Лекция тақырыбы: Жаңа тәуелсіз түркі мемлекеттері
Жоспары:
1. Қазақстан
2. Өзбекстан
3. Қырғызстан
Лекция мақсаты: Қазақстан, Өзбекстан және Қырғыстан мемлекеттерінің өткен тарихы мен бүгінгі тарихын салыстырмалы тұрде талдау және қазіргі таңдағы бұл мемлекеттердің қарым-қатынастарын түсіндіру.
Лекция мәтіні: 1990 жылы желтоқсанда Қазақстанның бастамасы негізінде төрт республика /Ресей, Украйна, Белоруссия, Қазақстан/ бір бірінің тәуелсіздігін мойындап тәуелсіз мемлекеттердің одағын құру туралы бастама көтерді. 1991 жылы тамыз айында орталықта болған оқиға Кеңес Одағының құлауын, одақтық республикалардың тәуелсіздік алуын тездетті. Саяси сахнадан СОКП кетті. Кеңес Одағының құлауының көп себептері бар. Олардың негізгілері: экономика саласында бір орталықтан басқаратын жоспарлы экономиканың үстем болуы, саяси салада бір партия ұйытқы болған әкімдік-әміршілдік жүйенің қалыптасуы, рухани салада бір идеологияның үстем болуы.
1990 жылы қазан айының 25-де ҚССР-ның Жоғарғы Кеңесі ҚазақССР-ның Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы декларация қабылдайды.
1991 жылы желтоқсанның бірінде республиканың тарихында тұңғыш президенттің сайлауы болып президент болып Н.Назарбаев сайланады.
Желтоқсанның 10-да республиканың Жоғары Кеңесі Қазақ ССР-ын Қазақстан республикасы деп атау туралы шешім қабылдайды. 16 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес Қазақстанның мемлекеттік егемендігін жариялайды. Егемен Қазақстан республикасы өз территориясында толық билік жүргізетін, өзінің ішкі-сыртқы саясатын жеке дара шешіп жүзеге асыратын болып Қазақстан республикасының тарихында жаңа дәуір ашылды. 1991 жылы 21 желтоқсанда Алма-Атада болған бұрынғы Кеңес Одағының құрамындағы 11 мемлекеттің ел басыларының мәжілісінен тәуелсіз мемлекеттер достығын құру туралы келісімге қол қойылады.
Тәуелсіз, егемен Қазақстан Республикасының орнауы қазақ халқының тарихындағы аса зор маңызы бар саяси оқиға. Қазақ тәуелсіздікке қол жеткізу үшін күресті, қан мен тер төкті. Тәуелсіздік үшін күресте талай-талай құрбандықтар болды. Сол төгілген тер, құрбандық текке кетпеді, өз нәтижесін берді. Қазақстан тәуелсіз, егемен, жүниежүзі халықтарының қауымдастығында терезесі тең мемлекет болып қалыптасып отыр.
Кеңес Одағының қоғамдық өмірін түгелдей қамтыған тоқыраудан шығарудың жолын КОКП қайта құру деп есептеді. Қайта құру стратегиясын тұжырымдаушылар елдегі экономикалық кризистен жоспарлы экономика мен нарықтық экономиканың артықшылығын пайдалану арқылы шықпақшы болды. Қайта құруды жүзеге асыра бастағаннан соңғы 5-6 жылдың тәжірибесі аталмыш жолмен экономикалық кризисті ауыздықтауға болмайтынын дәлелдеді. Кризистен шығарудың ең сенімді жолы нарықтық қатнасқа өту екенін дүниежүзілік тәжрибе, қайта құрудың тәжірибесі делелдеп берді.
Қазақстан Республикасы 1990 жылдан нарықтық экономиканы қалыптастыру жолына түсті. 1990 жылы желтоқсанда Қазақ ССР-ның Жоғарғы Кеңесі ²Қазақ ССР-ның экономкасын тұрақтандыру және нарыққа өту бағдарламасын² бекітті. Нарықтық экономика экономикалық ынтықтыққа жол ашады, еңбек өнімін арттыруға мүмкіндік береді, товар өндірушілердің еркіндігін қамтамасыз етеді., бәсекелестікті дамыту арқылы жеке өндірушілердің өктемдігін жояды, өндірісті тұтынушылардың сұранысына бағындырады.
Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда нарықтық экономиканы қалыптастырудың соңғы сатысында отыр. Өткен 10 жылдықтың ішінде нарықтық экономиканы қалыптастыруға байланысты ірі-ірі қадамдарды жүзеге асырды. Олардың негізгілері: бір меншіктің үстемдігін жойып көпменшіктілік жүйені қалыптастыру, меншіктің теңдігін, еркіндігін қамтамасыз ету, мақсатын көтеріп бұл мақсатты мемлекеттік меншікті жекелендіру жолымен жүзеге асырып отыр. Мемлекеттік бағадан еркін бағаға өту нарықтық экономиканы қалыптастырудың негізгі мәселесінің бірі. Нарықтық экономикаға үйлескен банк, кредит жүйесін құру тағы бір негізгі мәселе. Экономиканы монополиясыздандыру, кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамыту негізгі мәселелердің бірі. Шет елдермен экономикалық қарым-қатнасты жолға қойып, халықаралық еңбек бөлісінің артықшылығын пайдалану және т.б. жолдармен халықаралық экономикалық қатнастарды дамыту нарықтық экономиканы қалыптастыруда маңызды роль атқарды.
Өзбек. Өзбектің ұлт болып қалыптасуы және мемлекет болып құрылуын жазуға кіріспес бұрын «өзбею; атауы қайдан шыққан, «өзбек халқы» деген атау қашаннан бері қалыптасты, міне, осы сауалдарға тоқталайық.
«Өзбек» деген сөз (атау)-XV ғасырдың аяғы -XVI ғасырдың бас кезінде Шығыс деректемелерінде Еділдің шығысы мен Арал теңізінің солтүстітіңдегі далалық аймақтың атауы, яғни шығыс Дешті Қыпшақ атауы ретіңде қолданылған тарихи-этнографиялық термин. Мысалы, Мырза Мүхаммед Хайдар Дулати өз шығармасында: «Моғолстанда үлкендігі Джейхунға (Амудария өзені) ұқсас ірі өзендер көп, олардың ішінде Іле, Емел, Ертіс, Чуйлық (Шу өзені) және Нарын бар. Бұл өзеңдердің көпшілігі Көкше теңізге (Балхаш көліне) құяды, ол Моғолстан мен Өзбекстанның арасында орналасқан және оларды бөліп жатыр» деп жазды.
Өзбек атауы Шығыс деректемелерінде (парсы тілдес)-Низам ад-Дин Шами, Муин ад-Дин Натанзи, Шараф ад-Дин ал-Иезди, Абдураззақ Самарқанди тағы басқалардың еңбектерінде ХҮІ ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап бұрын Шайбан және Орда-Ежен ұлыстарының құрамына енген Шығыс Дешті Қыпшақтың түркі-монғол тайпаларының орталық жалпы атына байланысты аталады. Бүдан гөрі ертерек дәуір деректемелерінде «өзбек» термині кездеспейді.
XVI ғасырда араб авторлары (Насыр ад-Дин ибн өл-Фурат, Әс-Асадй, Әл-Айни т.б.) Алтын Орда билеушілерін «Дешті патшалары, Қыпшақтар патшаларың деп атапты.
XIV ғасырдың 60 жылдарынан Низам ад-Дин Шами, Муин ад-Дин Натанзи Ақ Орда жерлерін «Өзбектер елі»(«Дийар-и-өзбек»- Өзбекстан), «Өзбек далалары» (Сахра-и-өзбек), ал Орыс ханды (қазақ хандарының арғы атасын) Өзбектер патшасы (падишах-и-езбек) деп атай бастады.
Орыс тарихшылары Н.А.Аристов, А.Ю.Якубовский, П.П.Иванов өзбек терминінің (атауының) шығу тегін Алтын Орда ханы Өзбек (1312-1342 жылдары билік еткен) есімімен байланыстырады. Академик Б. Г.Гафуров, Б.А.Ахмедов атаған Өзбек хан қол астындағы халықтарды емес, Ақ Орданың бүкіл түркі-монғол тектес тайпаларын «өзбек» деп атағанын ескертіп, оның шығу тегін тек Өзбек хан есімімен байла-ныстыруға болмайтынын дәлелдейді. Соңғы жылдарда тарихи әдебиетте «өзбек» атауы әлі этноним болып қалыптаспаған Шығыс Дешті Қыпшақтың жергілікті түркі және түркіленген монғол тайпалары одағының жалпы атауы деген пікір қалыптасты.
Бұл одақтың құрамында (Масуд бин Осман Кухистан, Бенай т.б. пікірлері бойынша) Бүркіт, Қият, Қосшы, Қоңырат, Үйсін, Қыпшак, Найман, Жат, Қарлұқ, Кенегес, Күрлеуіт, Маңғыт, Үйғыр, Қытай (Хитай) т.б. тайпаларболды. Бұл тайпалардың көбі ерте заманда-ақ Қазақстан мен Орта Азия жер аумағын мекендеген.
Өзбек халқының шығу тегі мен ұлт болып қалыптасуы
Өзбек халқының шығу тегі мен ұлт болып қалыптасуы туралы мәселе өзбек тарихының бір бөлігі болып табылады. Біз бұл тақырыпты ашуда Мырза Мүхаммед Хайдар Дула-тидің «Тарих-ир-Рашидш», Махмүт бин өмір Уәлидің «Бахр-әл-Асрар-фи-Манакиб-әл-Ахиа», Камал ад-Дин (Шир) өли Бинайдың «Шайбани-наме», Абдаллах Бал-хидің «Зубдат әл-Асрар», Рузбеханның «Михман-нама-и-Бухара» атты шығармаларын, сондай-ақ авторлары белгісіз «Таварих-и-Гузида-и-Нусрат-нама»-«Жеңістер кітабының тандамалы тарихы», «Тарих-иш-Шах Махмүт бин мырза Фазыл Чорс», «Тарих-и Кипчаки» және Масуд бин Осман Күхистанидің «Тарих-и Абул-ул-Хаир-хани», Бабыр Захир-ад-Дин Мүхаммедтің «Бабырнама», В.В.Бартольдтің еңбектерін, өзбек тарихшыларының «Народы Средней Азии и Казахстана», М.Әрматовтың «Өзбек халқының шығу тегі және қалып-тасуы» (Ташкент, 1968) тағы басқа еңбектерге сүйендік. Көне жазба деректерге қарағанда, өзбек Орта Азияны мекендеген ежелгі соғдалық, хорезмдік, бактриялық, ферғаналық тайпалар мен сақ, массагет тайпаларынан тарайды. Бұл халықтардың бәрі иран тілдес еді және еуропоидтық нәсілге жататын.
Б.з.б. I мың жылдықтың ортасынан бастап Орта Азиядағы Қосөзен аралығына - Сыр мен Амудария алқабына Орта Азшщан түркі нәсілді аздаған этникалық топтар ауып келді. Біздің заманымыздың VI ғасырының екінші жартысынан -Орта Азия түркі қағандығының құрамына енген кезден бастап бұл топтар көптеп қоныс аударды. Мүнан кейінгі ғасырларда отырықшы, негізінен иран тілдес халықтар мен көшпелі, негізінен түркі тілдес халықтар, бір-біріне өзара өсер етіп, жақындасып, ішінара бірігіп, сіңісіп кетті. Бұл түста иран тілдес халықтар көбіне-көп түркіленді, сонымен қатар түркі тілдес халықтар тәжік тілінде сөйлейтін болды.
Түркі қағандығы кезеңінде, әсіресе Қарахан әулеті билеген кезде, Сыр мен Амудария аралығына қоныстанған түркі тайпалары мен халықтары бірте-бірте отырықшылыққа ауысып, иран тілдес халықтармен сіңісіп ассимиляциялаңды: кейбір түрьсі тайпалары көшпелі тіршілігінен ажырамай, көшіп-қонын, ру-тайпалық дәстүрін сақтап қалды. Сырдария мен Амудария аралығындағы бұл түркі тілдес халықтар XI- XII ғасырларда қалыптасқан өзбек халқының негізін құрады.
XIII ғасырдағы монғол шапқыншынызғы кезінде бұл жерге тағы да түркі халықтарының жаңа тобы келіп қосылды. Бұл аймақ халқының құрамына қосылған көшпелі түркі тілдес тайпалардың соңғы тобы XV ғасырда Шайбани хан әскер-лерімен келген Дешті Қыпшақ езбеьсгері еді. «Бабырнамада»: «Әндіжан тұрғындарының бәрі - түркілер, қалада да, базарда да түркіше сөйлемейтін адам үшырамайды. Халықтың сөзі әдеби тілінен айырғысыз» дейді. «Бабырнамада» Шайбани хан мен Дешті Қыпшақтың көшпелі өзбектері келгенге дейін Ферғана, Самарқан аймагын түркілер ғана мекен етті делінеді2. Бұлардың бір бөлігі отырықшылану нәтижесінде жергілікті отырықшы халықтармен араласып кетті, ал олардың көпшілігі көшпелі түрмыс салты мен ру-тайпалық дәстүрлерін және өз тілінің ерекшелігін сақтап қалды.
Өзбек ұлтының құрамында үлкен үш топ болды. Бірінші топ - отырықшы халықтар арасындағы өзбектер, бұлардың басты белгілері - ру мен тайпаға бөлінеді, суармалы егіншілікпен, қолөнермен, саудамен шұғылданды, қалалар мен ірі қыстақтарда тұрды. Өзбектердің бұл тобы Ташкештің көгалды алқабы мен Ферғана алқабын, Хорезмді мекендеген.
Олар өзбек халқының қалынтасуына, көшпелі өзбек пен өзге де көшпелі түркі тайпаларының отырықшындыққа айналуына едәуір ықпал жасады.
Екінші топ - Орта Азиялық Қосөзен аралығындағы монғол дәуіріне дейінгі түркі тайпалары мен Шыңғыс хан заманындағы түркі-монғол тайпаларының ұрпақтары (Қар-лұқ, Барлас, Қалтатай, Моғол т.б.). Бұлар отырықшы халыққа сіңіскен жоқ, жартылай көшпелі өмір сүріп, ру-тайпалық дәстүрлерін сақтап қалды. Олардың көпшілігі бұрын өздерін «түрікпіз» деп атады.
Үшінші топ - Дешті Қыпшақтағы өзбек тайпаларының ұрпағы. «Өзбею; атауы тайпалық атпен қатар олардың өз атауы да болды. Тайпалардың бәрі бірдей жеке зерттелмеген. Шежіре деректерінде 92 баулы өзбек деп аталады. Бұлардың көпшілігі Орта ғасырда-ақ өбден белгілі болған Қыпшақ, Найман, Жалайыр, Қанды, Қытай (Хитай), Қоңырат, Маңғыт, Дүрмен, Қашаған, Қырық, Сарай, Кенегес, Қият, Құтты, Үйғыр т.б. тайпалар мен халықтар.
Бұлар кейіннен бірқатар түркі тілдес халықтардың құрамына кірді. Өзбек тайпалары XVI-XVII ғасырларда отырықшылыққа көше бастап, бұл үрдіс негізінен XIX ғасырдың аяғында аяқталды. Олар егіншілікпен, ал тау баурайы мен далалық аймақтарда негізінен тебіндегі мал шаруашылығымен шұғылданды. Олардың түрмысында көшпелілік дөстүрі өлі де болса байқалатын еді. Аталған тайпалардың әрқайсысының өз ерекшеліктері болды, соған қарамастан олардың тілінде, материалдық және рухани медениетінде ортақ дәстүр болды.
Осы халықтардан бір түтас өзбек халқы қалыптасты. Өзбектердің қалынтасуына әсіресе Хорезмдегі өзбектердің байырғы отырықшы бөлігінің бір бөлігі - оғыздар да қатысты.
Осы түста мына бір жайдың басын ашып алған жөн. Шежіре деректері бойынша өзбектер өз баулы (рулы) деп аталған. Оларды бүгінде осы этнонимді басы бүтін иемденген өзбек ұлтымен шатастыруға болмайды. Алтын Орда тұсын-дағы өзбектер - қазақ пен өзбек халқына тән дәрежеде катысы бар халық. Белгілі ғалым Б.А.Ахмедовтың «Государство кочевых узбеков» атты монографиясында көшпелі өзбектер құрамында арғын, қыпшақ, үйсін, найман, қаңлы, қоңырат, жалайыр, қият, қатаған рулары болғандығын атап көрсетеді. Белгілі Башқұрт тарихшысы Б.Е.Кузеевтің «Проис-хождение башкирского народа» атты кітабындағы түркі-монғол-парсы шежірелеріне негізделіп жасалған салыстыр-малы кестеде қыпшақтар дәуіріндегі өзбектер құрамында қыпшақ, қаңлы, керейіт, найман, үйсін, төлеу, таз, қатаған сияқты осы күнгі қазақтар құрамында кездесетін рулардың бар екендігін дәлелдейді. Жалпы өзбек халқы үш топтан: Орта Азиялық бөліктегі ежелгі отырықшы халықтан, кезінде дербес мемлекеттері болған халықтың негізін құраған түркі-монғол тайпаларынан (қарлұқ, оғыз, монғол), соңдай-ақ Б. Ахмедов кітабына арқау болған қазақпен қаны да, тегі де бір көшпелі өзбектерден құралған. Әйгілі тарихшы Ибн Рузбехан «Михман-нама-и Бухара» атты еңбегінде өзбектер үш халықтан: шайбанилықтардан, қазақтардан және маңғыт-тардан түратындығын атап көрсеткен. Олардың зтникалык түтастану үрдісі де қазақтардың өз алдына дербес хандыққа ие болу кезеңімен түспа-түс келеді. Бұл туралы бес томдық «Қазақ ССР тарихында» былай делінген: «...тарихи өдебиетте «өзбек»ұғымы еуел баста жергілікті түркі және Дешті Қыпшақтың түркіленген тайпалары одағының этникалық-саяси атауы ретінде (әлі этноним бола қоймаған) қолданылады деген пікір орныққан. Қазақ халқының құрылуымен жинақ-таушы этникалық-саяси «өзбек»ұғымы езгерді. Қалыптасқан халықты деректемелерде «өзбек-қазақ», кейін «қазақ» деп атай бастады. Қазақ тілі негізінен найман, қыпшақ, оғыз, қарлұқ тілдері тобына жатса, өзбек тілі түркі тілдерінің оңгүс-тік шығыс тармағы - қарлұқ тілдері тобына жатады.
Өзбек тілі бірнеше диалекгіге бөлінеді. Олардың неіізгілері: 1) Қыпшақ диалектісі (Өзбекстанның терістік батысын мекендеген қыпшақ тайпасының тілдік ерекшелігіне байла-нысты пайда болған); 2) Оғыз диалектісі (оңтүстік-батысты мекендеген Оғыз тайпасының тілдік ерекшелігіне байланысты пайда болған); 3) Қарлұқ диалектісі (оңтүстік-шығыс пен қала тұрғындарының тілдік ерекшелігінен туған).
Өзбек тілі басқа туыстас түркі тілдерімен сөз басында «й»дыбысын («йол»-«жол», йумшақ) -«жүмсақ», «йігр»-«жіп»), сөз соңы мен ортасында «ғ», «г» дыбыстарын (тағ -тау, ағыз-ауыз, тігди-тңді) қолдану, сол сияқты морфология-лық тұрғыдан көптік жалғаулар тек «-лар» (сизлар, дафтарлар, келдилар) қолданылуы сияқты т.б. заңдылықтарымен ерекшеленеді. Өзбек тілі қазақ тілі секілді ертеден жазуы бар тілдерге жатады».
Бүдан шығар қорытынды, түркі тілдес тайпалардың халық болып қалыптасуының тек тілдік бірлігі ғана емес, сондай-ақ әдет-ғүрып, салт-сана, діни наным-сенімдері, экономикалық, жер, аумақтық бірлестік сияқты халық болып қалыптасудың шартты белгілерінің де толық пісіп жетілген уақытын көрсетеді. Олай болса өзбек халқының қалыптасуы өзінің «өзбек» деген атымен көрші жатқан елдерге әйгіленіп, олармен қарым-қатынастар жасай бастаған уақыты ХҮ ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың бастапқы кезіне сөйкес келеді деп айтуға болады. Бірақ өзбек халқының этникалық қалыптасу кезендері көне заманнан басталды. Оны тарихи жазбалар, тілдер, мекендеген аймақтарын айтқавда көрсеттік. Түркі тайпаларының антропологиялық құрамына келсек, қазақ пен қырғыздар оңгүстік, Сібір не болмаса Түран антро-пологиялық тобына жатады. Бұларға қарақалпақ, ноғай, карағаш (Астрахань түркілері) жақын.