8-тақырып Жер-Ананы аяла. Туған жер. Қазақстанның қорықтары. Сын есімнің шырайлары.
Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары
1. Сын есінің шырайларын айтып өту.
2. Лексикалық тақырыптар бойынша сұрақ-жауап, әңгімелесу.
3. Жаңа сөздермен жұмыс жүргізу.
ЖЕР-АНАНЫ АЯЛА!
Біріккен Ұлттар Ұйымы жыл сайын әлем жұртшылығын қоршаған ортаны қорғауға арналған мерекеге шақырады. Қоршаған ортаны қорғау күні 1972 жылдан бастап мерекеленуде. Сол жылдан бастап әлем жұртшылығын ағаш отырғызу, көше тазалау, мектептерде шығарма конкурсын өткізу, күл-қоқыстарды қайта өңдеу жұмыстарына жұмылдырып отырады.
Экология - әлем халқының кезек күттірмес ең ауқымды міндеттердің алдыңғы қатарында тұр. Табиғаттың адамға берген сабағы – тек айналаңды ластауды ғана емес, Жер, Су, Ауаны сақтап, қорғауға өзіндік көзқарастарын қалыптастырудан басталады. Табиғатты қорғауды үйретуді бесіктен бастау керек. Халқымыз ежелден-ақ өсімдіктер мен жануарлардың табиғаттағы, адам өміріндегі қадір-қасиетін, маңызын жақсы білген. Жас ұрпақтың көкейіне құйып, оларды сақтап, қорғауға баулып, тәрбиелеген. Мысалы: «Ер – елдің көркі, орман –тоғай жердің көркі», «Бір тал кессең, он тал ек», «Дәрі шөптен шығады, дана көптен шығады», «Тау бұлағымен көрікті, бұлақ құрағымен көрікті», «Дала көркі – мал, өзен көркі - тал» сияқты табиғат тақырыбына арналған мақал-мәтелдер толықтай осыған дәлел. Сонымен қатар халқымыздың өз ұрпағын, табиғатты аялап, сақтауға тәрбиелейтін алуан түрлі өсиеттері де бар. Солардың бірі - тыйым салатын сөздер: «Көк шөпті жұлма, таптама», «Көктемде жан-жануарға тиіспе», «Құс ұясын бұзба» және тағы басқа сөздер өзіміз өмір сүріп отырған қоршаған ортаны, табиғатты, Жер -Ананы аялауға, экологияны жақсартуға өз үлестерін қосуға үйретеді.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығып, аударыңыз.
2. Сұрақтарға жауап беріңіз:
- Қоршаған ортаны қорғау күні қай жылдан басталды?
- Табиғатты қорғауды қайдан бастау керек ?
- Қоршаған ортаны қорғау үшін қандай үлес қостың?
- Сен табиғатты сүйесің бе?
- Өзіңіз ағаш отырғыздыңыз ба?
- Қазақстанның табиғаты сұлу жерлері туралы айтып беріңіз.
3. «Адам және табиғат» тақырыбына шағын шығарма жазыңыз.
4. Мәтін бойынша сұрақтар құрастырып, ауызша жауап беріңіздер.
5. Мына сөз тіркестерін аударып, сөйлем құрастырыңыз: табиғатты қорғау, жер
жарасы, жасыл дүниені қорғау, өсімдікті аялау, шыбық сындыру, тал егу, қайта
өңдеу , көңіл бөлу, көше тазалау.
6. Берілген сөйлемдерді оқып, аударыңыз: Табиғатты қорғау керек. Қоршаған ортаны қорғау - әр адамның міндеті. Көптеген ұйымдар табиғатқа ерекше көңіл бөліп отыр. Қазақстан орманын қорғау керек. Табиғатты қорғауды үйретуді бесіктен бастау керек. Шыбық сындырма, тал ек. Табиғатты сүюге басқаны да үйрет. Орманды, суды, жерді аяла. Табиғат та тірі дүние.
7. Мәтінде берілген мақал-мәтелдер мен тыйым сөздерді оқып, дәптерге жазып, жаттап алыңыз.
8. Саябақ, тал, табиғат. орман, тоғай, су, жер, ауа сөздерін жекеше, көпше түрде тәуелдеңіз.
9. Мәтіннен сын есімнің түрлерін тауып, анықтаңыз.
10. Шақырады, тазалау, қорғау, баста, үйрету сөздерін осы шақта, келер шақта жекеше, көпше түрде жіктеңіз.
ТУҒАН ЖЕР
Туған жеріміз – Қазақстанда теңіз де, басын мәңгі қар басқан зеңгір тау да, көкпеңбек орман – тоғай да баршылық. Көз жеткісіз жазықтар мен қыраттар да аз емес.
Әрбір адам үшін туған жерден ыстық, қадірлі, қымбат ештеңе жоқ. Болуы да мүмкін емес! Өйткені сен ең алғаш жарық дүниеге келген сәттен бастап, осы өлке саған алтын бесік – атамекен болып саналады. Сенің ғана емес, сенің әкең мен шешеңе, атаң мен әжеңе, одан арғы бабаларыңа да осы өңір құтты мекен болған. Сенен кейінгі ұрпақтарға да құтты қоныс болып қала бермек.
Жер-ана бізге бәрін береді, оның жомарттығында шек жоқ: аппақ ұнынан иісі бұрқыраған ақ нан пісірілетін ақ бидай да жерден өніп шығады. Күлте жал жылқы, семіз қой, шаңырақ мүйіз сиыр, күші мен төзімділігіне адам таң қалатын түйе де сен туған жерден өніп-өседі, адамға қызмет етеді. Сол төрт түлік малдың ең басты қорегі – боз жусан менкөк шалғын, жасыл бидайық та жер-ананың төсінде желкілдейді. Өзің шөлдегенде ішетін, шешең әлсін-әлсін шай қайнатып, ас пісіретін, күнде сен жуынатын, өсімдік атаулының тіршілік көзі боп табылатын суды да біз жерден аламыз. Су ішетін кесең, тамақ жейтін қасығың, балабақшада өзің ойнаған алуан түрлі ойыншықтар да жер қойнынан шыққан заттардан істеледі. Оқитын кітабың, жазатын дәптерің, қолыңа ұстайтын қалам мен қарындашың да сондай.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып, жаңа сөздерді табыңыз.
2. Жаңа сөздерді сөздікке сүйеніп аударыңыз.
3. Мәтінді аударып, мазмұнын түсініңіз.
4. Мәтін бойынша бір-біріңізбен пікірлесіңіздер, ол үшін бір-біріңізге сұрақ қойып, жауап беріңіздер.
5. Әркім өз туған жері туралы әңгімелеңіздер.
ҚОРЫҚТАР
Елімізде өсімдіктер мен жануарларды арнайы қорғайтын тұтас табиғи аймақтар – қорықтар ұйымдастырылған. Елімізде 9 мемлекеттік қорық бар. Көптеген жануарлар мен өсімдіктер үкімет қамқорлығында.
Бұлардан басқа өсімдіктер мен жануарлардың жекелеген түрлерін қорғау мақсатында 57 қорықша, 7 ұлттық саябақ (Баянауыл, Көкшетау, Іле Алатауы, Қарқаралы, Катонқарағай, Шарын) ұйымдастырылған. Табиғат қазынасы сарқылмас қор емес. Адам игілігіне пайдалану, қайта қалпына келтіру ісі адамның қамқорлығының арқасында жүзеге асады.
Марқакөл қорығы - Шығыс Қазақстан облысы Марқакөл ауданындағы мемлекеттік қорық. 1976 жылы ұйымдастырылған. Негізгі мақсаты-бағалы хайуанаттарды, құстарды, балықтарды және сүтқоректілер мен өсімдіктерді табиғи қалпында сақтау мақсатында құрылған. Орманы аң мен құсқа бай. Онда балықтың-4, сүтқоректілердің-59, құстардың-250-ден аса түрі мекендейді. Қорық жерінде алуан түрлі палеонтол, қазба байлықтар көп. Бүгінде қорық аумағындағы табиғи кешендерді ғылыми тұрғыдан тексеріп, бұрынғы қалпында сақтау жұмыстары жүргізілуде.
Қорғалжын қорығы - Ақмола облысының Қорғалжын ауданында орналасқан мемлекеттік қорық. 1958 жылы ұйымдастырылған. Оған Теңіз - Қорғалжын көлдері енеді. Қорық орналасқан аумақта қыста ауаның температурасы -41 -42°С суық болса, шілдеде температура +38 +39°С-қа жетеді. Қорық жан-жануарлар дүниесіне бай. Мұнда сүтқоректілердің 37 түрі, құстардың 294, қос мекенділердің 2, балықтардың 10-нан астам түрлері тірішілік етеді. 1960 жылдары қорықта қоқиқаздың саны 45-60 мыңдай болса, 2000 жылдары 10-15 мыңдай ғана қалды. Қазір қорықта экологиялық туризм саласы дамып келеді. Осындай аймақтарға байланысты көп жылдан бері «Табиғат шежіресі» күнделігі жазылып келеді.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқып шығып, аударыңыз
2. Сұрақтарға жауап беріңіз:
Ø Қорық деген не?
Ø Еліміздегі басты қорықтарды атаңыздар. Өзіңіз қайсысында болдыңыз? (болсаңыз қысқаша әңгімелеп беріңіз).
Ø «Наурызым» қорығы туралы әңгімелеп беріңіз.
Ø Экологиялық аймаққа қандай облыстар жатады?
Ø Орталық Қазақстанның табиғаты туралы баяндаңыз.
Ø Қорықтар туралы әңгімелеңіз?
Ø «Қорық » сөзін қалай түсінесіз?
Ø Қарқаралы табиғаты туралы әңгімелеңіз.
3. Мәтіннен үстеудің түрлерін тауып, анықтаңыз.
4. Мәтіннен септік жалғауында тұрған сөздерді теріп жазып, сөйлем құрастырыңыз.
5. Мәтіннен сан есімдерді тауып, реттік сан есімдерге айналдырыңыз.
6. Мәтіннен синоним, антоним сөздерді тауып, аударыңыз.
7. Жер, ауа, аспан сөздерін септеңіз.
8. Мәтіннен есім сөздерді тауып, мағынасын ажыратыңыз.
9. Мәтіннен жалқы, жалпы зат есімдерді табыңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Күзекова З. С. Қазақ тілінің практикалық курсы (гуманит). Алматы: Ғылым, 2001. 2.Бектұров Ш.К., Бектұрова А.Ш. Қазақ тілі (Ана тілі деңгейінде үйрету құралы). Алматы, 1998.
3. Хасен М.Ә., Шабденова Қ.Ж., Байпелова Г.С., Нұргожина Г.М. Қазақ тілі.ЭОҚ. ҚарМТУ,2006
4. Аяпова Т. Қазақ тілі (Негізгі оқулық, үй кітабы, мұғалім кітабы). Алматы, 1998.
5. Нұрғожина Г.М., Әбілқасов Ғ.М., Жетпісбай Ш.А. Қазақ мәдениеті (Қазақ тіліне арналған мәтіндер жинағы). ҚарМТУ, 2003.
6. Нұрғожина Г.М., Кинбаева А.Б. Қазақ тілі (Кредиттік технология жүйесі бойынша оқыту). Оқу құралы. Қарағанды: ҚарМТУ, 2007.
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары (8-тақырып) [қосымша 12,13, 16]
1. «Жера-Ананы аяла» тақырыбына әңгіме жазу.
2. «Туған жер» тақырыбына шығарма жазу.
3. «Қазақстанның қорықтары» тақырыбына слайд жасау.
9-тақырып Жер тұрғындары. Қазақстан халқы. Мәдени мұра – Алтын адам. Есімдік.
Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары
1. Есімдікті түсіндіру.
2. Лексикалық тақырыптар бойынша сұрақ-жауап, әңгімелесу.
3. Жаңа сөздермен жұмыс жүргізу.
4. Газет, журнал материалдарымен жұмыс жүргізу.
ЖЕР ТҰРҒЫНДАРЫ
Жер планетасы алты құрлықтан тұрады: Австралия, Антарктида, Африка, Азия, Европа, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка. Құрлықтардың әрқайсысында түрлі елді мекендер, таулар, өзендер, көлдер, шөл далалар, шалғынды жазықтар, ормандар, қалалар сияқты ландшафттар бар.
Құрлықтарда 6 миллиардтан астам тұрғындар өмір сүреді. Олардың қоныстануы әр түрлі. Мәселен, тұрғындары ең аз қоныстанған құрлық – Австралия. Ал, Европа құрлығы аумағы ең кіші құрлық болғанменен, халқы тығыз қоныстанған. Жер тұрғындары нәсіліне қарай төртке бөлінеді.
Ұлттар, ұлт өкілдері ортақ тарихы, генетикалық жақындығы, дәстүріне орай белгілі бір мемлекеттерді құрайды. Әр халықтың өз салты, тілі, діні бар. Кейбір тілдер кең таралған. Мысалы, ағылшын тілі – әлемнің барлық елінде қолданылады. Сол сияқты өлі тілдер, жасанды тілдер де бар.
Салт-дәстүрлер әр елде әр түрлі. Ол сол халықтың наным-сенімімен, тарихымен тығыз байланысты.
Әлем халықтары әртүрлі діндерге табынады. Табынушылар саны көп діндер – ислам, христиан, иудаизм, буддизм, конфуциандық, индуизм, синто және даосизм діндері. Өзге діндерге сикхизм, джайнизм, бахаизм және зороастризм, тағы басқалар жатады.
Жаңа сөздер:
| құрлық наным-сенім қоныстану | нәсіл тұрғын дәстүр шалғынды жазықтар жасанды |
Тапсырмалар:
1. Жаңа сөздерді оқыңыз.
2. Жаңа сөздердің синонимдерін жазыңыз.
3. Жаңа сөздермен сөз тіркестерін құрастырыңыз. Мына сызба бойынша жұмыс істеңіз:
| үлкен жаңа таза | 
 құрлық
|
4. Мәтінді түсініп оқыңыз.
5. Мәтіндегі тірек сөздерді жазыңыз. Сол бойынша жоспар құрыңыз.
6.Мәтін ішінен жалғау түрлерін ажыратып көрсетіңіз.
7. Етістіктерді болымсыз етістік формасына айналдырыңыз.
8. Мына шағын мәтіндерді оқыңыз, түсініңіз.
· Әр елдің салт-дәстүрі, мәдениеті әр басқа. Мысалы, Таиландта аяқты айқастырып отыру – басқаларды сыйламағандық. Жапонияда шай ішу – маңызды дәстүр. Шайды арнайы құралдармен дайындайды, арнайы ыдыспен ұсынады. Шай ішу салтанатына адамдар жақсы киімдерін киіп барады. Астан соң бір-біріне тілектерін айтады.
9. Халықтар, олардың мәдениеті, тілі, діні, нәсілі туралы мәліметтер жинаңыз. Оны әңгімелеп
беріңіз.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛҚЫ
2009 жылдың 25 ақпанында елімізде Ұлттық халық санағы өтті. Бұл акция Қазақстан тәуелсіздігін алғанан бері екінші рет өткізіліп отыр. Өткен санақтан бері он жыл өтті. Бұл еліміз үшін аса жауапты әрі маңызды іс-шара болып табылды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ұлттық халық санағының үндеуінде «Адам ресурсы дегеніміз, ол – сіз бен біздер, Қазақстанның азаматтары. Ол – қоғамның басты байлығы, қозғаушы күші және дамуының қайнар көзі», -деп айтылған.
Еліміздің өсіп-өркендеуі мақсатында, болашақты болжап, стратегиялық бағыттарымызды тағы да айқындай түсу үшін, халықтың әл-ауқатын одан жақсарту үшін мемлекетке ел, жер, экономика, әлеуметтік жағдай жөнінде нақты мәліметтер қажеттілігінен елімізде Ұлттық халық санағы жүргізілді.
Тапсырмалар:
1.Мәтін бойынша сөздік құрыңыз.
2.Сіз Ұлттық халық санағына қатыстыңыз ба? ситуативтік жағдай.
3.Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.