37. А.Инкелес, Д.Левонсон «әлем суреті» тұжырымдамасына мысал келтіріңіз
38. АҚШ-ғы этнопсихологиялық жаңа орталықтардың пайда болуын өз сөзіңізбен жазыңыз
Әлеуметтік психологтар АҚШ тағы импорттың көптеген әлеуметтік-психологиялық концепциясын көрші тұрған Канадаға жепейтініне көздері жетті.
XX ғасырдың 70-80 жылдарында АҚШ-та көптеген орталықтар этнопсихологиямен айналысы бастады. Эмори және Калифорниялық универистетінде жаңа университеттік орталықтар пайда болды. Жаңа әдістемелердің дамуына қарай этнопсихологиядағы дәстүрлік зерттеуде парадигмалар өзгерді.
Дж. Уайтинг тұлғаны биологиялық және әлеуметтік потенциал ретінде зерттеді. Осы уақытта «тұлға» мәдени жүйені ашып пассивті емес мәдениеттің «активті агенті» ретінде қарастырды. «Әлеуметтік әрекет» категориясына «тұлға» категориясының өтуі, «мотивация» түсінігі арқылы түсіндіріледі.
Т.Шварцтың ойы бойынша тұлғаны мәдениеттің түсінігінсіз оның психологиясын түсіну мүмкін емес деді. Т.Шварц мәдениетті процесс ретінде, индивид оны қоршаған әлеммен бірге тек қана бір-біріне әсер етіп қоймай, сонымен бірге, ол өзіне мәдени тәжірибені сіңіреді. Сол уақытта ол өзі де мәдени элементтерді өндіреді.
Сонымен Т.Шварц орталықтандырылған мәдени дәстүрлер бағытын дамытса, ал Дж. Уайтнг тұлғалық бағдарланған келістің негізгі идеясын дамытты.
XX ғасырда этнопсихологияның шетелде дамуына көптеген ғалымдардың, антропологтардың, мәдениет танушылардың, этнопсихологтардың және де т.б. ат салысқанын көрдік.
Шетелде этникалық мінез-құлықтың, әрекеттің, қарым-қатынасының көрінуі яғни тұлғаның балалық шағына байланысты екендігін кейбір этнопсихологтар айтып өтті.
Ал кейбіреуі «мәдениет» және «тұлға» деген екі категориясын байланыстыра отырып, тұлғаның дамуы оның қарым-қатынасы, мінез-құлқы, сол өзінің мәдени орталығына байланысты деді.
Қорытындылайтын болсақ, адамның этникалық мінез-құлқы, іс-әрекеті оның бала кезінен бастап, қабылдаумен түсіндіріледі.
39. Американдықтардың ұлттық мінезінің белгілеріне мысал келтіріңіз
В.Вунд «ұлттық психологияны» дамытып және жүйелендірді. Ол неміс психологы, физиологы, философ, 1879 жылы ең алғаш рет әлемде психологиялық лабараторияны ашты. 1881 жылы әлемде алғаш рет психологиялық журнал «Психологиялық зерттеулер» шықты.
Вундтың ойынша ұлт жаны – ол тек қана индивидтер жинағы ғана емес, сонымен қатар олардың байланысы және өзара іс-әрекеті, осылар ұлттық психология обьектісіне әсер етеді.
Ұлттық жан - ол көп индивидтердің бірге өмір сүруінде пайда болатын психологиялық процесс. Сонымен, ұлттық жан психологиялық құбылыстың байланысы болып табылады, жан уайымдауларын, талпыныстардың, сезімдердің мазмұнын жиынтығы.
Психологиялық процестер, В.Вунд бойынша апперцепция ретінде немесе ұжымның шығармашылық іс-әрекетінен анықталып, жан белсенділігімен түсіндірілді.
«Ұлттық рухтың» концепциясын ары қарай француз әлеуметтанушысы Г.Лебон жалғастырды.
Лебон ұлттар психологиясын зерттеумен айналысқан кезде оның негізгі мақсаты нәсілдіктің жан дүниесін бейнелеу. Әрбір халық өзінің индивидуалды жан құрылысына ие, ол анатомиялық ерекшеліктер сияқты тұрақты.
Лебонның ойынша ұлттың сезімі, ойы, өнері, сезімі жан құрылымынан пайда болады.
жапондық кіші балалардың ата-аналарын американдықтармен салыстырғанда жағдайларда өте шыдамды, тек қана балаларды тазалыққа үйретуді ғана емес.
Жапондықтардың еңбекқорлығына – төзімділік, қырсықтық, табынушылық, шапшаңдылық, ұқыптылық, нақтылық, тәртіптіліктен, ал американдықтардікі – энергияға толықтықтары, азарттылықтары, инициативтіліктері, қауіптен қорықпайтындығынан, рационалдылығынан көре аламыз.
40. Американдықтардың өмір сүру салтына мысал келтіріңіз
Мәдениет конфигурациялары Вундтың идеяларын Америка еліне жеткізген. АҚШ этнопсихологияның бастауын қалаушы Ф.Боас болды. Колумбия университетінде көптеген америка этнологтары Боастан білім алып, бірақ оның шәкіртерінің еңбектерінде Вундт идеяларынан қаланғаны тек адамның ішкі жан дүниесімен мәдениетін байланыстарып тұратын талаптар айқындалады. Олар психологиялық концепциядан бас тартпастан өз зерттеулерін жүргізе отырып Фрейдтің класиикалық психоанализміне және К.Юнг, Э. Фрамма, К.Хорни, А.Маслау идеяларында аса көңіл бөледі. Нәтижесінде «Мәдениет және жеке тұлға» теориясы мен психологияның арасында орын алды. Совет этнографы С.А.Токаревпен келісе отырып, оның «Мәденит және жеке тұлға» теориясының кейбір негізгі ерекшеліктерін көрсетті.
А) жеке бас психологиясына оралу;
Б) жеке тұлға түсінігі туралы түсінікті толықтыра түсу;
В) жеке тұлғаның дамуы барысында болатын процестерге аса қызығушылықпен қарау;
Г) сексуалды сфераға ерекше назар аудару.
«Мәдениет және жеке тұлға» теориясы 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың басында дами бастады. 1932 ж боастың шәкірті Р.Бенедикттің атақты «Мәдениет конфигурациясы» мақаласы жарық көреді, мұнда да ол өзінің жаңашылдық идеясын ұсына отырып, мәдениеттер арасында негізгі айырмашылықтар бар және де әр мәдениет өзінің даминанттылығымен ерекшеленеді. Мәдениеттердің типологиясын құрастырғанда Бенедикт Ф.Ницшенің аполлоникалық және дионисикалық түрлі мәдениет идеяларын қолданады.Үндістердің пуэмбло тексерулерінің нәтижесінде олардың мәдениетіне, апалионикалық түріне қисынды, бір жақты, парасатты, сырттай қарауға мүмкіндік берді. Ол мәдениеттің мінездемелік өкілінің негізгі тірегі шеттен шығу деп санады. Пуэбило ұстамдылық пен баланс жасауды бәрінен жасауды бәрінен де артық.XIX ғасырдың басы, әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең, әлеуметтік психологияның эксперименттік ғылымға айналу кезеңі деп саналады. Ресми бастамасы ретінде Европада В.Мид, АҚПІ ғалымы Ф.Оллпорт ұсынған, әлеуметтік психологияны эксперименттік психологияга айналдыру қажет деген талаптары болды. Әсіресе, Америкада капитализмнің қауырт дамуына байланысты, әлеуметтік психологтардың өзекті әлеуметтік - саяси мәселелерге көңіл аударып, қолданбалы зерттеулерді жүргізу қажеттілігі туындады.Бұл кезеңде теориялық тұрғыдан Макдугалл тұжырымдамасын сынға алумен қатар, әлеуметтік психологияда негізгі үш тұрғы: психоанализ, бихевиоризм және гештальт-теория бағьптары анық көріне бастады. Әсіресе, эксперименттік пәнді тұрғызуғ негіз болатын бихевиористік тұрғыға көбірек көңіл бөлінді.
Зерттеу объектілері ретінде негізгі назар - шағын топтарға бөліне бастады. Эксперименттік тәсілдерді пайдалану шағын топтардағы процестерді зерттеуге қолайлы болғандықтан, АҚШ-та әлеуметтік психологияның бір жақты, экспериментгік түрде дамуы басталды. Ғылымның теориялық жағы назардан тыс қалды.
Американдық этнопсихолог Г.Триандистің ойынша кросс-мәдени зерттеулерде кейде псивдо – etic кездеседі.
Кросс-мәдениет психологиясының міндеттері – психологиялық теориялардың жан-жақтылығын зерттеу.
Этнопсихологияның дамуына ұмытылған кезде оның үшінші бұтасы жайлы ұмытпау керек – этникааралық қатынас психологиясы. Әлеуметтік психология мен әлеуметтану ғылымдарының қиылысында пайда болған.
Сонымен, этнопсихологиялық білім ғасырлардың терең тарамына кетіп жатыр, XIX ғасырдың екінші жартысында ғылыми пәнге айналды. Этникалық психологияның өзбетті ғылым ретінде қалыптасуына «Ұлттық психология» бағыты негізін салды.
Қазіргі уақытқа дейін көптеген зерттеушілер мынадай шешімге келді, әлеуметтік-психологиялық заңдар болмыс мәдениетімен өте жиі шектелген, ал көптеген теориялар батыс емес мәдениет шарттарына негізделмеген. Мысалы, қазіргі әлеуметтік психологиядағы мәдениет шекараларын қабылдайтын, - Израилдегі зерттеулерді қайталауға тырысу, АҚШ-та, Амирда, Шаронда., оның бес зерттеулерінің нәтижелері 1973-1975 жылдары шығарылған, ойлауы таңдап алынған, жалпы адамшылдықты ұстанатын әмбебап америкалық мәселелерді, қиын құрылымдарды қажет етпейді. Сонымен қоса 6 нәтиженің 30 ғана Израилде қабылданды, жартысынан да аз, ал қалғадары мәдениетке қабылданады.
Әлеуметтік психологтар АҚШ тағы импорттың көптеген әлеуметтік-психологиялық концепциясын көрші тұрған Канадаға жепейтініне көздері жетті.
Батыс көптеген уақыт бойы психологтарға Азия, Африка және Латын Америкасының эталоны болып табылады. Сондықтан олар ойлаған нәтижелері батыстың теорияларымен сәйкес келмесе, онда нәтижелері дұрыс емес. Г.Триандистің айтуы бойынша, оларда толымсыздық комплексі қалыптасқан.
Сонымен қоса көптеген мәдениетте салмақтылық өте жоғары бағаланған, бірақ Батыста емес, сондықтанда Батыс емес психологтар өздерінің Америкалық құрбыластарын көптеген уақыт бойы айтпаған болатын: «Сендердің теорияларың қате болмаса, әмбебап емес». Ең біінші болып жапондықтар айтқан. Содан кейін өзге елдердегі әлеуметтік психологтар нәтижеге келді, олардың мүшелеріне көзбен қарауға тырысты және әлеуметтік, мәдениеттік контексті сынай отырып – нормалар құндылықтар нақты этникалық жалпылықты міндеттейді.
Батыста жаңа жағдайға келді және де әлеуметтік-мәдени зерттеулерге өте үлкен жауапкершілікпен қарайтын болды. Салыстырмалы мәдени әлеуметтік психологияның алдында тұрған негізгі топтастырылулармен ерекшеленеді. Солардың ішінде ерекше-әмбебаптықты тексеру әлеуметтік-психологиялық теорияларда көрінді. Бұл есепке Дж. Берри былайша атау берді: «Өзгеріс және тексеріс». Психологтар өздерінің жорамалдарын өзгерткісі келеді, этникалық топтарға тексеру үшін көпшілікте қабылдайтындығы барлық мәдени-контекстерде байқалады. Екінші себебі, салыстырмалы-мәдени психологияда тұрған, психологиялық өзгерістерді зерттейтін, батыста қабылданбайды – шектелген мәдени тәжірибеде. Бұл есептерді шеше қойып соңғы мақсатқа жетуге болады, жинап алып және нәтижесінде әмбебап әлеуметтік психологияға негізделді.
Г. Триандистің көқарасы бойынша, күшті нәтижелер комплексті emic-еtic қолданылады, etic категориясы және еmіс тәсілі пайдаланылады.
Мысал ретінде, мәселелерді келтіруге болады, оларды салыстырмалы-мәдени әлеуметтік аралықта шешеді. АҚШ-та «әлеуметтік аралық» түсінігі бар. Богардустың оригиналды сұрақтары мәдини – АҚШ үшін ғасыр басындағы зерттеушілер үлкен қателік жіберді, оларды басқа уақытта пайдаланады және басқа мәдениетте.
Біріншіден мәдени топтағылар және индивид әртүрлі кезеңдегілерді теңестірді: бір мәдениетті ол нуклеарлы жанұямен байланысты, ал басқаларды – ұйыммен, ал тағы біреулерде – негізгі болып көрші топтары жатады, біреулерде элитарлы клуб. АҚШ-ң мәдени аралығын және Грецияны зерттеген кезде Триандис бұл жағдайды ескерген. Сондықтанда, барлық топтарда ол индивидттердің байланысын және екеуін салыстыра отырып бірақ арасындағы эквивалентті, мәдениет үшін сұрақтар тізімін қарастырды. Ерекше сөздер болып сұрақтың бір бөлшегі ағылшыннан грек тіліне тура аударылды, ал қалғандары мәдени ерекшелікке жатады. Мысалы, Грецияда зерттелінушілердің келісуі этникалық жалпылық (достар тобы), ал АҚШ-та оларды клубтарда достары ретінде көру.
41. Немістер мен француздардың ұлттық мінез-құлқының ортақ белгілерін сипаттаңыз
немістер жұмыс уақыын, көлемдеп, экономдап, бір-бірімен қарастыра отырып орындайды.
Темперамент жесттен көрінеді. Зерттеушілердің ойынша, бір сағат әңгімелескенде финдықтар тек бір жест қана қолданылады, ал итальяндықтар 80-нен кем емес, француздар 120-дан кем емес, мексикандықтар 180 рет жест пайдаланады екен. Темперамент түсінігі этникалық психологияда жалпы психологияға қарағанда басқа мағынада пайдаланады. Ұлттық темперамент, ол жеке тұлға темпераменті емес.
Немістер абстрактілі ойлайды, ағылшындар тәжірибелі, француздар ақылды, ойлау қабілеттері жақсы дамыған келеді.
француздар белгілі бір жағдайға оңай кіреді, өздерінің энергиетикасымен, жеңілдіктерімен, жылдамдылығымен ерекшеленеді.
француздарда зерттеулер бойынша энергетикалығы жылдам төмендейді, белсенділігі төмендейді, өзінің сенімі жоғала бастайды, ал ағылшындарда ереже бойынша барлығы басқаша болады. Олар еңбек нұсқаларына бейімделгеннен кейін, нақты, сенімді әрекеттер орындайды.
42. Ағылшындардың ұлттық мінезін зерттей отырып тәжірибиеде қолданыңыз
Ағылшындар жұмыстарын дәстүрге қарап сай шешеді, кез келген жерде салт-дәстүрлер, әдет-ғұраптар ұстауға тырысады.
Ұлыбританиядағы ағылшындарға қарағанда ирландықтардың көбірек ауыратыны анықталған.
Американың мәдени антрополог және шетелдегі белгілі «Модели культуры», «хризамтема и меч», «Роса: Наука и политика» деген еңбектің авторы Р. Бенедикт (1887-1948) көптеген жылдар бойы Солтүстік Америкадағы үнді халқында тұрған ұлттық туа біткен этноцентризмді азайтуға әкелген «трансмәдениетінің» алғышарттарын зерттеуді ұйымдастырды. Ол мәдениетті белгілі бір этникалық ортақтылықтың өкілдері үшін талап норма және олардың ұлттық мінезде, яғни іс-әрекетте және мінез-құлықта көрінетін процесс ретінде қарастырды.
Бенедикт, әрбір мәдениеттің өзі қайталанбас конфигурация, ал оның құралған бөлімдері бірлікке біріктірілген, бірақ бүтінділігімен ерекшеленеді. Әрбір адамдық қоғамның бір уақытта белгілі бір мәдени бағдарлары болады деп жазды ол. Бенедикт сол уақытта ұлттық мәдениеттің нақты қоғамға берілетін мінез-құлық түрлерінің жиынтығы жеткілікті дәрежеде шекті және оның нақтырақ білу оңай деп дәлелдеді.
Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде Бенедикт жапондықтардың ұлттық психологиялық ерекшеліктерін және мәдениетін зерттеп таныды. Бенедикт шығыс еврейліктердің және Россиядағы революцияға дейінгі Қытай, Сирия, Польша, Чехославакия, Франция елдерінің мәдениетін салыстыра отырып зерттеп таныды.
Этнопсихологиялық мектеп, тарихи мектептер сияқты басқа да Американдық этнография бағыттарынан ерекшеленеді, айырмашылық «тұлға» және «мәдениет» деген түсінік категорияларында болды. Әрбір халықтың мәдениетін зерттеу үшін ең бірінші тұлғаны, индивидті танып білу қажет.
Сондықтан да бірінші Американдық этнопсихолотар «тұлға» түсінігін белгілі бір құрылымның негізгі компоненті ретінде көп көңіл бөлді. Екіншіден, олар тұлғаның қалыптасуына көп көңіл бөлді. Үшіншіден, Фрейдтің ғылымына яғни сексуалды сфераға да ерекше көңіл бөлді. Төртіншіден, кейбір этнопсихологтар психологиялық факторды әлеуметтік-экономикалықпен салыстыра отырып, оның рөлін асыра айтты.
XX ғасырдың 70-80 жылдарында АҚШ-та көптеген орталықтар этнопсихологиямен айналысы бастады. Эмори және Калифорниялық универистетінде жаңа университеттік орталықтар пайда болды. Жаңа әдістемелердің дамуына қарай этнопсихологиядағы дәстүрлік зерттеуде парадигмалар өзгерді.
Дж. Уайтинг тұлғаны биологиялық және әлеуметтік потенциал ретінде зерттеді. Осы уақытта «тұлға» мәдени жүйені ашып пассивті емес мәдениеттің «активті агенті» ретінде қарастырды. «Әлеуметтік әрекет» категориясына «тұлға» категориясының өтуі, «мотивация» түсінігі арқылы түсіндіріледі.
Т.Шварцтың ойы бойынша тұлғаны мәдениеттің түсінігінсіз оның психологиясын түсіну мүмкін емес деді. Т.Шварц мәдениетті процесс ретінде, индивид оны қоршаған әлеммен бірге тек қана бір-біріне әсер етіп қоймай, сонымен бірге, ол өзіне мәдени тәжірибені сіңіреді. Сол уақытта ол өзі де мәдени элементтерді өндіреді.
Сонымен Т.Шварц орталықтандырылған мәдени дәстүрлер бағытын дамытса, ал Дж. Уайтнг тұлғалық бағдарланған келістің негізгі идеясын дамытты.
XX ғасырда этнопсихологияның шетелде дамуына көптеген ғалымдардың, антропологтардың, мәдениет танушылардың, этнопсихологтардың және де т.б. ат салысқанын көрдік.
Шетелде этникалық мінез-құлықтың, әрекеттің, қарым-қатынасының көрінуі яғни тұлғаның балалық шағына байланысты екендігін кейбір этнопсихологтар айтып өтті.
Ал кейбіреуі «мәдениет» және «тұлға» деген екі категориясын байланыстыра отырып, тұлғаның дамуы оның қарым-қатынасы, мінез-құлқы, сол өзінің мәдени орталығына байланысты деді.
Қорытындылайтын болсақ, адамның этникалық мінез-құлқы, іс-әрекеті оның бала кезінен бастап, қабылдаумен түсіндіріледі.
43. «Аккультурация» түсінігін этнопсихологияда қолданыңыз
Неміс физигі Ф. Боас біршама уақытта америкалық этнографияда ұлттық мәдениетке қызыға отырып жаңа бағыттар ашты. Оның ойы бойынша, адамдардың психологиясын танып білмей, олардың мәдениетін, салт-дәстүрін, мінез-құлқын танып білу мүмкін емес және ол этнографиялық методологияның құралған анализі ретінде қарастырды.
Сөйте тұра Ф. Боас аккультурацияның қорытындысы деп, «психологияның динамикалық» мәдеиеті және «психологиялық өзгерістерді» зерттеу керектігін айтты.Аккультурация – белгілі-бір өзара әсерлі, сонымен қатар көптеген мәдениеттердің бірі, алайда аз дамыған жаңа мәдини феномендердің пайда болуы немесе басқа мәдениет элементтерін қабылдауы.
«Аккультурация» түсінігі этнопсихологияда мынадай белгілер бойынша қолданылады.
44. Тұлғалық белгілер және оның мәдениетпен байланысындағы ортақ белгілерді сипаттаңыз
Тұлға – индивидтің әлеуметтік мәнді қасиеттерінің жүйесі. Адам дайын қабілеттермен, қызығушылықтармен, мінезбен және т.б. туылмайды. Бұл қасиеттер нақты әлеуметтік жағдайларда адамның өмір сүру кезінде қалыптасады. Адамның тұлға ретінде қалыптасуы нақты бір қоғамдық жағдайларда туады.
Адамның тұлға болып қалыптасуы этностан тыс мүмкін емес, онда этнопсихология пәніне «этнос және тұлға» мәселесі кірген маңызды.
Сонымен, Бороноев ұсынған контекске мұндай түсінік, этнопсихологияның пәндік ауданы – этностық сананы оның барлық тарихи формаларында және тұлғаның бағаларын құрастыруға әсер ету жолдары болып табылады.
Жеке адамның өзіндік ерекшелігі оның дүние танымы мен сенімінен, талғам-мұраты, ұстанған бағыт-бағдарынан, өмірдегі атқаратын рөлінен, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке адам – тарихи-әлеуметтік, қоғамдық прогрестің туындысы. Жеке адамның әртүрлі ерекшеліктерінің дамып, қалыптасуы оның өзі өмір сүретін ортасына, ондағы қоғамдық қатынастарға (экономикалық, идеологиялық) тәуелді. Оның жеке дара қасиеттері бір сыдырғы тұрақты келеді. Адамның айналасындағы жағдайлар үнемі өзгеріп отыратындықтан, оның әртүрлі психологиялық өзгешеліктері де біртіндеп өзгеріске түсіп отырады. Жеке дара қасиеттердің дамып, қалыптасуында оқу-тәрбие процесі шешуші роль атқарады.
45. Коммуникацияның мәдени контекстіге тәуелділігі экспресивті мінез- құлық пен мәдениет арақатынасын белгілеңіз
“Мәдениет” атауы латын тілінде алғашында “топырақ өңдеу” дегенді білдірді. Сөйтіп табиғи себептерден туған өзгерістерден өзгеше, адам әрекетінен табиғат объектісінде болатын барлық өзгерістер мәдениет түсінілді. Кейіннен “мәдениет” сөзі адам жасағанның бәрі білдіретін жинақтаушы атауға айналды. Осы тұрғыдан алғанда мәдениет адам жасаған “екінші табиғат”, табиғатта жоқ, адамның саналы қызметімен жасалған бүкіл дүние ретінде қарастырылады. Мәдениет дегеніміз – белгілі бір адамдар тобы үшін ортақ мінез-құлық нормалары мен үлгілері, сенімдер мен адамгершілікке құндылықтарының жиынтығы.
Ал мәдениеттің ғылыми ұғымына келетін болсақ, онда оны адамдардың жасампаздық қызметі нәтижесінде жасалған және жасалынатын материалдық және рухани құндылықтар жиынтығы ретінде қарастырамыз. Рухани мәдениет өркенді мәдени құндылықтар жиынтығы, тиісті мәдени ағарту мекемелерінің құндылықтары мен мен өзіндік өндірісін танытатын рухани өмір дамуының нәтижесі, адам шығармашылығының жемісі.