гæдыйы хорз цæмæй феной, уый тыххæй.
Афтæ цалдæр хатты бахаста паддзахæн алы мæргътæ гæды, цыма йын сæ йæ хицау æрвыста, уый хуызæн.
Иу хатт дын гæды куыддæр æгъдауæй базыдта, паддзах йæ чызгимæ кæдæмдæр кæй цæудзæни, уый. Чызджы рæсугъдæн та бæстыл æмбал нæ уыди. Цæугæ та хъуамæ акодтаиккой доны былтыл.
— Мæ коммæ кæд бакæсай, — загъта гæды йæ хицауæн, — уæд дæ цæргæ-цæрæнбонты амондджын уыдзынæ. Уый тыххæй ды хъуамæ абон дæхи æрмæст доны цынайай, æз дын кæм бацамонон, уым. Дарддæры хъуыддаг мæхи бар уадз.
Лæг, кæд гæды цы æрæмысыди, уый нæ бамбæрста, уæддæр йæ коммæ бакаст æмæ араст и донмæ йæхи найынмæ.
Йæхи куы надта, уæд уыцы рæстæджы донмæ хæстæг рацæйцыдис паддзах. Гæды уый куы федта, уæд йæ тых, йæ бонæй райдыдта хъæр кæнын:
— Фæдис! Фæдис! Маркиз Карабасы дон фæласы!
Паддзахмæ фехъуысти фæдисы хъæр æмæ къаретæй æддæмæ ракасти. Уайтагъддæр базыдта, мæргътæ йын чи хаста, уыцы гæдыйы. Дзырд радта йе ’ххуырстытæн, цæмæй маркиз Карабасы фервæзын кæной.
Цалынмæ маркиз Карабасы донæй ластой, уæдмæ гæды базгъордта къареты цурмæ æмæ радзырдта паддзахæн, найгæ-найын маркизæн йæ гæрзтæ къæрныхтæ кæй адавтой, уый. Афтæмæй та йын гæды йæхæдæг бамбæхста йæ дзаумæттæ стыр дуры бын.
Ахæм æнамонд хабар куы фехъуыста паддзах, уæд йæ лæггадгæнджытæн загъта — ацæут æмæ Карабасæн рахæссут, хуыздæр цы дзаумæттæ ис, уыдон.
Паддзахы зæрдæмæ маркиз тынг фæцыдис. Зæрдиагæй ныхас кæнын райдыдта йемæ. Йæ фарсмæ йæ сбадын кодта къареты æмæ йæ йемæ аласта.
Паддзахы чызджы зæрдæмæ дæр тынг фæцыдис маркиз. Уымæн, æмæ рæсугъд, хæрзконд, гуырвидауц уыди, уæлдайдæр та паддзахы дарæстæ куы скодта, уæд. Цалдæр касты бакодта маркиз паддзахы чызгмæ, фыццаг каст ын уыди паддзахы чызг кæй уыдис, уый æгъдауыл, дыккаг каст — уарзондзинады æгъдауыл. Уый фæстæ чызджы зæрдæйы дæр сæвзæрд маркизмæ уарзондзинад.
Йæ хъуыддæгтæ, куыд уынаффæ кодта, афтæ кæй цæуынц, ууыл цин кодта гæды, æмæ фыр цинæй азгъордта къареты разæй.
Фæндагыл уыгæрдæны ауыдта хосгæрдджыты, бауад сæм æмæ сын загъта:
— Хорз адæм, ныртæккæ паддзах ауылты æрбацæудзæни, æмæ уæ фæрсдзæни, ацы уыгæрдæн кæй у, зæгъгæ, æмæ йын куы нæ зæгъат, маркиз Карабасы, зæгъгæ, уæд уæ лыстæг скæрддзысты лывзæйау.
Паддзах хосгæрдджытæм куы бахæццæ, уæд сæ æцæг афарста — кæм кæрдут, уыцы уыгæрдæн кæй у!
— Маркиз Карабасы! — æмхуызонæй дзуапп радтой хосгæрдджытæ. Уымæн æмæ сæ гæды стæрсын кодта мæлæтæй.
— Стыр хорз уыгæрдæн дын ис! — зæгъгæ, загъта паддзах маркиз Карабасæн.
— Хорз у, — загъта маркиз, — ацы уыгæрдæны алы аз дæр бирæ хос ныккæрдæн ис.
Уæдмæ та гæды бахæццæ хуымгæрдджытæм æмæ сын дзуры:
— Хорз адæм, ныртæккæ паддзах æрбæцæудзæн, æмæ йын куы нæ зæгъат, ацы хуымтæ иууылдæр маркиз Карабасы сты, зæгъгæ, уæд уе ’ппæты дæр лыстæг скæрддзысты лывзæйау!
Паддзах æрбахæццæ хуымгæрдджытæм æмæ йæ бафæндыд, хуымтæ кæй сты, уый базонын æмæ сæ афарста.
— Маркиз Карабасы! — загътой хуымгæрдджытæ. Паддзах дæр та раппæлыд маркизы хуымтæй.
Гæды згъордта размæ æмæ йыл чидæриддæр æмбæлдис, уыдонæн се ’ппæтæн дæр уыцы иу дзуапп дæттын кодта. Паддзах стыр дис кодта маркиз Карабасы хъæздыгдзинадыл.
Фæстагмæ гæды бахæццæ иттæг рæсугъд галуанмæ. Йæ хицау та уыди лæгхор. Паддзах цы зæххытæ федта æмæ цы быдыртæй раппæлыди, уыдон дæр уыдысты уыцы лæгхоры.
Гæды фидары хицау феныны бар ракуырдта, цæмæй йæм бацæуа æмæ йын салам зæгъа. Гæдыйæн мидæмæ бацæуыны бар радтой. Лæгхор ын уæздандзинадæй «æгас цу» загъта.
— Æз афтæ фехъуыстон, — загъта гæды, — цыма дæуæн дæ бон у алы хъæддаг сырд фестын дæр. Ныртæккæ дæ бон бауид домбай, кæнæ пыл фестын.
— Уый раст у, — дзуапп радта Лæгхор, — уыцы хъуыддаг дæ цæмæй бауырна, уый тыххæй дæ цæстыты раз æз фестдзынæн домбай.
Гæды куыддæр домбайы ауыдта, афтæ цармæ трубайыл сгæпп кодта, афтæ тынг дзы фæтарсти. Раст зæгъын хъæуы, цармæ цырыхъхъыты сбырын афтæ æнцон нæ уыди.
Уый фæстæ та Лæгхор фæстæмæ йæ фыццаг хуыз райста. Гæды дæр фæстæмæ царæй æрхызти, æмæ басасти, тынг кæй фæтарсти, ууыл.
— Æз ма фехъуыстон, — зæгъы гæды, — цыма дæуæн дæ бон у хæрз чысыл исты сырд фестын, зæгъæм мыст, кæнæ уыры. Фæлæ уый мæн ницы хуызы уырны. Раст куы зæгъæм, уæд уый зын бакæнæн у.
— Зын бакæнæн, зæгъыс? — сдзырдта Лæгхор. — Ныртæккæ йæ фендзынæ, уæдæ.
Лæгхор уайтагъд мыст фестади æмæ уаты къуымты згъорынмæ фæци.
Гæды куыддæр мысты ауыдта, афтæ йыл йæхи ныццавта æмæ йæ ахордта.
Уалынмæ паддзах дæр æрбахæццæ Лæгхоры галуанмæ æмæ йæ бафæндыд йæ фенын. Гæды куыддæр фехъуыста къареты цæлхыты хъæр, афтæ разгъордта йæ размæ æмæ паддзахмæ дзуры:
— Мидæмæ рацу, де стырдзинад, мидæмæ, маркиз Карабасы галуанмæ!
— Маркиз, ацы галуан дæр дæу у? — дисгæнгæ афарста паддзах. — Мæнæн дæр куынæ ис ахæм хорз галуан! Табуафси, мидæмæ йæм бацæуæм.
Маркиз паддзахы чызджы къухыл хæцгæйæ, иумæ араст сты асинтыл паддзахы фæдыл. Мидæмæ стыр уатмæ бахызтысты. Мидæгæй уыдис даргъ фынгтæ æвæрд алы хæрд, алы минасæй сæ тæккæ дзаг уыдысты, афтæмæй. Лæгхор уыцы бон йæхихуызон лæгхор уазджытæ хуыдта, фæлæ куы базыдтой паддзах уым кæй ис, уый, уæд нал æрбаууæндыдысты.
Паддзах иу цалдæр нуазæны сæн куы анызта, маркиз Карабасы кад æмæ хъæздыгдзинæдтæ куы федта, уæд загъта:
— Маркиз, кæд дæуæн фæндон у, уæд дæ ме сиахс скæнин!
Маркизæн уыцы хабар æхсызгон куыд нæ уыдаид. Паддзахæн йæ сæрæй акуывта, уымæй йын бамбарын кодта йæ фæндондзинад. Æмæ уыцы бон ракуырдта паддзахы чызджы йæхицæн усæн.
Уæдæй фæстæмæ гæды дæр минасы бахаудта. Иуæй-иу хатт ма-иу йæ зæрдæйы дзæбæхæн мыстытыл ацуан кодта.
РИКЕ-КОЦОРА
Цардис æмæ уыдис паддзахы ус, райгуырди йын лæппу. Лæппу ахæм фыдуынд, ахæм фыдконд уыди, æмæ йæм адæймаджы хуызæй æппын ницы уыдис.
Фæлæ гуыргæйæ йæ цуры цы зин фæци, уый мадæн зæрдæ æвæрдта, зæгъгæ, лæппу тынг зондджын кæй уыдзæн, уымæ гæсгæ адæмы зæрдæмæ тынг цæудзæни. Зин ма сын ноджы зæрдæ æвæрдта, паддзахы фырт фылдæр кæй бауарза, уымæн дæр зонд кæй бахай кæндзæни, уый.
Паддзахы ус, мæгуыр, хъынцъым кодта ахæм фыдконд лæппу йын кæй райгуырдис, ууыл. Фæлæ зины ныхæстæй йæ зæрдæ чысыл фæлæууыд.
Æцæгдæр афтæ рауади. Лæппу куыддæр чысылгай дзурын райдыдта, афтæ адæмæн тынг уарзон фæци — йæ зондджын ныхæстæй æмæ йæ митæй.
Ферох мæ ис зæгъын, лæппу куы райгуырдис, уæд ын коцора уыдис, уый тыххæй йæ фæкодтой Рике-Коцора. Рике та йæ ном уыди.
Авд æви аст азы фæстæ сæ сыхаг паддзахы усæн райгуырдис дыууæ чызджы. Чызджытæй раздæр чи райгуырд, уый уыдис тынг рæсугъд — боны рухсæй рæсугъддæр.
Фæлæ Рике-Коцора гуыргæйæ йæ цуры цы зин уыди, уый паддзахы усæн загъта, дæ чызгмæ зондæй ницы уыдзæни, рæсугъд цас у, уыйхыгъд та зондæй цух уыдзæни.
Паддзахы ус тынг фенкъард ис. Уæлдай тынгдæр та фенкъард и, йæ дыккаг чызг фыдуынд æмæ фыдконд кæй рауади, уымæй.
— Тыхсгæ ма кæн, æхсин, — загъта йын зин, — дæ чызгæн уымæй æппындæр ницы уыдзæн: чызг ахæм зонды хицау уыдзæни, æмæ йын йæ фыдуынд, йæ фыдконд хъуыды дæр ничи кæндзæни.
— Уый хуыцау куы раттид! — цингæнгæ загъта паддзахы ус. Фæлæ хистæр чызг чысыл зондджындæр куыд уа, уымæн ницы гæнæн ис?
— Зонды тыххæй дын ницы зæгъдзынæн, — загъта зин, — уымæн дын мæ бон ницы бауыдзæн. Рæсугъддзинад — уый æндæр хъуыддаг у. Дæ чызгæн лæварæн мæ бон бауыдзæн, кæй бауарза, уый дæр тынг рæсугъд цæмæй уа, уый.
Дыууæ чызджы рæзтысты, семæ рæзтысты иуæн йæ рæсугъддзинад, иннæмæн йæ зонд: адæмы æхсæн æндæр кой нал уыди — хистæр чызджы рæсугъддзинад æмæ кæстæр чызджы зонды тыххæй. Чызджытæ азæй-азмæ куыд стырдæр кодтой, афтæ сæ хъуагдзинæдтæ дæр бæлвырддæр кодтой: кæстæр чызг, адæмы цæстыты раз фыдуынддæр кодта, хистæр чызг та бонæй-бон æдылыдæр кодта. Истæмæй-иу æй куы бафарстой, уæд-иу кæнæ дзуапп нæ радта, кæннод та-иу æдылы ныхæстæ кодта. Уымæй æппын ницæмæ арæхсти. Уæларт-иу исты куы æвæрдта, аг кæнæ къус, уæд ын-иу æнæ асæтгæ нæ фæци, дон-иу куы нуæзта, уæд-иу æй йæ уæлæ ныккалдта.
Хистæр чызгæн кæд йæ рæсугъддзинад бирæ ахады, уæддæр кæстæр чызг алы ран дæр уæлдæр уыди, фылдæр кад ын уыди, фылдæр æй нымадтой.
Адæм фыццаг æмбырдтæ кодтой хистæр чызгыл, кæсынæй йæм не ’фсæстысты. Фæлæ-иу уайтагъд аздæхтысты кæстæр чызгмæ æмæ йын хъуыстой йæ зондджын ныхæстæм. Хистæр чызджы цур-иу ничиуал фæлæууыд, уыйхыгъд та кæстæр чызгыл æмбырдтæ кодтой.
Кæд цы фæнды æдылы уыди хистæр чызг, уæддæр хорз æмбæрста йе ’дылыдзинад, уымæ гæсгæ æвæсмонæй йæ рæсугъддзинад иууылдæр раттаид йæ хойы зонды æмбисыл.
Хистæр чызгæн йæ мад æдзухдæр уайдзæф кодта йæ æдылыдзинады тыххæй. Чызг-иу, мæгуыр, йæхи марыны онг сси.
Иу хатт куы уыди, уæд хистæр чызг хъæдмæ ацыди йе ’намонддзинадыл фæкæуынмæ. Уым амбæлдис иу чысыл лæгыл, йæ бакаст фыдуынд, фæлæ хорз арæзт. Уый уыдис паддзахы фырт Рике-Коцора. Уый бауарзта паддзахы чызджы йæ хуызистмæ гæсгæ, уый фæдыл ныууагъта йæ фыды хæдзар æрмæст дæр уыцы рæсугъд чызджы феныны æмæ йемæ аныхас кæныны тыххæй. Рике-Коцора сцин кодта чызгыл иунæгæй кæй амбæлди, ууыл æмæ йæм уæздан æгъдауæй хæстæг бацыди, паддзахы фыртæн куыд æмбæлы, афтæ. Иу цалдæр уарзон ныхасы йæм куы скодта, уæд бафиппайдта чызг цæуылдæр æнкъард кæй у, уый, æмæ йæ бафарста:
— Нæ зонын, хорз чызг, дæ хуызæн рæсугъд афтæ æнкъард хъуамæ цæуыл уа, уый? Мæхицæй дын раппæлон, бирæ рæсугъдтæ федтон, фæлæ дзы дæу хуызæн рæсугъд нæма федтон.
— Зæгъын æнцон у, лæппу... — зæгъгæ, райдыдта ныхас кæнын чызг, фæлæ ферхæцыд æмæ ницыуал сфæрæзта дзурын.
— Рæсугъддзинад, — сдзырдта Рике-Коцора, — у стыр хъуыддаг! Уый цыфæнды хъæздыгдзинадæй дæр хуыздæр у. Æз нæ зонын, ахæм рæсугъддзинадæй хайджын чи у, уый цæмæн хъуамæ уа æнкъард!
— Мæнмæ гæсгæ та, — загъта чызг, — фæлтау фыдуынд у, мæнæ дæ хуызæн, æмæ дæм зонд уæд, мæнæ мæ хуызæн рæсугъд æмæ æдылы уæвыны бæсты!
— Хорз чызг, уый дæхимæ афтæ кæсы. Чи дæм бакæса, уый æппындæр нæ зæгъдзæни зондхъуаг дæ, уый.
— Уымæн æз ницы зонын, — дзуапп радта чызг, — фæлæ йæ зонын, тынг æдылы кæй дæн, уый. Афтæ æнкъард дæр уымæн дæн.
— Кæд æрмæст ууыл хъынцъым кæныс, хорз чызг, уæд дын уымæн æз баххуыс кæндзынæн.
— Æмæ мын куыд æгъдауæй баххуыс кæндзынæ? — бафарста йæ чызг.
— Мæнæн мæ бон у, — загъта Рике-Коцора, — фылдæр кæй бауарзон, уымæн зонд бахай кæнын. Дæу та æппæтæй дæр фылдæр уарзын, æмæ дæ кæд фæнды, ахæм зондджын суай, уый, уæд уый дæуæн дæхицæй аразгæ у. Баком мын усæн æмæ дæ фæндон сæххæст уыдзæн.
Чызг йæхи мидæг куыддæр стыхсти æмæ лæппуйæн æппындæр ницы загъта.
— Куыд кæсын, афтæмæй дæ мæ ныхас фефсæрмы кодта, — дзуры Рике-Коцора, — уый диссаг нæу! Ахъуыды йыл кæн, дæттын дын æнæхъæн афæдз æмгъуыд.
Чызг хæрз æдылы уыди, æмæ йæ фæндыди зондджын цæмæй суыдаид, уый, æмæ йæм афтæ фæкасти, цыма уыцы афæдзæн кæрон нæ уыдзæни. Уымæ гæсгæ сразы лæппуйы ныхасыл.
Рике-Коцорайæн æххæст зæгъын дæр нæма бафæрæзта чызг, афæдзы фæстæ дæ смой кæндзынæн, зæгъгæ, афтæ уайтагъд йæ зæрдæ йæхиуыл фехсайдта, зынгæ фендæрхуызон. Кæцæйдæр æм фæзынди алцы æппæты тыххæй ныхас кæныны хъару, уымæй æнцон æмæ хæрз аив ныхас кæныны хъару.
Уайтагъд райдыдта паддзахы фыртимæ ныхас кæнын, уарзондзинады фæдыл, афтæ æнцонæй ныхас кодта, æмæ йыл лæппу дис кодта, суанг ма афтæ дæр ахъуыды кодта: «Кæд ын, мыййаг, фылдæр зонд радтон, мæхицæн дзы цас ныууагътон, уымæй?»
Паддзахы чызг сæхимæ куы æрцыдис æмæ йæ адæм куы бамбæрстой, уæд тынг дис кодтой æмæ фæйнæрдыгæй дзырдтой — куыд æгъдауæй рауадис афтæ, зæгъгæ. Раздæр-иу æдзух æдылы ныхæстæ кодта, фæлæ йæм ныр куы байхъусай, уæд уыцы æмбаргæ ныхас кæны, аив ныхас. Адæм дис æмæ цин кодтой.
Уыцы хабар айхъуысти дардыл. Сæ сыхаг паддзахы фырттæ радыгай цыдысты усгуртæ æмæ дзы алчидæр йæхи хуыздæрæй æвдыста, чызг æй цæмæй бауарза, уый тыххæй. Фæлæ дзы чызджы зæрдæмæ иу дæр нæ цыди, иу дæр æм дзы фаг зонды хицау нæ касти.
Фæстагмæ йæм æрцыди курæг иу паддзахы фырт. Лæппу ахæм хъаруджын, ахæм хъæздыг, ахæм зондджын æмæ ахæм рæсугъд уыди, æмæ чызджы зæрдæмæ тынг фæцыди.
Паддзах уыцы хабар куы бамбæрста, уæд загъта, чызгæн йæхи куыд фæнды, афтæ бакæнæд, зæгъгæ. Фæлæ адæймаг цас зондджындæр уа, уыйас ын зындæр у ахæм хъуыддаг æвиппайды алыг кæнын. Чызг арфæ ракодта йæ фыдæн æмæ дзы бар ракуырдта хъуыддагыл ахъуыды кæнынæн.
Цæмæй йæ мачи хъыгдара, уый тыххæй чызг йæ зæрдæйы дзæбæхæн атезгъо кодта хъæды ’рдæм. Бахæццæ, кæддæр Рике-Коцорайыл кæм амбæлди, уыцы хъæдмæ. Чызг арф хъуыдыйы бацыди æмæ тезгъо кæны. Уалынмæ зæххы бынæй йæ хъустыл цавæрдæр æмыр хъæр ауад, цыма дзы адæм цыдæр архайынц, дыууæрдæм рауай-бауай кæнынц. Æргуыбыр кодта зæхмæ æмæ æдзынæг хъусы. Æргом фехъуыста адæмы ныхас. Сæ иу загъта:
— Уæртæ ма мын уыцы дурын радав!
Дыккаг дзуры:
— Дæ разы мын аг авæр!
Æртыккаг дзуры:
— Артыл сугтæ бавæр!
Уыцы сахат зæхх байгом. Чызг бынæй ауыдта хæринаг кæм цæттæ кодтой, ахæм стыр уат, хæринаг цæттæгæнæгæй æмæ æндæр адæмæй йедзаг. Уаты даргъ фынгтæ æвæрд, сæ алыварс адæм архайынц, аив зарынц.
Чызг уый куы ауыдта, уæд дисы бацыд æмæ сæ афарста, кæй тыххæй фыдæбон кæнынц уыдон.
— Паддзахы фырт Рике-Коцорайы тыххæй, — зæгъгæ, йын дзуапп радта, хæринаггæнджытæн сæ тæккæ стырдæр æмæ сæ тæккæ хистæр. — Райсом ын чындзæхсæв куы кæнæм.
Æрмæст уæд æрбалæууыд чызгæн йæ зæрдыл Рике-Коцорайæн дзырд куы радта, смой дæ кæндзынæн, зæгъгæ, ууыл афæдз кæй рацыд, уый. Уый размæ йæ хъуыды дæр нал кодта, уымæн æмæ ахæм дзырд куы лæвæрдта, уæд уыдис æдылы. Фæлæ паддзахы фыртæй ног зонд куы райста, уæд дзы йæ æдылы митæ иууылдæр ферох сты.
Чызг цалынмæ хъуыды кодта, уæдмæ Рике-Коцора йæ разы февзæрди — хъæлдзæг æмæ хæрзарæзтæй, ног усгур лæппу куыд вæййы, афтæ.
— Уыныс, хорз чызг, æз цы загътон, уый фидарæй æххæст дæр кæнын. Ды дæр дæ ныхас сæххæст кæныны тыххæй кæй æрбацыдтæ ардæм, ууыл гуырысхо нæ кæнын, — загъта паддзахы фырт.
— Раст дын куы зæгъон, уæд мæм нырма уый тыххæй ницы уынаффæ ис, æмæ мæм цæмæ æнхъæлмæ кæсыс, уымæн дын нырма мæ бон ницы зæгъын бауыдзæн, — дзуапп ын радта чызг.
— Диссаг мæм кæсы дæ хъуыддаг, — загъта Рике-Коцора.
— Уырны мæ, — дзуры чызг, — дæуæй æндæр иу фыдцъылызтæ, иу æдылы куы уыдаид, уæд, кæй зæгъын æй хъæуы, мæ хъуыддаг хорз нæ уыдаид. Уæд мын афтæ загътаид: «Хорз чызг, дæ ныхасæн хъуамæ хицау уай. Кæд мын зæрдæ бавæрдтай, уæд мын хъуамæ комгæ дæр бакæнай». Фæлæ ды дæ иттæг зондджын адæймаг, æмæ мæ кæй бамбардзынæ, уый мæ уырны. Æдылы ма куы уыдтæн, уæддæр куы нæ разы кодтон дæумæ моймæ фæцæуыныл, хорз æй куы зоныс. Ныр зондджындæр куы фæдæн, алцы æппæт хуыздæр æмбарын куы байдыдтон, уæд фыццаг цы хъуыддаг нæ фæнд кодтон, уый ныр сфæнд кæн, уæд дæм уый куыд раст кæсы? Дæ зæрды мæ кæд æцæг ракурын уыдис, уæд тынг фæрæдыдтæ, зондæй мын хай кæй бакодтай, уымæй.
— Ды афтæ зæгъыс, хорз чызг, — загъта Рике-Коцора, — иу æдылы адæймаг дын уайдзæф бакодтаид, дæ ныхас афæливыны тыххæй, зæгъгæ. Æмæ мын, уæдæ, уыцы бар цæуылнæ дæттыс, хъуыддаг мæ царды амонды фæдыл куы у, уæд? Фыдуынд кæй дæн, уымæй дарддæр ма цæмæй дæ зæрдæмæ нæ цæуын? Мæ зонд, ме ’ннæ æгъдæуттæ, мыййаг, кæд дæ зæрдæмæ нæ цæуынц?
— Уый тыххæй æппындæр нæ, — загъта чызг. — Уыдон дын иууылдæр мæ зæрдæмæ цæуынц.
— Кæд афтæ у, — дзуры Рике-Коцора, — уæд амондджын уыдзынæн. Адæмæн се ’ппæтæй рæсугъддæр цæмæй уон, уый та дæуæй аразгæ у!
— Æмæ уымæн та куыд ис саразæн? — афарста йæ чызг.
— Уый та уыдзæни уæд, — дзуапп радта Рике-Коцора, — æмæ мæ ды тынг куы бауарзай, æмæ мын рæсугъддзинад дæ цæст куыд бауарза. Цæмæй йыл гуырысхо ма кæнай, уый тыххæй зон: мæ гуырæн бон уым цы зин уыди, лæварæн мын афтæ чи загъта, бæстыл кæй бауарзай, уымæн зонд бахай кæн, зæгъгæ, уыцы зин дæуæн дæр балæвар кодта, бæстыл тынгдæр кæй бауарзай, уымæн рæсугъддзинад бахай кæнын, дæ цæст ын æй куы уарза, уæд.
— Æмæ уæдæ кæд афтæ у, — сцин кодта чызг, — уæд æз цæттæ дæн мæ рæсугъддзинадæй дæуæн бахай кæнынмæ. Тынг зæрдиагæй мæ фæнды, бæстыл рæсугъддæр цæмæй уай, уый.
Чызг куыддæр уыцы ныхæстæ скодта, афтæ Рике-Коцора чызджы раз, цæрæнбонты уынгæ дæр кæй нæма фæкодта, ахæм рæсугъд, ахæм аив лæппу фестад.
Ацы хъуыддаджы тыххæй иутæ афтæ дзурынц, уый зины хинтæй арæзт нæ уыди, уарзондзинад æй афтæ бакодта, зæгъгæ. Ома чызг иугæр куы бамбæрста, Рике-Коцора йæ тынг кæй уарзы, уый, йæ зонд, йæ зæрдæйы уаг æмæ йе ’гъдæуттæ чызджы зæрдæмæ тынг куы фæцыдысты, уæд хъуыды дæр нал кодта лæппуйы фыдуынддзинад. Уый куыд фæнды дæр уæд, фæлæ чызг загъта, лæппуйæн усæн кæй бакомдзæн, уый тыххæй йæ фæндондзинад, æцæг чызджы фыды куы бафæнда, уæд. Чызджы фыд куы бамбæрста, йæ чызг Рике-Коцорайы тынг кæй уарзы æмæ йын стыр аргъ кæй кæны, уый, уæд уый дæр уæлдай ницыуал загъта.
Чындзæхсæвæн алцы дæр уыди цæттæ æмæ йæ дыккаг бон ахицæн кодтой.