Аралас экономиканың бірнеше үлгілері бар.
Американдық үлгі – нарықтық капиталистік үлгі. Мұнда жеке меншік басым, нарықтық бәсеке механизімі толық жұмыс істейді. Ірі кәсіпкерлер мен талапты жұмыскерлерді қорғайды. «Өз күніңді өзің көр».
Жапондық үлгі – бұл реттелетін корпоративтік капитализм үлгісі. Мүнда капиталдық көбею (қорлану) мүмкіндігі мемлекеттің белсенді реттеу ролі мен байланысып отырады.
Шведтік үлгі - бұл әлеуметтік үлгі. Оған өте жоғары деңгейдегі әлеуметтік кепілдік сипаты тән. Мұнда кәсіпкерлердің бәрін қолдайды, бәріне пайда табуға жағдайлар жасайды. Кәсіпкерлерден түскен салықты бюджетке жинап, оны салықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге тегін білім алумен емделуге жұмсайды. Шведтік социализм деп айтатын себебімізде осыдан.
Қытайлық үлгі – бір жағынан нарық механизімімен экономиканың мемлекеттік емес секторының, екінші жағынан жоспарлау негізіндегі мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік кепілдіктің үйлесімділігі Қытай экономикасында социалистік үлгінің қалыптасқанын көрсетеді.
6. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтуі
Қазақстан қазіргі кезде нарықтық экономиканы дамытуға бағытталған құрылымдық реформаны қамтитын бағдарламаны жүзеге асыруда. Қазақстандағы экономиканы реформалау процесі 1991 жылы желтоқсанда тәуелсіздікті жариялағаннан кейін күшейе түсті. Сол сәттен бастап қазіргі уақытқа дейін бірнеше реформалар іске асырылды:
1. 1992 жылы қаңтарда-бағаны ырықтандыру;
2. 1993 жылы қаңтарда қабылданған Конституция;
3. 1993 жылы сәуірде-Ұлттық жекешелендіру бағдарламасы;
4. 1993 жылы қарашада – ұлттық валюта-теңге;
5. 1993-1994 ж.ж. дағдарысқа қарсы бағдарлама;
6. 1995 жылы ҚР Конституциясында жеке меншікті мойындау;
7. 1994-1996 ж.ж. қатаң ақша-несие саясатын жүргізу, индикативті жоспарлар;
8. 1997 жылы қазан – Қазақстанды дамытудың 2030жылға арналған даму стратегиясы;
Еліміздің 2030 жылға дейінгі мерзімге белгілеген басты жеті бағыты мыналар:
1. ұлттық қауіпсіздік және тәуелсіздік
2. ішкі саясаттағы тұрақтылық және қоғамды нығайту
3. инвестицияның жоғарғы деңгейінен және ішкі қаражатпен нарықтық экономика негізінде экономиканы көтеру
4. Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім алуы, жақсы тұрмысы
5. Энергетикалық ресурстар және инфрақұрылым
6. Кәсіпқой үкімет
7. Сыбайлас жемқорлықпен және қылмыспен күрес.
Өз экономикасын қайта құрудағы өте күрделі мәселелерді шешуге аяқ басқан Қазақстанның бастан кешкен қиыншылықтарын ескермеуге болмайды. Ол жеке меншік сектордың жоқтығы, өндіріс ауқымындағы мемлекеттік кәсіпорыннан бастап сауда ауқымындағы монополиялар, ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік сатып алу және несиелер мен мамандандырылған банкілерді мақсаткерлікпен бөлісуге дейін ескі құрылымға қоса макроэкономикалық тұрақтылықтың қажеттілігі. Мұның сыртында экономикалық қызметке қатысушылар жұмыс істеуге мәжбүр болған жағдайдағы бағалар құрылымы әлемдік нарықпен байланыста емес еді, халықтың психологиялық дайындығы, адамдардың нарықтық қатынастарға барабар ойлау жүйесі болмаған.
ҚР-ның “Қазақстан-2030” даму Стратегиясына орай Үкіметтің 1998-2000 жылдарға арналған іске асырар бағдарламасы жасалынды. ҚР Үкіметінің алдағы кезеңдегі қызметі төмендегідей басты міндеттерді орындауға бағытталған:
-ұлттық қауіпсіздікті нығайту;
-ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамды нығайту деңгейін ілгерілете беру;
-экономикалық өсу қарқынын үдету;
-әлемдік нарыққа энергия шығарушыларды анықтау, жобалау, оның жекелеген учаскелерінде құрылысты бастап, аяқтау жұмыстары;
-халықаралық сауданы дамытуды қамтамасыз ететін көлік пен коммуникацияның негізгі нысандарын қайта құру мен салуды аяқтау;
-мемлекетті басқарудың принципті жаңа жүйесін құру.
3-тақырыпты қарастыруда әдістемелік нұсқау
Бұл тақырыпта меншік пен иемдену терминдерінің айырмашылығын ажырата білу керек, ол үшін ең алдымен қай термин бірінші пайда болғанын анықтап зерттеу қажет. Меншіктің мәнін, оның түрлерін, түрлерінің сипатын толық аша білу.
Қазақстан Республикасында меншіктің қандай түрлері бар? Жекешелендіру қай кезден басталады, неше кезеңнен тұрады, оның қандай тәсілдері бар осының барлығының сипатын анықтап айқындау.
Қазақстан Республикасында жүргізілген жекешелендіру саясаты елге қандай жетістіктер береді?
Экономикалық жүйе мәні мен типтерінің сипатын ашып, олардың типтерінің тарихын зерттеу. Экономикалық жүйенің шешетін негізгі мәселесін қарастыру. Әрбір экономикалық жүйеге тән ерекшеліктерді бөліп, олардың айырмашылықтарын анықтап ажырата білу.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға қай уақытта өтті және ол мемлекетке қандай өзгерістер әкелді? Қазіргі таңда Қазақстан қандай экономикалық бағытта ұстаным ұстап отыр?
4-5 тақырып. Тауар-ақша теориясы. Нарықтың басты міндеттері және оның механизмдері
1. Ақша: мәні, пайда болу тарихы, түрлері, жүйесі, қызметтері
2. Нарықтың пайда болуы: шарттары және қызметтері
3. Нарықтың инфрақұрылымы: мәні және негізгі элементтері
4. Бәсеке және баға
5. Сұраныс заңы. Сұраныстың қисығы
6. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы
Мақсаты: Нарықтың жетілген бәсеке және жетілмеген бәсеке жағдайындағы қызмет ету ерекшеліктерін қарастыру арқылы, олардың негізгі тетіктерінің қалай қызмет атқаратының көрсету, айырмашылықтарына талдау жасау.
Негізгі түсініктер мен терминдер
Тауар; ақша мәні, түрлері; нарық, атқаратын қызметтері, нарық инфрақұрылымы, негізгі элементтері; сауда, коммерция. Жетілген бәсеке, жетілмеген бәсеке, сұраныс көлемі, ұсыныс көлемі, сұраныс заңы, ұсыныс заңы, сұраныстың өзгерісі, ұсыныстың өзгерісі, бағаға және табысқа сұраныстың, ұсыныстың икемділігі (созымдылығы), жеке нарықтағы тепе-теңдік, тепе-теңдік баға, монополия, табиғи монополия, таза монополия, монополистік бәсеке, олигополия, дуаполия, монопсония, олигопсония.
Дәріс мәтіні.
1. Адамзат қоғамының тарихында қоғамдық өндіріс екі түрлі формаға бөлінеді: натуралды шаруашылық және тауарлы шаруашылық. Натуралды және тауарлы шаруашылық төмендегі келтірілген ерекшеліктермен сипатталады:
Кесте-1