1 / 2 1 2

16. Әль-Фараби идеяларынің этнопсихологиялық аспектілерін сипаттаңыз

Дата: 2025-06-02; Просмотры: 8

Оценка:

0.00 из 5.00 — оценок

Скачиваний: 0

1. Этнопсихолгия психологияның бір саласы ретіндегі міндеттерін жазыңыз

Энопсихология- әр халық пен тайпаның өзіне тән тыныс тіршілігінен туындайтын (тіл, дін, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, миф т.б) психологиялық ерекшеліктердің жүйесін зерттейді. Сондай-ақ ұлттық мінез-құлықты, халыққа тән жан дүниесінің өзгешіліктерін қарастырады. Ол жеке ғылым ретінде ХІХ ғасырдың орта шенінде Ресейде, кейінірек Батыс Еуропа елдерінде (Лацарус, Штейнталь,Вундт, т.б.) пайда болды. Қазақ топырағындағы іргетасы Ш.Уалиханов еңбектерінде қаланды.Оның «халық рухы» дейтін ұғымы жиі кездеседі. Мұны «халықтық психология» ұғымының синонимі деуге болады. Бұдан біртуар ғұлама-ғалымның еуропалық этнопсихологтардың еңбектерінен біршама хабардар болғаны байқалады. Этнопсихология зерттейтін проблемалар (этностереотип, этноцентризм, ұлттық тұрпат, халық рухы, ұлттық намыс, ұлттық сана, дәстүр, салт, т.б) сан алуан. Этнопсихология деген не? Сұраққа көптеген адамдар бұл эностар мен халықтардың психологиясын зерттейтін ғылым деп жауап береді. Біріншіден «этнос» терминінің мағынасын бір мағыналы емес, яғни психологияның бүкіл түрі нені зерттейтінін білесіз. Екіншіден: көптеген авторлар психологияның сипаттамасын этноспен емес, мәдениетпен байланысты зерттеуді қалайды, сондықтан мәдениет деген не екенін нақты саналау керек. Үшіншіден этнопсихология терминінің өзі әлемдік ғылымда жалпы қабылданған болып табылмайды. Осы ғылымдағы көптеген мамандар өздерінің «халықтар психологиясы», «психологиялық антропология», «салыстырмалы-мәдени психология» зерттеушілеріміз деп есептейді.«Этнос» - халық, «психология» - жан туралы ғылым. Этнопсихология этнология мен психология деген ғылымдардың біреуінен пайда болған.Этнопсихология екі түрлі жолмен пайда болған:

1. Антропологиялық психология;

2. Кросс-мәдени психология.

Антропологиялық этнопсихология халықтардың территориясына байланысты қарастырады.

Кросс-мәдени психология мәдениеттеріне байланысты қарастырады.

2. Этнос ұғымын кітапта қарастырылған түрде жазыңыз

Этнопсихологияның ең негізгі категориясы – ЭТНОС. Этнос бір-бірімен ұзақ бірлесіп өмір сүру тәжірибелеріне ие болған, сақталып қалған дәстүрлері, жалпы өзіндік сана-сезімі бар әлеуметтік макроорганизм болып табылады. Бұл тарихи қалыптасқан, тұрақты, жинақталған адамдар қоғамы. Олардың тұрғылықты, нақты табиғи қоршаған ортасы, нақты-климат, географиялық жері бар. Қандай да бір этносқа тән адамдарда өздеріне тән өмірді қабылдаулары мен әлеуметтік қатынастарда нақты психологиялық-әлеуметтік стериотиптері бар. Этностың барлық шығу тегімен байланысып жатқан мүшелері тірі макроорганизм жасайды.Этностың ең алғашқы даму сатыларында адамдар рефлексияға дейінгі жағдайда болады, яғни, өзіндік қорғаныс инстинкті айтады, солайша санасыз жүреді, әркім өздерінің жанұясының қауіпсіздігімен қолайлылығын қамтамасыз етеді, солайша олар этностың толығымен өмір сүруін қамтамасыз етеді. Этнос жас және күшті болған сайын, өмірлік маңызды функциялардың барлығын басынан кешіреді- сыртқы қауіпсіздікті сақтайды, жауларын жеңеді, өз санын көбейтеді.

3. Этнопсихологияның ең негізгі категориясын жазыңыз

Қандай да бір этносқа тән адамдарда өздеріне тән өмірді қабылдаулары мен әлеуметтік қатынастарда нақты психологиялық-әлеуметтік стериотиптері бар. Этностың барлық шығу тегімен байланысып жатқан мүшелері тірі макроорганизм жасайды.

Этностың ең алғашқы даму сатыларында адамдар рефлексияға дейінгі жағдайда болады, яғни, өзіндік қорғаныс инстинкті айтады, солайша санасыз жүреді, әркім өздерінің жанұясының қауіпсіздігімен қолайлылығын қамтамасыз етеді, солайша олар этностың толығымен өмір сүруін қамтамасыз етеді. Этнос жас және күшті болған сайын, өмірлік маңызды функциялардың барлығын басынан кешіреді- сыртқы қауіпсіздікті сақтайды, жауларын жеңеді, өз санын көбейтеді.

4. Этнопсихология түсінігін анықтаңыз

Этнопсихология деген не? Сұраққа көптеген адамдар бұл эностар мен халықтардың психологиясын зерттейтін ғылым деп жауап береді. Біріншіден «этнос» терминінің мағынасын бір мағыналы емес, яғни психологияның бүкіл түрі нені зерттейтінін білесіз. Екіншіден: көптеген авторлар психологияның сипаттамасын этноспен емес, мәдениетпен байланысты зерттеуді қалайды, сондықтан мәдениет деген не екенін нақты саналау керек. Үшіншіден этнопсихология терминінің өзі әлемдік ғылымда жалпы қабылданған болып табылмайды. Осы ғылымдағы көптеген мамандар өздерінің «халықтар психологиясы», «психологиялық антропология», «салыстырмалы-мәдени психология» зерттеушілеріміз деп есептейді.

«Этнос» - халық, «психология» - жан туралы ғылым. Этнопсихология этнология мен психология деген ғылымдардың біреуінен пайда болған.

Этнопсихология екі түрлі жолмен пайда болған:

1. Антропологиялық психология;

2. Кросс-мәдени психология.

Антропологиялық этнопсихология халықтардың территориясына байланысты қарастырады.

Кросс-мәдени психология мәдениеттеріне байланысты қарастырады.

Этнопсихология ғылыми теориялық пән. Оның пәні – этникалық сана функцияларының және этникалық қатынастар дамуының психологиялық аспектілері.

XIX ғасырда этнопсихологияның идеялары «халықтар психологиясы» соңына таман дамыды. Олардың өкілдері М. Лацарус, Х. Штейнталь, В. Вундт болды.

Этнопсихология – қазіргі психология ғылымының кенжелеу дамыған салаларының бірі. Ол адам психологиясының этникалық ерекшелігін, ұлттық мінезін, этностық сана-сезімінің қалыптасу заңдылықтарын зерттейді.

Еліміз егемен мемлекет атанып, тәуелсіздіктің сара жолына түскен шақты ұлттық факторларды ескерудің маңызы ерекше артып отыр.

Осы айтылғанға орай жұртшылықтың этнопсихологиялық мәселелерге көңіл аударуы заңды құбылыс екендігі хақ. Этнопсихология дәрісінің төмендегі шағын бағдарламасын жасау осындай талап тілектен туған.

5. Этнопсихология түрлерін кітап негізінде тізімдеңіз

Этнопсихология екі түрлі жолмен пайда болған:

1. Антропологиялық психология;

2. Кросс-мәдени психология.

Антропологиялық этнопсихология халықтардың территориясына байланысты қарастырады.

Кросс-мәдени психология мәдениеттеріне байланысты қарастырады

6. Этнопсихолгиямен этнопедагогиканың ортақ белгілерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсетіңіз

Этнопедагогика-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым деген мағынаны білдіреді. Оның зерттейтін мәселелері:

- нақты ұлт өкілдеріне тән мақсат-міндеттерін, амал-тәсілдерін, тәрбиелеу мен оқытудың тәсілдерін;

- әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқытудың салыстымалы спецификасын;

- белгілі бір ұлт өкілдерін тәрбиелеу мен оқытуға ұлттық психологияның әсерін;

- педагогикалық және үйретушілік процесс әсерінің заңдылықтарын.

Этнопедагогика этникалық психологиямен тығыз байланысты, бірақ оларды біріктіруге болмайды.

Жалпы, дін мен ғылымның ұзақ уақыт қатар жасасып келе жатқанын, адамды тәрбиелеуде екеуінің де белгілі рөл атқаратынын, бірақ қоғам, табиғат-жаратылыс заңдылықтарын түсіндіруде ғылым мен діннің арасында үлкен алшақтық барын ажырата білу керек. Этнопедагогика ұлттық салт-дәстүрлердің тәлімдік мән-мағынасын зерттейтін ғылым саласы болса, ал этнопсихология халқымыздың сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлері сен салттарындағы ұлттық сна-сезімін, өмірге деген көзқарасын, өзіндік ойлау ерекшеліктерін зерттейтін ғылым.

Олай болса, этнопедагогика мен этнопсихологияның даму процесінде ортақ заңдылықтар бар деп қарауға тура келеді.

7. Этнопсихологиялық зерттеулердің негізгі бағыттарын өз сөзіңізбен жазыңыз

Ал 50-жылдардан бастап, осы бағыттағы зерттеулерге баса көңіл бөлінді. Негізінде олар төрт бағыттың: бихевиоризм, психоанализ, когнитивтік және интеракционизм төңірегінде топтасты (Андреева, Богомолова, Петровская, 1978, Шихирев, 1979).

Аталған төрт бағыттың үшеуі психологиялық ойлардың әлеуметтік - психологиялық нұсқасы болса, ал төртінші бағыт - интеракционизм әлеуметтік негізде еді.

Бихевиоризм қазіргі кезде необихевиористік бағытта дамуда. Негізінен топтағы процестер емес, екеу аралық (диадалық) қарым-қатынастар зерттеледі (К.Халл, Б.Скиннер, Н.Миллер, Д.Доллард, Дж.Гибо, Г.Келли, Д.Хоманс). Зерттеулердің басым бөлігі тек жануарларда жүргізілуі (А.Бандура зерттеулерінің көбісі адамдарда жүргізілді) бұл бағъптың негізгі кемшілігі. Топтық процестерді талдаудың жеткіліксіздігінен, әлеуметтік психологияның «әлеуметтік» түрі аз көрініс береді.

Психоанализ әлеуметтік психологияда бихевиоризм сияқты кең таралмаған. Мұнда да әлеуметтік - психологиялық теория тұрғызу талпыныстары бар.

Когнитивизм гештальтпсихология мен К.Левиннің өрістер теориясынан бастау алады.

Бұл багыттағы көптеген теориялардың (Ф.Хайдер, Т.Ньюком, Л.Фестингер Ч.Озгуд, П.Танненбаум, американ зерттеушілері Д.Креч, Р.Крачфилд, С Аш) негізі - жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын түсіндіру. Адам санасында әлемнің тұтас, байланысқан идеалды көрінісін тұрғызу (қоршаған нақты әлемдегі қарама-қайшылықтарға байланыссыз) - бұл модельдің негізгі кемшілігі. Дегенмен бұл бағытта да іргелі проблемалар зерттелінуде (Трусов, 1983).

Интеракционизм әлеуметтік бағыттағы жалғыз теория ретінде Г.Мидтің символдық интеракционизм теориясынан бастау алады.

Қазіргі кезде бүл бағыт әлеуметтік психологияда Мидтің теориясынан басқа да теорияларды қамтиды: ролдер теориясы (Т.Сарбин), референтті топтар теориясы (Г.Хаймея, Р.Мертон). Э.Гофманның әлеуметтік драматургия теориясы. Бұл теорияда "өзара әсерлесу" ұғымы негізгі болғанымен де, қоғамдық қатынастардағы, қоғамның әлеуметтік құрылымына байланысты индивидке әсер ететін әлеуметтік себептерді қарастыру мәселелері шешілмеген.

Осы төрт бағытгың өзіндік негіздері болғанымен де, көбінесе бір-біріне араласып отырады.

Қазіргі кездегі, әсіресе, американдық әлеуметтік психологиядағы эксперименттік зерттеулерде бірнеше теориялық бағыттар аралас көрінеді. Осы да және әлі де эксперименттік болмағандықтан әлеуметтік - психологиялық зерттеулерде табысты түрде пайдаланыла бермеуі мүмкін.

8. Этнопсихологиялық зерттеулердің қосымша әдістеріне мысал беріңіз

Ресейде этнопсихология ғылым ретінде шетелдегі М. Лацарус, Х. Штейнталь және В.Вундтың «халықтар психологиясы» теориясынан 10 жыл бұрын пайда болған. ХІХ аяғы мен ХХ ғасырдың басында этнопсихологиялық зерттеулер кең түрде болды. Батыста бұл бастау ХХ ғасырдың 30-40 жылдарына жатқызылады. Ресейде этнопсихология білмінің ең маңызды бөлімі болып саналады. Көп халықты мемлекеттің дәстүрлі, психологиялық ерекшеліктерін зерттеуге себеп болды. Этнопсихологиялық зерттеулердің практикалық мәнділігіне мемлекеттік ағартушылар Иван ІY, Петр І, Екатерина ІІ, П.А. Столыпин, орыс оқымыстылары мен публицистер М.В. Ломоносов, В.Н. Татищев, Н.Я. Данилевский, В.Г Белинский, А.И. Герцен, Н.Г. Чернышевский, жазушылар А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Н.А. Некрасов, Л.Н. Толстой және басқалар аса назар аударды. Олар тұрмыста, салт-дәстүрлерде кездесетін әр ұлт өкілдерінің психологиялық ерекшеліктеріне көңіл бөліп, өз ойларын ұлт-аралық қатынастарды сипаттауға қолданды.

Этнопсихологияға және этнопсихологиялық зерттеулерге қызығушылық 1917ж Революциядан кейін де тоқтаған жоқ. Л.С. Выготский (1896-1934) - психолог, Ресей психологиясындағы мәдени тарихи мектептің негізін қалаушы. Ол адамның психикалық қызметі мәдени - тарихи дамуда еңбек қаруының әсерінен қалыптасып, ішкі мазмұнының құрылымын білдіреді. Этнопсихологияның негізгі әдісі ретінде ол инструменталды әдісті атады. Оның мәні – адамның мінез-құлқын тарихи, әлеуметтік – мәдени ұлттық даму тенденциялармен өзара байланыстыра отырып зерттеу. Этнопсихологияның объектісіне Выготский «халықтар психологиясын» жатқызды.

9. Адамдардың рухани-психологиялық өміріндегі этностық ерекшеліктерін өз сөзіңізбен жазыңыз

10. Антикалық ойшылдардың еңбектеріндегі әртүрлі халықтардың өмір сүру ережесін тұжырымдаңыз

М.Монтескье (1689-1755) географиялық детерминизм теориясының негізін салушы. Оның «Заң рухы туралы» еңбегінің этнопсихологиялық ой-пікірлердің дамуы үшін маңызы.

К.Гелвеций (1715-1771) халықтық мінездің елдің әлеуметтік-саяси тарихына тәуелді болатындығы. Оның «Ұлттық мінез туралы» кітабының маңызы.

М.Канттың (1724-1804) «халық », «ұлт», «халықтық мінез» ұғымдарына берген анықтамасы. М.Кант ұлттық мінез бен темперамент туралы.

И.Гердер (1744-1803) әр түрлі халықтар мәдениетінің ерекшеліктері, табиғат пен қоғам тарихы заңдылықтарының бірлігі туралы идеялары. Оның «Адамзат тарихы философиясына идеялар» атты еңбегінің мәні.

Сонымен Этнопсихологияның ерекшеліктері тарихи негізі бар әлеуметтік процесс болып шықты. Оның қалыптасуы әрбір халықтың өмірімен біте қайнасып, әр-түрлі себеп салдар нәтижесінде туады. Сайып келгенде өнегелі қасиеттерімен қосыла қарама-қайшы психологиялық дағдыларда болды. Бұл айырмашылықтарды таптық негіз құрайды. Әрбір халықтың өмір сүрген географиялық ортасы, айналысқан шаруашылық дәстүрі мен оған бейімделген дағдысы бір-бірінен оқшау тұрады. Сонымен қатар түрлі халықтардың қарым қатынастық жағдайларында ескеруіміз қажет.

11. Ұлттық қадір қасиет деген ұғымды тәжірибеде қолдануды бағалаңыз

Ұлт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен, мәдениетімен, кейбір психологиялық және рухани қасиеттерімен сипатталатын адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.

12. Ресейдегі психикалық этнографияны құрудағы орыс географиялық қоғамның рөлін бағалаңыз

Филосов және публицист Н.Г. Чернышевский ( 1828-1889) ойынша, «әрбір халықта өз патриотизм психологиясы бар. Олар ұлт өкілдерінің нақты бір іс-әрекетінде көрінеді. Чернышевский халықтардың рухани өміріндегі ұлттық және әлеуметтік қатынастардың терең талдамын берген. Сондай-ақ, Чернышевский этнопсихология теориясын өңдеуге өз үлесін қосты. Оның ойынша, әрбір халық ақыл-ой, адамгершілік даму деңгейлері бойынша ұқсас адамдар бірлестігін құрайды. Ұлттық мінез, қандай да бір ұлт өкілінде көрінетін әр-түрлі қасиеттердің қорытынды суммасы, ал оның нәтижесі күнделікті болмыстағы тарихи дамуы мен формасы. Чернышевский ұлттық мінез құрылымына тілдің әр-түрлілігімен байланысты адамдардың ақыл-ой және адамгершілік ерекшеліктерін қосу керек дейді.

13. Д. И .Овсянико-Куликовскийдің (1853-1920) этнопсихологияның дамуына қосқан үлесін эксперимент ретінде көрсетіңіз

Келесі этнопсихологияның дамуына үлес қосқан Д.Н. Овсянико-Куликовский (1853-1920) жатқызуға болады. А.А. Потебня оқушысы және ізбасары. Оның негізгі еңбегі «Психология национальности» деп аталады (1922). Оның концепциясы бойынша, ұлттық психиканың қалыптасуының негізгі факторлары интеллект және ерік элементтері, ол эмоция мен сезім элементтері олардың қатарына кірмейді. Ол ойлауды санап, бұл ерекшеліктерді интелектуалды іс-әрекетпен және оның нәтижесінен емес, адамның психикасының санасыз компоненттерінен іздеу керек деді. Бұл кісі барлық ұлттарды екі негізгі типке бөлуге болады деді белсенді және белсенсіз – ол әр этноста ерікті қайсы екі түрі бар «әрекет етуші» немесе «кідіруші ерік пе» соған байланысты. Бұл әр типті нақты бір этностық ерекшеліктерімен бір-бірінен айрықшалайтын түрлерге, типтерге жатқызуға болады. Мысалы, ғалым белсенсіз типтерге орыстар мен немістерді жатқызады, орыстардағы еріктік жалқаулықты көрсетті. Белсенді типтерге ағылшын және француз ұлттық мінездерін жатқызды.

14. XIX ғасырдың 60 жылдарында публицист және социолог Н.Я.Данилевскийдің еңбектерін зерделеңіз

ХІХ ғасырдың 60 жылдарында публицист және социолог Н.Я. Данилевский (1822-1885) адамдардың этностық ерекшеліктерін анықтау мен жіктеуге арналған тұрғының өзіндік концепциясын батыс оқымыстыларына ұсынған еңбегі «Ресей және Европа» деп аталады. Оның ойынша, тарихи даму жолында пайда болған адамзат цивилизациясының он тарихи мәдени типі бар. Олар бір-бірінен үш негізгі сипатпен ерекшеленеді: 1) этнопсихологиялық ( Данилевский тілінде халықтардың психикалық құрылымында көрінеді.); 2) адамдарды нақты бір этникалық қауымдастықтарға біріктіретін тәрбиенің тарихи қалыптасқан формалары мен амалдарының айырмашылықтары; 3) Рухани бастаудағы айырмашылықтар ( психиканың діни ерекшеліктері).

Данилевский мәдени-тарихи типтердің бірі славяндар деп бөліп, негізгі сипаттамаларын қарастырған. Ол славяндарды европалық типтермен салыстырады. Ресейдегі этнопсихологияның дамуына ерекше үлес қосқандардың қатарына Н.И. Надеждинді, К.Д. Кавелинді және К.М. Бэрді жатқызуға болады.

15. Қазақ фольклорының жанрларында этнопсихологиялық ойлардың көрінісін жасаңыз

VI ғасырда Жетісу, Алтай, Орта Азияны мекен еткен ру тайпалар бірігіп, Түрік қағанаты дейтін үлкен мемлекет құрды. Зерттеушілердің айтуынша «түрік» деген халықтың аты 542 жылдан белгілі болса керек. Түрік қағанатының қоғамдық-экономикалық, саяси-әлеуметтік өмірінде сол кездері жауапкершілік дәстүр маңызды орын алады.

Соңғы кездері қазақ психологиялық ой-пікір тарихы жаңа ғылыми деректермен толысып отыр Осыдан 500 жылдай бұрын ортағасырлық ғұлама-ғалым Өтебойдақ Тілеуқабылұлы «Шипагерлік баян» атты үлкен еңбек жазыпты. Мұнда шипагерлік (дәрігерлік) мәселесімен қатар қазақ тарихы, тіл, әдебиет, этнография, анатомия, фихиология, медицина, философия ғылымдарынан да мағлұмат берілді. Осынау еңбекте психология саласынан да көптегн қызықты деректер мол. XVIII ғасырда өмір сүрген Тауасарұлы Қазыбек бектің « Түп-тұқияннан өзіме шейін» атты еңбгі тек сол кездің рухани өмірін ашатын төл туынды ғана емес, ол сондай-ақ халқымыздың ұлттық психологиясынан көптегн тың мағлұматтар бертін кемел дүние. Бұл айтылғандарды зерттеп, жұртшылық кәдесіне жарату алдағы жердегі зерттеу жұмыстарының басты міндеттері болып отыр.

Асанқайғы, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Бұқар Шал, Дулат, Мұрат,Махамбет т,б. Қазақтың күміс көмей, жез таңдай ақын-жырауларының әр түрлі өмір құбылыстары, адам мен қоғап, жан мен тән, өмірдің сан алуан қыр сыры туралы толғаныстарының, ақыл кеңес, өсиеттерінің қазіргі жастарымызға тәрбие беру үшін маңызы зор.

16. Әль-Фараби идеяларынің этнопсихологиялық аспектілерін сипаттаңыз

17. Ш.Уалиханов бүкіл әлемдік өркениет қорын ззерттеуші ретінде түсіндіріңіз

Қазақ топырағындағы іргетасы Ш.Уалиханов еңбектерінде қаланды.Оның «халық рухы» дейтін ұғымы жиі кездеседі. Мұны «халықтық психология» ұғымының синонимі деуге болады. Бұдан біртуар ғұлама-ғалымның еуропалық этнопсихологтардың еңбектерінен біршама хабардар болғаны байқалады. Этнопсихология зерттейтін проблемалар (этностереотип, этноцентризм, ұлттық тұрпат, халық рухы, ұлттық намыс, ұлттық сана, дәстүр, салт, т.б) сан алуан.

Дала халқының сана сезімі ояна түскен осынау кезеңде қоғамдық аренаға халқымыздың аяулы перзенттері- ұлы демократ ойшылдары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин , А, Құнанбаев. Қазақ топырағында қоғамдық прогесс үшін ғылым- білімнің маңызын ерекше көре білген Ш. Уәлиханов бүкіл әлемдік өркениет қорынан мейлінше мол сусындаған , жан- жақты білімді озат ойлы , ерекше дарынды адам еді. Ол өзін терең тарихшы, ерінбес этнограф, батыл саяхатшы, талмас географ, білгір әдебиетші, шебер суретші , жалынды публицист, жан сырын ұққыш нәзік психолог ретінде көрсете білді. Небары отыз- ақ жыл өмір сүрген Шоқан аз ғұмырының ішінде білім ғылымның көптеген салаларына бағасын мәңгі жоймайтын үлес қосты. Шоқан туған әдет ғұрпының түрлі жақтарын талдай келіп , қазақ арасындағы кейбір жағымсыз әдеттерді де мейлінше сынап , олардың психологиялық астарларына үңіліп, осы айтылғандардың қазақ қауымын ілгері бастырмай келе жатқан мерездер деп қарады. Шоқанның психологиялық пікірлері осы айтылғандармен шектелмейді, оның мол рухани мұрасында жан сырлары туралы басқа да түйінді ойлар баршылық. Ы.Алтынсарин де Шокан сияқты арнаулы психологиялық еңбектер қалдырмаған кісі, әйтсе де оның сан алуан ойға толы шығармаларынан қоғамдық және педагогикалық психология мәселелеріне орайлас айтылған көптеген қызықты деректер табылады.

18. А.Құнанбаев қазақ халқының этнопсихологиялық ерекшеліктері туралы жазыңыз

Абай Құнанбаев (1845—1904) Ақын творчествссында психологияның негізгі мәселесі — жан мен тәннің арақатынасы, адамның психологиялық даму жолындағы тәрбие мен білімнің атқаратын қызметі, сондай-ақ бала психологиясы мен қоғамдық, ұлттық психологияның жекелеген мәселелері де (адамның жеке басына және деңгейіне байланысты ерекшеліктер, әдеп, үлгі-өнеге, өзін-өзі тәрбиелеу жайлы оқу мен үйретудің психологиялық негіздері, ұлттық мінез-қүлық, т. б.) көрініс тапқан. Абайдың психологиялық көзқарастары жалпы және педагогикалық психология мәселелерімен ғана шектелмейді. Ақын туған халқының әлеуметтік жағдайымен, оның әр түрлі топтарының мінез-құлыктарына да ерекше зейін қояды. Ол өз жүртының мінез-қүлкын, көңіл-күйін, іс-әрекеттерін, күйініш-сүйінішін, талап-талғамын, салт-санасын жақсы білді. Оның шығармаларынан мінез-қүлықтары сан алуан адамдардың (бай, болыс, атқамінер, т. б.) психологиялық бейнесі тамаша көрініс тапқан. Ол қазақтың қоғамдық ой-пікірінің қалыптасуы тарихында алғаш рет ақындық шабытты халқыың психологиялық астарына терең үңіліп, оны адам рухының ерекше күйі, жүректің лүпілдей соғып, қанды қыздыратын көзі деп сипаттады.

19. Ы.Алтынсарин қазақтардың этностық ерекшеліктері жайлы суреттеңіз

Ыбырай Алтынсарин (1841 — 1889) Шоқан сияқты арнаулы психологиялық еңбектер жазып қалдырмаған кісі, әйтсе де оның сан алуан ойға толы шығармаларынан (оку құралдары, хаттары мен жазбалары, т. б.) қоғамдық және педагогикалық психология мәселелеріне орайлас айтылған көптеген қызықты деректер табылады. Бұл пікірлер оның өзі айналысқан практиқалық істерінен туындаған сияқты. Ой қозғаған осындай түйіндерге: бала және оны тәрбиелеу жолдары, оқыту процесінің психологиялық, педагогикалық негіздері, мүғалім-ұстаз проблемалары, қоғамдық психология мәселелері, т. б. жатқызуға болады.

20. Қ.Жарықбаевтың этнопсихологиялық көзқарастарын жаңғыртыңыз

Жарықбаев Құбығұл Бозайұлы - 1929 жылы Ақтөбе облысы Алға ауданы Көкбұлақ ауылында дүниеге келген. Ғалым, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым және техника қайраткері. 1946 жылы Ақтөбе мұғалімдер институтын және 1951 жылы ҚазМУ-ды бітірген. 1951- 1958 жылдар аралығында Қызылорда педагогикалық институтында ассистент, 1958-1977 жылдар аралығында Шымкент педагогикалық институтында аға оқытушы, доцент, кафедра меңгерушісі, 1977-1987 жылдары ҚазМУ- де доцент, кафедра меңгерушісі болды. 1987 жылдан ҚазҰУ-де профессор, 1998 жылдан Этнопедагогика және этнопсихология орталығының директоры қызметтерін атқарады. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі бағыты: Қазақстандагы психологиялық және педагогикалық ой-пікірлердің даму тарихы, этнопсихология мәселелері. Ол Алаш қайраткерлерінің психологиялық және педагогикалық мұралары жөнінде бірқатар ғылыми еңбектер жазған.

ұылы-зерттеу жұмыстарының негізгі бағыты: Қазақстандағы психология және педагогика ой-пікірлердің даму тарихы, этнопсихология мәселелері. Оның еңбектерінде қазақ халқының сан ғасырлық психология ұғым-түсініктері жан-жақты талданған. Шығармалары: Краткий библиографический указатель по психологии (1917 — 1967), А.-А., 1967; Развитие психологической мысли в Казахстане, А.-А., 1968; Тұрмыс және денсаулық, А., 1970; Әдеп және жантану, А., 1996; Қазақ психологиясының тарихы, А., 1996; Этнопсихология, А., 1998; Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары, А.,

Ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі бағыты: Қазақстандагы психологиялық және педагогикалық ой-пікірлердің даму тарихы, этнопсихология мәселелері. Ол Алаш қайраткерлерінің психологиялық және педагогикалық мұралары жөнінде бірқатар ғылыми еңбектер жазған. Зерттеу жұмыстарының негізгі бағыты: Қазақстандағы психология және педагогика ой-пікірлердің даму тарихы, этнопсихология мәселелері. Оның еңбектерінде қазақ халқының сан ғасырлық психология ұғым-түсініктері жан-жақты талданған.

Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және «Әдебиет порталына» гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады.

21. Н.Елікбаевтың этнопсихологиялық көзқарастарына мысал келтіріңіз

Н. Елікбаевтың «Ұлттық психология» еңбегіндегі пікірінше, ұлттық психологияның құрылымдық элементтерінің бірі ұлттық мінез-құлық болып саналады. Ұлттық мінез-құлық ұрпақтан-ұрпаққа беріліп қалған биологиялық психикалық құбылыс емес, географиялық ортаның жемісі немесе нәсілдік белгісімен байланысты ұлттық субстанцияның туындысына да жатпайды. Негізгі шындықты ұлт өмірінің өзінен, оны қоршаған табиғи өзгешеліктен қарастыру шарт. Ұлттық мінез-құлықты халықтардың өзі жасаған тарихтағы материалдық және рухани тіршілігінің бейнеленген көрінісі деп түсінеміз. Тарихи жағдай мен географиялық орта мәңгілік нәрсе емес, сондықтан ұлттық мінез-құлық та белгілі өзгерістерге ұшырап отырады. Ұлттардың мінез-құлқы олардың тарихи даму нәтижесі.

22. К.Жүкеш пен С.Жақыповтың этнопсихологиялық көзқарастары салыстырыңыз

23. Халқымыздың жалпы дамуы тарихына сүйене отырып біз психологиялық ой-пікірлердің қалыптасу кезеңдерін өз сөзіңізбен жазыңыз

Қазақ халқының психологиялық ой-пікір мәдениетінің даму тарихы көне ғасырлар қойнауынан басталады. Халқымыздың жалпы дамуы тарихына сүйене отырып біз психологиялық ой-пікірлердің қалыптасуын басты үш кезеңге бөліп қарастырамыз.

Бірінші кезең – психологиялық ой-пікірлердің ілкі бастау, түп –төркіндері, басы VI-VII ғасырлардан басталатын қазіргі түркі тектес халықтардың бәріне ортақ қоғамдық психология-Орхон Енисей жазба ескерткіштері , Қорқыт-ата, Әл Фараби., Ж. Баласағұни т.б. ғұламалардың тағлымдары.

Екінші кезең- Қазақ хандығы дәуірінен басталып, Қазан төңкерісіне дейінгі психологиялық ой-пікірлердің даму жағдайаты.

Үшінші кезең –психологиялық ғылымның Қазақстанда Кеңес өкіметі жылдарында даму тарихы.

24. Психологиялық антропология («Мәдениет және тұлға» теориясы, Ф.Боас,), Р.Бенедикттің «Мәдениеттердің конфигурасиясын» шығармасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарын көрсетіңіз

«Мәдениет және жеке тұлға» теориясы 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың басында дами бастады. 1932 ж боастың шәкірті Р.Бенедикттің атақты «Мәдениет конфигурациясы» мақаласы жарық көреді, мұнда да ол өзінің жаңашылдық идеясын ұсына отырып, мәдениеттер арасында негізгі айырмашылықтар бар және де әр мәдениет өзінің даминанттылығымен ерекшеленеді. Мәдениеттердің типологиясын құрастырғанда Бенедикт Ф.Ницшенің аполлоникалық және дионисикалық түрлі мәдениет идеяларын қолданады.Үндістердің пуэмбло тексерулерінің нәтижесінде олардың мәдениетіне, апалионикалық түріне қисынды, бір жақты, парасатты, сырттай қарауға мүмкіндік берді. Ол мәдениеттің мінездемелік өкілінің негізгі тірегі шеттен шығу деп санады. Пуэбило ұстамдылық пен баланс жасауды бәрінен жасауды бәрінен де артық.XIX ғасырдың басы, әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең, әлеуметтік психологияның эксперименттік ғылымға айналу кезеңі деп саналады. Ресми бастамасы ретінде Европада В.Мид, АҚПІ ғалымы Ф.Оллпорт ұсынған, әлеуметтік психологияны эксперименттік психологияга айналдыру қажет деген талаптары болды. Әсіресе, Америкада капитализмнің қауырт дамуына байланысты, әлеуметтік психологтардың өзекті әлеуметтік - саяси мәселелерге көңіл аударып, қолданбалы зерттеулерді жүргізу қажеттілігі туындады.Бұл кезеңде теориялық тұрғыдан Макдугалл тұжырымдамасын сынға алумен қатар, әлеуметтік психологияда негізгі үш тұрғы: психоанализ, бихевиоризм және гештальт-теория бағьптары анық көріне бастады. Әсіресе, эксперименттік пәнді тұрғызуғ негіз болатын бихевиористік тұрғыға көбірек көңіл бөлінді.

25. Негізгі этнопсихологиялық бағыттар мен мектептерді топтастырыңыз

Бихевиоризм қазіргі кезде необихевиористік бағытта дамуда. Негізінен топтағы процестер емес, екеу аралық (диадалық) қарым-қатынастар зерттеледі.Осы төрт бағытгың өзіндік негіздері болғанымен де, көбінесе бір-біріне араласып отырады.

Этнопсихологиялық мектеп, тарихи мектептер сияқты басқа да Американдық этнография бағыттарынан ерекшеленеді, айырмашылық «тұлға» және «мәдениет» деген түсінік категорияларында болды. Әрбір халықтың мәдениетін зерттеу үшін ең бірінші тұлғаны, индивидті танып білу қажет.

Сондықтан да бірінші Американдық этнопсихолотар «тұлға» түсінігін белгілі бір құрылымның негізгі компоненті ретінде көп көңіл бөлді. Екіншіден, олар тұлғаның қалыптасуына көп көңіл бөлді. Үшіншіден, Фрейдтің ғылымына яғни сексуалды сфераға да ерекше көңіл бөлді. Төртіншіден, кейбір этнопсихологтар психологиялық факторды әлеуметтік-экономикалықпен салыстыра отырып, оның рөлін асыра айтты.

Адамның жоғары деңгейдегі сезімдерінің қалыптасып, дамып отыруы ең алдымен өзінің жеке басына деген жауапкершілікті сезінуде жатыр. Екіншіден, ол отбасындағы тағылым тәрбиеге, мектеп пен қоғамдық ұйымдардың қамқорлығына орай өрістеді.

26. Ұлттық сипаттағы зерттеулердегі психоанализге тәжірибе қойыңыз

Мәдениет конфигурациялары Вундтың идеяларын Америка еліне жеткізген. АҚШ этнопсихологияның бастауын қалаушы Ф.Боас болды. Колумбия университетінде көптеген америка этнологтары Боастан білім алып, бірақ оның шәкіртерінің еңбектерінде Вундт идеяларынан қаланғаны тек адамның ішкі жан дүниесімен мәдениетін байланыстарып тұратын талаптар айқындалады. Олар психологиялық концепциядан бас тартпастан өз зерттеулерін жүргізе отырып Фрейдтің класиикалық психоанализміне және К.Юнг, Э. Фрамма, К.Хорни, А.Маслау идеяларында аса көңіл бөледі. Нәтижесінде «Мәдениет және жеке тұлға» теориясы мен психологияның арасында орын алды. Совет этнографы С.А.Токаревпен келісе отырып, оның «Мәденит және жеке тұлға» теориясының кейбір негізгі ерекшеліктерін көрсетті.

А) жеке бас психологиясына оралу;

Б) жеке тұлға түсінігі туралы түсінікті толықтыра түсу;

В) жеке тұлғаның дамуы барысында болатын процестерге аса қызығушылықпен қарау;

Г) сексуалды сфераға ерекше назар аудару.

27. Этникалық стреотиптің құрылымы мен функциясын реттеңіз

Этникалық стреотиптің құрылымы мен функциясы. Автостреотиптер және гетеростреотиптер

Этникалық стереотиптер әр ұлттың рухани, мәдени танымдық көрсеткіші. Этникалық стереотиптер - әр түрлі этнос өкілдеріне тән ортақ ақыл-ой, дене бітістерінің сипаттарының тұрақты сапалық белгілері. Этникалық стереотип табиғатын талдап, сипаттау оны зерттеу объектісі ретінде қарау және жеке адамның өзін-өзі бағалауының ғылыми негізі болып саналады.Өзін-өзі бағалау негізі – этностық өзіндік сана – сезім. Этностық өзіндік сананың бір қыры-индивидтік өзіндік сана екендігі тұлға қалыптасуында бөліп қарастыруға болмайды.

Этникалық стереотиптердің тағы да бір қасиеттерінің бірі, олардың үйлесімділігі. Этникалық үйлесімділікті зерттеу американ психологы О.Клайнбергтің теориясында түсіндіріледі. Әрбір этникалық стереотипте «иллюзиялық сипаты» мен қатар қандайда бір «ақиқат түйірі» болады. Сонымен қатар шынайы білімнің көлемі жалған білімнің көлемінен басымырақ болады. Егер екі топ арасында үшіншіге қатысты ынтымақты пікір болса стереотиптер шынайы болады. Егер топтар арасындағы терең әрі ұзақ байланыстар олардың өзара стереотиптерінде шынайы ерекшеліктері жоғары болса стереотиптер шынайы болады. Сонда шынайылық белгісі ретінде топтың өзін-өзі қабылдауы мен оны өзге топтың қабылдауы арасындағы үйлесімділік анықталады. Стереотиптің үш түрі бар: қабылдау стереотипі, интерпретацияның стереотипі, мінез-құлық стереотипі. Этникалық стереотиптерге тән қасиеттердің ең көп тараған түрлерін эмоционалды бағалау сипаты, табандылық, тұрақтылық, келісімділік Этникалық стереотиптерді психологиялық зерттеу барысында В.С.Агеевтің зерттеу классификациясы көбірек қолданылады: - еркін сипаттау әдісі - тікелей сұрақ-жауап әдісі (тұлғалық сипаттар тізімі, диагност. тестер т.б.) - проективті әдістер - психосемантикалық әдістер Аталған әдістер түрлеріне қарай қазіргі уақытта этникалық стереотиптерді зерттеуде В.Ф.Петронко, Д.Кац, К.Макколи, КСтитт, Дж. Бригем, Похилько, Дж.Келли, Шмелевтің проективті және психосе-мантикалық әдістемелері қолданылады. Қазіргі кезеңде этникалық стереотиптерді зерттеуде психосеман-тикалық әдістер ішінде В.С.Агееваның жетекшілігімен жеке семантикалық дифференциал әдістемесі көбірек қолданылады.Әдістемеде 40 биполярлық бағалау шкаласын вербалды семантикалық дифференциал вариантында берілген және факторлық талдау көмегімен қорытындыланады.

28. Г.Триандистің көзқарасы бойынша, күшті нәтижелер комплексті emic-etic қолданылады, etic категориясы және emic тәсілі бойынша мәселені шешіңіз

Г. Триандистің көзқарасы бойынша, күшті нәтижелер комплексті emic-еtic қолданылады, etic категориясы және еmіс тәсілі пайдаланылады.

Мысал ретінде, мәселелерді келтіруге болады, оларды салыстырмалы-мәдени әлеуметтік аралықта шешеді. АҚШ-та «әлеуметтік аралық» түсінігі бар. Богардустың оригиналды сұрақтары мәдини – АҚШ үшін ғасыр басындағы зерттеушілер үлкен қателік жіберді, оларды басқа уақытта пайдаланады және басқа мәдениетте.

Біріншіден мәдени топтағылар және индивид әртүрлі кезеңдегілерді теңестірді: бір мәдениетті ол нуклеарлы жанұямен байланысты, ал басқаларды – ұйыммен, ал тағы біреулерде – негізгі болып көрші топтары жатады, біреулерде элитарлы клуб. АҚШ-ң мәдени аралығын және Грецияны зерттеген кезде Триандис бұл жағдайды ескерген. Сондықтанда, барлық топтарда ол индивидттердің байланысын және екеуін салыстыра отырып бірақ арасындағы эквивалентті, мәдениет үшін сұрақтар тізімін қарастырды. Ерекше сөздер болып сұрақтың бір бөлшегі ағылшыннан грек тіліне тура аударылды, ал қалғандары мәдени ерекшелікке жатады. Мысалы, Грецияда зерттелінушілердің келісуі этникалық жалпылық (достар тобы), ал АҚШ-та оларды клубтарда достары ретінде көру.

29. Кросс-мәдени этнопсихологиялық зерттеудің қарапайымдылығы , жүргізу жеңілдігіне қарамастан біршама қиындықтар кездеседі. Осыған байланысты мәселені шешіңіз

Кросс-мәдени этнопсихологиялық зерттеудің қарапайымдылығы, жүргізу жеңілділігіне қарамастан біршама қиындықтар кездеседі.

Біріншіден, психологтың алдында үнемі әдістеме нәтижелерінің салыстырмалығы туралы сұрақ тұрады. Сондықтан барлық әдістемелер сол ұлттың ұлттық-психологиялық ерекшеліктеріне бейімделген болуы керек.

Екіншіден, әртүрлі этникалық қауымдастықтың өкілдерінің қатынасы бірдей болғандықтан, белгілі бір халық үшін экспериметтік арнайы порцедурасын өңдеу қажет.

Үшіншіден, зерттеуші өзінің және бөтен елдің мәдениетін обьективті түрде қарсы қоя ала ма? Немесе өзі жатпайтын этникалық топтарды ғана зерттеуге құқығы бар ма деген сұрақ үнемі туып отырады.

Кросс-мәдени этнопсихологиялық зерттеу психологияның басқа салаларының арасындағы әдістемелердің орнына қандай да бір әмбебап әдістерді құру қажеттілігін көрсетеді. Бірақта белгілі бір шектерге қарамастан кросс-мәдени этнопсихологиялық зерттеу бір этномәдениеттің, бір ұлттың, бір этникалық қауымдастықтың ішінен тыс жаңа принципті нәтижелер береді.

30. Бейімделудің қиын болуына байланысты, қарама-қайшы жағдайлар болған кезде мәселені шешіңіз

Бейімделу басқа мәдениетсіз ортаға келгенде «экзотикамен» танысуға – этикамен, тамақпен, иістермен мүмкіндік береді.

Бейімделу процесіне әсер ететін тағы бір фактор сол жердің адамдарымен жақсы қарым-қатынаста болу. Визитшілер сол жердің адамдарымен дос болып жаңа мәдениеттің ережелерін біле отырып, өздерін қалай ұстау керек жайлы көп ақпарат жинап алады.

Бейімделуге әсер ететін топтық факторларды, өзара әрекет ететін мәдениеттердің мінездемелері:

1. Мәдениеттер арасындағы айырмашылықтар және ұқсастық кезеңдері:

Көптеген зерттеушілердің нәтижесі бойынша, мәдениетті шоктың кезеңі, мәдениет ара қашықтығымен өзара байланысты. И. Бабикердің көзқарасы боынша мәдениеттердің ұқсастықтары, мәдениет арақашықтық дистанциясы, соның ішінде тіл, дін, жанұя құрылымы, білім деңгейі, материалды жабдықталған, климат, тамақ, киім т.б.

Обьективті мәдениет аралығына тағы да факторлар әсер етеді:

· Қақтығыстардың болмауы – жауынгер, геноцид және т.б. – екі елдің арасындағы тарих.

· Келген елдің мәдениет ерекшеліктерімен танысу кезеңі, басқа тілді жетік білу. Біз араласатын адам бізге жақын болады.

· Статустардың тепе-теңдігі мен теңсіздігі немесе ерекшеліктері, мәдениет аралық байланыстарда жалпы мақсаттарынан айырылмау.

Бейімделу поцестері өте жақсы болады, егерде мәдениеттер бір-бірімен жақын болса. Бейімделудің қиын болуы мүмкін, қарама-қайшы жағдайлар болған кезде: адам шатаса бастайды, егерде оның бұрыңғы мәдениеті мен ұқсас болған кезде.

Визитимділер мен көшіп-қонушылар жататын мәдениет ерекшеліктері. Тез бейімделе алатын салт-дәстүр және мінез-құлықтар – Корея, Жапония, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері. Мысалы: Жапондықтардың қиыншылықтары Европада тұратын шетел адамдары арасында өз-өзін өлтіру статистикалары бар. Европада Союзында сұрақтама жүргізілген кезде мемлекет аз болғанмен, тұрғындары көп тіл біледі, мәдениет аралық бейімделуге жақын. Люксембургтің 42% халық, 1% ғана француздар, ағылшындар мен немістер төрт тілді де түсіндіріп бере алады.

31. М.Херсковцитің «мәдени-релятивизм» теориясына қосқан үлесін жазыңыз

Мәдени релятивизм - даму деңгейіне қарамастан дербестік пен толық құндылық құқын мойындайтын түрлі халықтардың мәдени құндылықтарының салыстырылмаушылығы мен барлық моральді- бағалау критерийлерінің қатыстылығы туралы американдық этнологиядағы этнопсихологиялық бағыты.

Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты. Әлеуметттенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің – тұлғаның ойынша әлемді тану және мінез құлықты меңгереді, осының нәтижесінде оның эмоционалды және тәртіптерінің ұқсастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады. Мәдениетсіздік процессінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырды.

- Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.

Кәмелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады. Херцковицтің айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде – көптеген зерттеушілер маңызды қиындықтарға ұшырайды.

32. Ф.Хсюді психологиялық антропологиялық негізі қалаушы ретінде суреттеңіз

Ұлы қытай америка зерттеушісі Ф.Хсю (Сюй Лангуан) этнопсихологияның этнологиялық саласын психологиялық антрополгияға атауға ұсыныс жасады.Оның редакциясымен осындай атаумен 1961 жылы жинақ шығарылады.Бұл терминді Мәдениет және тұлғаға қарағанда көбірек логикалық деп есептейді.Бір уақытта ол психологиялық антропологияның алдыңғысынан айырмашылығы анықтауға тырысты:Мәдениет ішіндегі айырмашылықтарды және мәдениетаралық байланыстардың салдарларын ескеру.Хюстің есептеуі бойнша,адамдардың әлеуметтік ой елестері белгілі бір мәдениеттің мүшелерінің көпшілігімен сәйкес келеді.Бұл мәдениеттегі кеңінен таралған ой елестері,саналы және бейсаналы формада болады және адамдардың іс-әрекетімен басқарылады.

33. Этнопсихологиядағы мәдени орталықтандырылған тәсілдер (М.Мид, Р.Бенедикт) және бөлу мен реттеудің ерекше әдісінің ұлттық сипаты туралы жазыңыз

Американың мәдени антрополог және шетелдегі белгілі «Модели культуры», «хризамтема и меч», «Роса: Наука и политика» деген еңбектің авторы Р. Бенедикт (1887-1948) көптеген жылдар бойы Солтүстік Америкадағы үнді халқында тұрған ұлттық туа біткен этноцентризмді азайтуға әкелген «трансмәдениетінің» алғышарттарын зерттеуді ұйымдастырды. Ол мәдениетті белгілі бір этникалық ортақтылықтың өкілдері үшін талап норма және олардың ұлттық мінезде, яғни іс-әрекетте және мінез-құлықта көрінетін процесс ретінде қарастырды.

Бенедикт, әрбір мәдениеттің өзі қайталанбас конфигурация, ал оның құралған бөлімдері бірлікке біріктірілген, бірақ бүтінділігімен ерекшеленеді. Әрбір адамдық қоғамның бір уақытта белгілі бір мәдени бағдарлары болады деп жазды ол. Бенедикт сол уақытта ұлттық мәдениеттің нақты қоғамға берілетін мінез-құлық түрлерінің жиынтығы жеткілікті дәрежеде шекті және оның нақтырақ білу оңай деп дәлелдеді.

Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде Бенедикт жапондықтардың ұлттық психологиялық ерекшеліктерін және мәдениетін зерттеп таныды. Бенедикт шығыс еврейліктердің және Россиядағы революцияға дейінгі Қытаи, Сирия, Польша, Чехославакия, Франция елдерінің мәдениетін салыстыра отырып зерттеп таныды.

34. Ұлттық сипаттағы зерттеулердегі тұлғалық- орталықтандырылған тәсілін жаңғыртыңыз

Ұлттық психологияның құрылымдық күрделі элементтерінің бірі – ұлттық сана сезім. Ұлттық сана сезім дегеніміз өзінің ұлттық өкілділігін мойындай отырып, ұлтына деген сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын, мақтанышын бағалай білу.

Ұлттық сана сезім – ұлттық психология ұғымынан гөрі шағындау түсінік. Ол ұлттарды бір-бірінен ажыратып тұратын айрықша белгі емес, тек әлеуметтік этникалық мәнін түсіну, ұлтаралық қатынастарда қандай жағдайға ие екендігін, жалпы адамзат дамуында қандай үлеін барын ұғыну, әрі өзге халықтармен бірдей бостандықта өмір сүруін т.б. жағдайларда жете түсіну болып табылады.

Ұлттық сана сезімнің пайда болуы халықтардың тарихи дамуының ерекше кездерімен байланысты. Кейбір халықтар үшін феодалдық шашыраңқылықты жою үшін күрескен, басқа біреулерінде ұлт азаттық қозғалыстары т.б. құбылыстармен сипатталады.

Мәселен, Ф.Энгелс Европа халықтарының Наполеон қарсы күресі тукралы айта келіп, былай деп жазады: «Халықтардың Напалеонға қарсы жаппай соғыс ашуы ұлттық сезімнің қарсы әрекеті болды. Наполеон барлық халықтардың сезімін аяққа басқан еді.»

Ұлттық сана сезімнің қалыптасуы мен өрбуі мен ұлт азаттық күресімен байланысты. Ұлт азаттық қозғалыстары ұлттық сана сезімнің салдарынан бола тұра, оның әрі қарай дамуына ықпал етеді. Ұл азаттық қозғалыстар ұлттарда жалпы патриоттық көңіл күйдің, эмоцияның қалыптасуына себепкер болады.

Белгілі қоғам мүшелеріне ортақ мінездерінің қатарына: Отанға берілгендік, адалдық, шыншылдық, еңбекке және қоғам мүлкіне дұрыс көзқарас, ұжымшылдық, гуманизм, борышын және жауапкершілігін түсіну, қиыншылықтарды жеңіп шығуға дайын болу, кішіпейілділік, қарапайымдылық, сергектік, жолдастық т.б. жатқызуға болады.

35. Ф.Бок және оның «психологиялық антропалогиядағы негізгі мектептер мен тәсілдердегі» классификациясын топтастырыңыз

Бүкіл эксперименталды әлеуметтік психология тарихында, ең бірінші американдық зерттеушілер әмбебап әлеуметтік мінез-құлықты зерттеуде және индивиттердің бірлесіп әрекет етуін іздеуде болған. Бұлардың практикалық теориялары мен модельдері зерттелінген – агрессия фрустарция концепциясынан атрибуттық теорияларға дейін.

Қазіргі уақытқа дейін көптеген зерттеушілер мынадай шешімге келді, әлеуметтік-психологиялық заңдар болмыс мәдениетімен өте жиі шектелген, ал көптеген теориялар батыс емес мәдениет шарттарына негізделмеген. Мысалы, қазіргі әлеуметтік психологиядағы мәдениет шекараларын қабылдайтын, - Израилдегі зерттеулерді қайталауға тырысу, АҚШ-та, Амирда, Шаронда, оның бес зерттеулерінің нәтижелері 1973-1975 жылдары шығарылған, ойлауы таңдап алынған, жалпы адамшылдықты ұстанатын әмбебап америкалық мәселелерді, қиын құрылымдарды қажет етпейді. Сонымен қоса 6 нәтиженің 30 ғана Израилде қабылданды, жартысынан да аз, ал қалғадары мәдениетке қабылданады.

Әлеуметтік психологтар АҚШ тағы импорттың көптеген әлеуметтік-психологиялық концепциясын көрші тұрған Канадаға жепейтініне көздері жетті.

Батыс көптеген уақыт бойы психологтарға Азия, Африка және Латын Америкасының эталоны болып табылады. Сондықтан олар ойлаған нәтижелері батыстың теорияларымен сәйкес келмесе, онда нәтижелері дұрыс емес. Г.Триандистің айтуы бойынша, оларда толымсыздық комплексі қалыптасқан.

Сонымен қоса көптеген мәдениетте салмақтылық өте жоғары бағаланған, бірақ Батыста емес, сондықтанда Батыс емес психологтар өздерінің Америкалық құрбыластарын көптеген уақыт бойы айтпаған болатын: «Сендердің теорияларың қате болмаса, әмбебап емес». Ең бірінші болып жапондықтар айтқан. Содан кейін өзге елдердегі әлеуметтік психологтар нәтижеге келді, олардың мүшелеріне көзбен қарауға тырысты және әлеуметтік, мәдениеттік контексті сынай отырып – нормалар құндылықтар нақты этникалық жалпылықты міндеттейді.

Батыста жаңа жағдайға келді және де әлеуметтік-мәдени зерттеулерге өте үлкен жауапкершілікпен қарайтын болды. Салыстырмалы мәдени әлеуметтік психологияның алдында тұрған негізгі топтастырылулармен ерекшеленеді. Солардың ішінде ерекше-әмбебаптықты тексеру әлеуметтік-психологиялық теорияларда көрінді. Бұл есепке Дж. Берри былайша атау берді: «Өзгеріс және тексеріс». Психологтар өздерінің жорамалдарын өзгерткісі келеді, этникалық топтарға тексеру үшін көпшілікте қабылдайтындығы барлық мәдени-контекстерде байқалады. Екінші себебі, салыстырмалы-мәдени психологияда тұрған, психологиялық өзгерістерді зерттейтін, батыста қабылданбайды – шектелген мәдени тәжірибеде. Бұл есептерді шеше қойып соңғы мақсатқа жетуге болады, жинап алып және нәтижесінде әмбебап әлеуметтік психологияға негізделді.

Г. Триандистің көқарасы бойынша, күшті нәтижелер комплексті emic-еtic қолданылады, etic категориясы және еmіс тәсілі пайдаланылады.

Екіншіден, кейбір қатынас формалары бір мәдениетте әлеуметтік аралықты өлшеуді пайдалану болса, ал келесісінде ешқандай мағынасы болмайды. Индияда әлеуметтік аралықты өлшеу еtіс түсінігі қолданылады, ол «менің ыдысыма қол ұшын тигізу» дегенді білдіреді.

Сонымен салыстырмалы-мәдени зерттеуде әдістемелерді бір тілден екіншіге аударту емес, әрбір мәдениеттен еtіс эквиваленттін тиімдірек пайдалануға болады. Бірақта әлеуметтік психологтарға практикада келтірілген әдістемелерді қолдану қажет.

Мәдени шоктың сатысын және мәдени аралық бейімделуі өте көптеген факторлармен ерекшеленеді, оларды индивидуалды және топтық деп бөлуге болады. Бірінші түр факторларға жатады:

1. Индивидуалды мінездемелер – тұлғалық және демографиялық.

Бейімделу процесіне жас өте қатты әсер етеді. Тез және жеңіл кішкентай балалар бейімделеді, содан кейін мектеп жасындағылар қиналады, өйткені олар сыныпта өздерінің құрбыларына ұқсаулары қажет, сыртқы бейнесімен, манерасымен, тілдерімен, тіпті ойларымен де. Қарт адамдарға мәдени қоршаған ортаның өзгеруі өте қатты қиындыққа әкеп соғады. Дәрігерлер мен психотерапевтердің көзқарасы бойынша көптеген көшіп келгендердің көбі мәдениетсіз ортаға бейімделе алмайды, олардың ішкі қажеттіліктері болмаса бөтен мәдениет пен тілді үйрену қажет.

Кейбір зерттеулердің нәтижелері бойынша әйел адамдар бейімделу процесінде көп мәселелерге кез болады, ер адамдарға қарағанда. Шынында да мұндай зерттеулердің обьектісі салт-дәстүрлі мәдениеттегі әйелдер болды, бейімделуге өте төмен, білім деңгейі мен кәсіптік тәжірибесі ерлерге қарағанда төмен. Керісінше, американдықтарда жыныстық ерекшеліктер байқалмайды. Мынадай көрсеткіштер бар американдық әйелдер тезірек шапшаң, ер адамдардың басқа мәдениетке қалыптасуынан ерекшеленеді. Білім бейімделудің жетістігіне әсер етеді: ол жоғары болған сайын мәдениет шогының симптомдары азырақ болады. Жоғары білімді жастарға бейімделу оңайға түседі.

Осыған дейінгі пікірлер бойынша, шетелде жұмыс немесе оқу үшін адамдарды тұлғалық мінездемелерімен, мәдени аралық бейімделу қалыптасады. Г.Триандис былай дейді, қазіргі уақытта бейімделудің әсер етуі дәлелденген:

§ Когнитивті қиыншылық – когнитивті қиын индивидттер өздерінің араларында қысқа әлеуметтік аралықты құрады және басқа мәдениеттер өте көп ерекшеленеді.

§ Категоризация кезіндегі тенденцияның ірі дәрежесін пайдалану – индивидттер бұл қасиеттерге ие, жаңа қоғамға жақсы бейімделеді. Мұны былайша түсіндіруге болады қорғаныс дәрежесін индивидттер жаңа мәдениетте тәжірибелерімен біріктіреді.

§ Өмірлік тесті бойынша төмен баға негізделген, өмірлік ригидтті және толерантты емес индивид анықталмаған, әлеуметтік нормалармен, құндылықтармен және тілменен тиімсіз болып саналады.

Басқа да көптеген авторлармен келтірілген, «Адам шетел үшін» егерде мәдениетті ортаға кірген кезде, оларға өте көп қиыншылықтар кездеседі. Берілген мәліметтерді қарастыратын болсақ басқа мәдениетке кіру үшін, тәжірибелі жетік терең білетін, өзін ұстайтын, экстровертті типті көпшіл индивид болуы шарт; адам құндылықтар жүйесіндегі үлкен орын алатын жалпы адамдық құндылықтар, әртүрлі көзқарастарға берілген, қоршағандармен қызықтыратын, ал қақтығыстар кезінде бірлестік стратегиясын қабылдайтын адам. Бірақта осындай әмбебап тұлғалық мінездемелерді, кез-келген мәдениетке тез бейімделе алатын адамды табу қиын. Тұлғалық ерекшеліктер жаңа мәдениет нормаларымен келісімде болу керек. Мысалы экстроверсия бейімделуді жеңілдетпейді. Сингапур мен Малазия экстроверттері Жаңа Зеландияға жақсы бейімделе алады, бұл елдің интроверттеріне қарағанда. Бірақта, Сингапурда эксторвертті-ағымында өте терең мәдениетті шокты көрді, бөтен мәдениетті өздерінің тұлғалық бағыттары субьективті өмірге негізделген сыртқы обьктивтілерге еместігін байқалады.

36. Шетелдік этнопсихологияның қазіргі жағдайын өз сөзіңізбен жазыңыз

1 / 2 1 2

Следующая > >>