«Әскери коммунизм» саясаты (1918–1921 жж.)
Азамат соғысы жылдарындағы қалыптасқан қиындықтармен байланысты Кеңес өкіметі 1918 жылдың орта кезінде елдегі барлық материалдық ресурстармен, адам күштерін барынша жұмылдыру, қалаларды, өнеркәсіп жұмысшыларын, Қызыл Армияны азақ-түлікпен қамтамасыз ету, елде қатал еңбек тәртібін орнату мақсатында «әскери коммунизм» саясатын енгізді. Бұл төтенше саясат экономикалық күйзеліс, Кеңес мемлекетін шетел интервенттері мен ішкі жаулардан қорғаудың қажеттілігінен туған еді. «Әскери коммунизм» саясаты негізінде азақ-түлік мәселесін шешу үшін төтенше шара азық-түлік салығы енгізілді. Ол бойынша елдегі байлар мен кулактардың қолындағы тауарлы астықтың көп бөлігі ешқандай қайтарымсыз алынды, бұқара халықты азық-түлікпен бір орталықтан қамтамасыз ету көзделді, ауыл шаруашылық өнімдерін өз еркімен сатуға тиым салынды.«Әскери коммунизм» саясаты бойынша елде жаппай еңбек ету міндеттілігі талап етілді. Қазақстанда «әскери коммунизм» саясаты негізінде өнеркәсіпті кеңес органдарының қолына шоғырландыру, оны Қызыл Армияны қару-жарақ және жабдықтармен қамтамасыз етуге жұмылдыру шаралары жүргізілді. Бүкілресейлік Атқару Комитетінің 1918 жылғы мамырдағы жарлығымен әскерге өз еркімен бару ісі жалпыға бірдей міндетті әскери борышты орындаумен алмастырылды. 1918 жылдың жазында өлкеде Қызыл Армияның құрамында ұлттық әскери бөлімдер құрыла бастады. 1920 жылдың басында кеңестер Қазақстанда азық-түлік салғыртын (продразверстка) жаппай енгізді. Салғыртты жинау күшпен жүргізілді, сондықтан азық-түлік отрядтары (про-дотряд) қарулы күштерге сүйенді және олар Ресей қалаларыңца жасақталды. Бұл арада да қисын бар: сырттан келген қалалықтар өзі үшін қандай қаталдықтан да бас тартпауы керек. Астық олардың қалаларына, отбасыларына жіберілетіні анық еді.
1920 жылдың соңыңда РК(б)П-ның шақыруымен Ресейден Казақстанға 11500 азық-түлік жинаушы жіберілді. Әрине, қарулы күш есебінде бұл аз емес, кейін оның саны еселеп артпаса кеміген жоқ. Олардың күшімен тек Семей облы-сынан 15 миллион пүт астық жиналуы тиіс болды. Үйез көлеміне шақсақ, Павлодар үйөзінің өзі орталық үшін ғана (ішкі қажеттілікті есептемегенде) 3 миллион пүт астық және 37 мың бас мал жинап беруі керек екен. Сонша астық, мал, басқа азық түрлері сөзсіз әрі күштеп жиналатыны ашық ескертілді. Үйездік азық-түлік комиссары Калинин дегеннің сөзінде: "Азық-түлік диктатурасына сәйкес, ешбір ұйымның, тіпті ревкомға дейін декретті жою немесе оны не олай, не бұлай іске асыруға байланысты азық-түлікке қатысты араласу құқы жоқ екендігі анықталып отыр",— деп мәлімдеді 1920 жылы 6-мамырда Семей губерниясы азық-түлік комиссарлары мәжілісінде2; Бұған қарағанда жергілікті басшылар азық дайындау "диктаторлық" жолмен, "декрет" арқылы жүру керектігін дәл үққан тәрізді. Олардың ісі де со ііне сәйкестендірілгенін көреміз. Азық-түлік саясатын іске асырудағы басты қиындық — оған шаруалардыңқарсылығы. Бұл күштеу саясатына халықтың наразылығы, күшке күшпен жауап беруі кеңес тарихнамасында "бандитизм", "саяси бандитизм", большевик-терге жау партиялардың ұсақ буржуазияның ұйымдасуы деп теріс көрсетіліп келді.
Ел экономикасын соғыс жағдайына ыңғайлап қайта құру және майданды толық қамтамасыз ету мақсатында бірқатар төтенше шаралар жасалды. Соғыс жылдары “ Әскери коммунизм саясаты”енгізілді.Оның негізгі белгілеріАзық-түлік салғырты. Жеке саудаға тыйым салу. Азық-түлікті теңгерме ұстанымы бойынша бөлу.Ірі,орта және ұсақ өнеркәсіпті мемлекет меншігіне көшіру.Еңбек міндеткерлігі. Басқаруды орталықтандыру.Жергілікті бюджетті жойып,бірыңғай мемлекеттік бюджетке қосу. Бұл саясаттың басты шарасы-азық-түлік салғырты.Оның мәні: ауылшаруашылығы өнімінің артылғанының бәрін шаруалардың мемлекетке міндетті түрде өткізуі. Салғырт 1919 жылғы қаңтарда енгізілді. Өлкенің адам және материал байлықтарын игеру күштеу әдістерімен жүргізілді. Ұсақ өндірушілер майдагерлік артельдерге біріктірілді. Жұмыс күшін есепке алу мен бөлу жүйесі енгізілді. Егістіктерді суландыру, жол салу,отын дайындау,жүк тасу жұмыстарына еңбек салығы енгізілді. Өлкеге азық-түлік дайындауға орталықтан 11500-ге жуық жұмысшы келді.Қостанай уезінен 6млн. Пұт астық жиналды.Қарғалы шұға фабрикасы әскери шинельдер тігу үшін шұға дайындады. 1919 жылдың басында “майдан апталығы”өткізіліп, мыңдаған пұт астық,киім-кешек жиналды.1920 жылы Атыраудан Орталық Ресейге 600 мың пұт мұнай әкетілді. Майдан қажетіне әр сенбі сайын жұмыс уақытына тыс тегін еңбек ету шешіміне сәйкес 1919 жылы сәуірде Ресейде алғашқы сенбіліктер өткізілді. Семейде 500 жұмысшы сенбіліктер ұйымдастырып , паровоздарды тегін жөндеуден өткізді. Қазақ өлкесіндегі еңбекшілер күйзеліске, ашаршылыққа қарамастан жанқиярлықпен еңбек етті: 1920-21 жж еңбек армиясында 6000-ға жуық адам болды. 1919ж желтоқсан – Александров – Гай –Ембі теміржол желісі салынды. Маңызы: Орал – Ембі мұнайлы ауданын орталық Ресеймен жалғастырды. Жетісу теміржолының Петропавл – Көкшетау теміржол желісі салынды. Маңызы: Елдің ашыққан облыстарының халқын астықпен қамтамасыз етті. Соғыс жылдары болшевиктердің социалистік тәжірибелерге әзір еместігін көрсеткен жағдайлар қалыптасты: Шаруашылықты әскерилендіру. Еңбекті ұйымдастырудың әскери түрі. Бөлу ұстанымы. Бұқараны кедейлендіру. Экономиканы орталықтан басқару жүйесі.