Жапонияның салық жүйесі
Жапонияның салық жүйесінің негізін 25мемлекеттік салықтар мен 30 жергілікті салықтар құрайды, сондай-ақ осы жүйе 3045қалалар мен аудандарды және поселкелерді біріктіретін 47 префектура аумағын қамтиды.
Жоғарғы кіріс көздері-заңды және жеке тұлғалардан тікелей алынатын мемелекеттік табыс салығы (барлық салықтық түсімдердің көлемін 50%-ке жоғарлататын салық деуге болады), мүлікке салынатын тікелей салықтар (олардың тобына елтаңбалық алымды, мұраға салынатын салықты, лицензияны тіркеуге салынатын салықты, жерлерді өңдеуге және жақсартуға салынатын салықты жатқызуға болады), сондай-ақ тұтынуға салынатын тікелей және жанама салықтар болып табылады.
Жеке тұлғалар төлейтін мемлекеттік табыс салығының ставкалары 10,20,30,40,және 50% мөлшерінде белгіленген. Префектуралық табыс салығы 5,10 және 15% ставкалар көлемінде алынады. Тағы бір айта кететін жәйт, Жапонияның әрбір тұрғыны әр жыл сайын өздері тапқан табыс көлеміне қарамастан мемлекет қазынасына 3200иен сомасы мөлшерінде салық төлеп отырады. Автомобиль иелеріне салынатын салық, бензинге салынатын акциздер, кедендік баждар, мейманханада тұрғаны үшін, ресторанда тамақтанғаны үшін, ыстық су көздеріне түскені үшін алынатын акциздер тиісті бюджеттерді айтарлықтай көлемдегі қаражаттармен толықтыруға септігін тигізеді.
2.ҚР-ның экономикасын салықтық реттеудің қазіргі жағдайы
2.1. Экономиканы қаржылық реттеудің қажеттілігі мен әдістер
Экономикалық іс шаралардың барысына ықпал ету, мемлекеттік қажеттілік тұрғысынан реттеп отыруды мемлекет салық жеңілдіктері арқылы жүзеге асыруды. Оның тікелей сипаты жартылай немесе толықтай салықтан босату. Мұндай жүйе біздің елімізде де бар.
Кіріс пен таза пайданы экономикалық жаңа бір саясатына немесе бүтін өндіріс түрінің дамуына жұмсау инвистиция тарту сияқты мақсаттарда салықтың кей түрінен бүтіндей босату қолданылады. Іскерлік табыстың белгілі бір түлеріне жеңілдетілген салық жүйесін пайдалану - экономиканы мемлекеттік реттеуде сараланып қолданылатын және өте ыңғайлы әдіс. Мысалы: мерзімді амортизацияны жеңілдетілген немесе дифференциялды салық мөлшері салық төлеу мерзімін созу немесе кейінге қалдыру салықтардан еркін резервтік, инвистициялық әрі басқадай қорлар құру және нақты салық жеңілдікері мен преференциялар сияқты түрлі экономикалық және салық тегершіліктері жетерлік. Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңінде салық төлеу мерзімін созу немеск кейінге қаодыру, салықтардың еркін резервтік, инвистициялық әрі басқадай қорлар құру және нақты салық жеңілдікері мен преференциялар сияқты түрлі экономикалық және салық тегершіліктері жетерлік. Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңінде салық жеңілдіктері жаппай іскерлікті буырқандырып экономиканың басым салаларына ірі инвистициялар әкелуге себебін тигізеді. Алайда, қазір отандық экономика өзінің өрлеу белесіне көтеруге бастағанда мұндай салық жеңілдктерінің сақталып қалуы мемлекетпен инвистициялар арасындағы мүдделік қарым – қатынасқа өз салықпен тигізеді.
Нәтижесінде бюджетке өндіріс көлемінің ұлғаюына қатысты салықтар бюджетке түсетін түсімдер елеусіз, салық салмағының коэффициенті әсерсіз қалуда. Кейінгі кезде салық жеңілдікьерінен салық - кеңістігінде елеулі қарама қайшылықтар туып, салықтың әмір жүргізуіне кесірін тигізуде.
Ең бастысы өндіріс саласына қарамай салық төлеушілердің барлығы заң алдында тең деген талапқа салықтың жеңілдікті реттеу қайшы келіп экономиканың түрлі салаларындағы кәсіпорындарды алалауда,
Нақты салаға салық жеңілдігін орнату тәжірибе көрсетіп отырғандай қамқорлық пен қолдаудың керемет бір тиімді әдісі кездессе, тиімді деуге келмейді. Жеңілдік беріліп отырған кәсіпорындар мен жеке тұлғалар, ( жеңілдік беріліп отырған) жеңілдік жүмейтін экономикалық қызмет салық әмірін пәрменді қолдануда қиыншылық тудырады. Оның үстіне салық төлнеден бұлтарту үшін арсыз пайдаланатындар да аз емес. Преференция түріне жататын салық каникулының ұлттық қорды қолдануда берекесіздік тудырып, түбірде кірістің жоғалуына соқтықтыратынын халықаралық тәжірбие көрсетіп отыр.
Кіріс министірлігінің аймақтық огандарының деректері бойынша мемлекеттің бюджеттің жалпы түсімінің 48 пайызына, немесе ішкі жаппай өнімнің 9,9 пайызына пара-пар салық жеңілдіктері мен проференциялар 1999 жылы 188,9 миллиард теңге тұрған. Оның 66,2 пайыздың қошақты бөлігі ішкі тауарлар өндірісінің қосымша құн салығына жасалған жеңілдік. Ал осы жасалған жеңілдіктің 42,9 пайызы
(салық өндірістік ставкасымен алынатын) экспортталатын тауарлар түріне 42,4 пайызы айналымға жеңілдік үлей 22,7 пайыз.
2012 жылдың алғашқы жартысында мемлекет кірісінің 48,1 пайызы немесе жаппай ішкі өнімнің 11,8 пайыз көлемінде 124,7 милиард теңге тұратындай жеңілдік берілген. Үлес салмағы бойынша ең көбі 74,8 пайызы ішкі тауарлар өнімнің қосымша құн салығына жасалған жеңілдік.
Экспорттар тауарлардың қосымша құн салығын ( нөлдік ставкасы) 2010жылғы 31 пайыздың көсеткіші 2012 жылдың алты айының ішінде өткен жылына қарағанда 43,8 пайызға өскен байқалады. Жеке құрылыс жүргізу және техникалық жабдықтарға деген шығындарды бір маусымдық шығындар есебінде «салықтар және бюджетке басқадай міндеттік төлемдер туралы» заңының 2010 бабына сәйкес жеңілдіктерге жатқызу осы жақын күндерге дейін күнінде болады. Айтылып отырған жеңілдік те салық тлеушілердің теңсіздігін туғызады. Мемлекеттік кірім министірлігінің деректеріне сүйенсек технологиялық жабдықтар бойынша берілген жеңілдіктер 40,8 миллиард теңге шығын әкелген. 2000 жылдың қаңтарынан бұл бап өзгертілді.
Салықтар заңының 138 бабына сәйкес өндіріс үшін жер ең басты қажеттілігі болып табылатын ауыл еңбеккерлеріне патент негізіндегі салықтың қарапайым бір түрлі қолданулуда.
Патенттің құны мен бюджетке төленуі керек салықтардың айырмашылығы 80 пайыз екен.
Салық комитеттрі жер басты өндіріс көзі болып табылытын ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер мен заңды тұлғаларға 1999 жылы 1335 потент берілді. Жаңағы 80 пайызға келген салықтың және басқа төлемдер бойынша 1769,8 миллион теңге көлемінде алым түссе, оның ішінде қосымша құн салынған 223,5 миллион теңге жиналған. Бұл жеңілдетуге кеткен салықтың 12,6 пайызы. Ал төленген салық 113,5 миллион теңге. Оның 143 миллионы ауыл шаруашылығына жасалған жеңілдіктер.
Тікелей «инвистицияны» мемлекеттің қолдау туралы заңына сәйкес ҚР Инвистиция жөніндегі агенттігіне өкілетті орган ретінде салық пен төлемдердң кейбір түрінен босату арқылы инвистициялармен келісімдерді бекіту құқығы берілген. МНМ ақпараттар негізіне сүйенсек 2008 жылдан 2012 жылдың бірінші жартысына дейін 124 кәсіпорынға 1,9 миллиард теңге жеңілдік жасалған. Салымдар салық ауыртпалығының жартысынан астамынан босатылуы кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсартып жіберген түрі көрінбейді. Жаңадан кәсіпорындардың ішіндегі 25 жеңілдікті 2009 жылдан бері пайдаланып келеді. Олардың қаржылай жағдайына қарап көрсеңіз 11 ғана халі жақсы. Ал қалғандарының 2009 жылға қарағанда 2011 жылы 51,1 миллион орнына 349,0 миллион теңге шығынға батуы еш сын көтермейтін айғақтар.
2011 жылы осы кәсіпорындардың арасында 10303 жұмыс орны ашылса, оның 63 пайызы «Тексуна Кеншлз МНК» ( 4878 жұмыс орны) үлестеріне тисе, қалғаны 147 кәсіпорын еншісінде, яғни 3822 жұмыс орны оларың әрқайсысына 26 жұмыс орны айналған.Бір жұмыс орны бюджет есебінен қаржыланып отырған деп батыл тұжырым жасауға болады. Бәсекелестігі жақсы жаппай қойылған секторлар мен кәсіпорындар араларында жеңілдіктер өндірісшілерді ялауды сияқты көрінері сөзсіз.
Өндірі технологисы ескірген немесе өнімге кетер шығының ақталуы қиын ұн, нан, кеспе, кодитерлік бұйымдар өндіруге сүт өнімдері мен балмұздақ шығанушы кәсіпорындарға - ұялы телефон байланыстарын орнатушы екі компанияға шарап өнімдерін өндіруге орай жеті жобаға сыра өндіріске қатысты алты жобаға не үшін «қамқорлық» қажет екенін білмейді.
Бұндағы шығар қортындыға келсек, жеңілдіктер мен префенцияларды пайдаланушы кәсіпорын инвистициялар қарқынсыз және тиімсіз жұмыс істеуде – бұл бір жеңілдіктер жұмыс орнына қарай берілмейді - екі жеңілдік берілген инвестор кәсіпорындар экономиканың салаларындағы бәсекелестік шарттарына кесірін тигізуде – үш қазіргі айтылып жүрген пікірлерге тоқталсақ: жаңа салық кодексін енгізу жайында ұсынылып жатқан бұрынғы жеңілдік тәртібін инвистициялық салық преференциясы ретінде қолданған жөн.
Инвистициялық салықтың преференциясы, сол құжат жобасында айтылғандау салық төлеушілер өз ықтиярымен жылдық кіріс көлеміне қарай үй құрылыстарын пайдалануға дайындап беру немесе өндірісті ұлғайтар мақсаттағы құрылыс - монтаж жұмыстарын жүргізу керек.
Осыған орай кәсіпорындарды жекешелендірудің бастапқы келісім шарттардың талабына сай жұмыс жасаушылармен арадағы қарым –қатынасты, біртіндеп салық міндеттерінің жалпыға бірдей тәуелді қалпына түсіру керек. Ал қосымша инвистиция әкелге шетнлдік пен отандық инвистицияларға тепе-тең жағдай туғызған жөн.
2.2Салық-экономиканы реттеу құралы ретінде
Соңғы 10 жыл ішінде мемлекет салық жүйесінің перманентті реформалау жағдайында болып отыр. Салық жүйесін жетілдіру жолдары шексіз, өйткені қоғам дамуындағы әрбір жаңа кезеңнің экономика дамуында өз артықшылығы бар, бұл өз кезегінде мемлекет пен шаруашылық субъектілері арасындағы мәселелерді адекватты түрде шешуді талап етеді.
Салық әкімшілігі – салықтардан кетуден гөрі салықтарды төлеу тиімдірек деген деңгейге әлі жеткен жоқ.
Салық жүйесінде әлі күнге дейін нашар жиналатын салықтар көлемі өте үлкен көлемде, ол кәсіпорындағы шаруашылық қызметін нашарлатады, бұл өз кезегінде бизнестің дамуына кері әсерін тигізеді.
Мемлекеттік мүлікті түгендеу процесі өте баяу жүруде, дегенмен бюджеттік ұйымдардан жасырынатын, яғни салық төлеуден жалтарынатын қарапайым коммерциялық ұйымдар жиі кездеседі.
Қазақстан Республикасындағы салық саясатын жетілдіру мақсаттары қандай? Бұл өте маңызды сұрақтардың бірі болып табылады. Орта мерзімді дамуда – бұл экономикадағы салық жүктемесін төмендету, мемлекеттік міндеттемелерді реттеу, басымдылық міндеттерді шешуде қаржы ресурстарын шоғырландыру, бюджеттік кірістердің әлемдік бағалар коньюнктурасынан тәуелділігін төмендету, мемлекеттік қаржыларды басқаруды құру және бюджетаралық қатынастардың тиімді жүйесін қалыптастыру болып табылады.
Салық реформасы салық төлеушілерге салық ауыртпашылығын төмендетуге, салық жүйесін жеңілдетуге, салық салу шарттарын реттеуге және салық әкімшілігінің сапасын жоғарлатуға бағытталған. Салық төлеушілер тиімді сот механизмдерінің көмегімен салық және кеден инспекторларының озбырлығынан қорғануы тиіс. Сонымен қатар салық төлеушілер салықтарды уақытында төлемегенде, жауапкершілігі қатаң түрде болуы керек.[7]
Жалпы алғанда еліміздің салық жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттары болып мыналар табылады:
- салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- салық жүйесін максималды түрде ықшамдау;
- салық ставкаларын төмендету мақсатында, салық прессингін әзірлеу;
- салық прессингін әлсіздендіру;
- салықтарды алудың парасатты деңгейін қамтамасыз ету;
- тікелей және жанама салықтарды оңтайлы түрде байланыстыру;
Соңғы жылдары нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде тікелей салықтарға өте үлкен көңіл бөлінеді, ал жанама салықтарға бағдарлану мынаны куәландырады: яғни әкімшілігінің тікелей салықтарды жинаудаға тиімді салықтық бақылауды ұйымдастырудың қабілетсіздігі.
· тұрақты салық салынатын базасы бар мүлік салықтарының рөлін күшейту;
· салықтарды төлеумен есептеудің тәртібін жүзеге асыратын салық заңдарымен басқа да заңдарды сәйкестендіру;
· шаруашылық субъектілерінің нақты шығындарымен олардың өндірістік қызметімен байланысты салық салудың максималды есебі;
· жеке тұлғаларға салынатын табыс салығын жетілдіру;
· инфляциялық процесс есебі мен салық салудың икемді шәкілін талдау;
· салықтарды төлеу кезінде еркінділік принципін дамыту;
Яғни бұның негізгі ажыратылмайтын бөлігі салық төлеушілерге уақытында салық заңдарының өзгеруі жөнінде хабарлауы, салықтарды төлеу және есептеу туралы консультациялық қызметтер көрсету болып табылады. [8]
Сонымен бірге айта кету керек, көп мөлшердегі негізгі сомалар салық салудан және салық төлеушілердің әр түрлі банктерде көптеген шоттарды ашу кезіндегі салық органдарының бақылауынан шығады.
Қазақстанда мемлекеттіміздің экономикасын өркендетіп, шаруашылықты дамытатын салық жүйесі керек.
Солардың бірі – салық жүйесінің тұрақтылығы. Салық жүйесінің тұрақтылығы – экономиканың дамуының негізгі кілті болып табылады. Салықтарда тұрақтылық және қозғалмалылық түсініктері бір мезгілде қатар жүреді. Неғұрлым салық салу жүйесі тұрақты болса, соғұрлым кәсіпкер өзін сенімді болып сезінеді. Яғни кәсіпкер қаржылық операциялардың, өткізілген келісімдердің және басқа да шаруашылық шешімдердің жүзеге асыру нәтижесі қандай болатынын алдын-ала және толық нақты түрде есептей алады.
Белгісіздік - кәсіпкерліктің жауы болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет әрқашанда тәуекелдікпен тығыз байланыста болады. Егер тұрақсыз нарықтық конюнктураға салық жүйесінің тұрақсыздығы ставкалардың салық алу шарттарының шексіз түрде өзгеруі қосылса, онда тәуекелдік деңгейі екі есе үлкейеді.[9]
Сонымен қатар алдағы кезеңде салық салудағы ставкалармен шарттардың қандай болатынын нақты білмей, бюджетке түсетін табыстар бөлігі мен кәсіпкерге түсетін пайда мөлшерін анықтау мүмкін емес.
Салық жүйесінің тұрақтылығы салықтар құрамын, ставкаларын, жеңілдіктерін, санкцияларын өмір бойы тұрақтандыруды білдірмейді. Яғни салық жүйесінің бір қалыпта болуы мүмкін емес.
Салық салудың кез келген жүйесі қоғамдық құрылыстың сипатын, мемлекеттік экономикалық жағдайларын, әлеуметтік-саяси жағдайлардың тұрақтылығын, халықтардың өкіметке деген сенімділік деңгейін бейнелеп көрсетеді.
Салық жүйесінің құрамы, яғни салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер және тағы басқалары бірнеше жыл ішінде тұрақты болып тұруы керек. Салық салу жүйесін тұрақты деп санауға болады, егер де санкциялар мен жеңілдіктер, салық жүйесінің құрамы, салық салудың принциптері өзгермей кәсіпкерлік қызмет үшін өте қолайлы болса. Осы аталғандардың барлығы салық жүйесін дамытуда өте үлкен рөл атқарады. [10]
2.3ҚР-ның фискалдық саясатының негізгі бағыттары
Салықтар мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен заңдарынан түсетін табыстан ерекшеленеді. Салықтарды жинау әрқашанда ақша шығару немесе Заң әділеттілігі сияқты мемлекеттің егемен құқы болып табылады.
Экономистердің анықтауы бойынша салық саясаты қаржы саясатының бір бөлігі болып табылады. Салық саясатының мазмұны мен мәні қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылысы билік басында тұрған тұлғамен шарттастырылады.
Салық саясаты мемлекеттің мемлекеттік шығындарды, салық салу және мемлекет бюджетінің ахуалын өзгертуі бойынша толық жұмысбастылықты,төлем балансының тепе-теңдігін қамтамасыз етуге және экономикалық өсуге бағытталған іс-шарасы деп түсіндіріледі.
Жалпы экономикалық негізделген салық саясаты қаражаттарды орталықтандыруды, оптимизациялауды салық жүйесі арқылы жүзеге асыруды мақсат тұтады, яғни салық саясатының негізгі мақсаты осы іс-шаралар арқылы мемлекет бюджетін толықтыру және бұл қаржыларды ең басты - әлеуметтік салаға бөлу, бұл үздіксіз жүретін процестер.[11]
Батыс экономисері салық саясатын өз алдына бөлмейді және мемлекет шығындарының барысын қарастырып алмай салықтардың қызметін қарастырмайды. Олар оны: салықтар – ең алдымен мемлекеттің өзінің қызметі мен міндетін орындауын қамтамасыз етеді деп түсіндіреді.
Бұл саясатты олар мемлекеттік бюджетке қатысты, шығындар, салықтар мен сальдо көлемінің үкіметтің жұмысбастылықтың, өндіріс көлемінің және инфляция деңгейін өзгерту мақсатындағы арнайы шешімдерінің нәтижесінде анықталатын дискрициондық фискалды, яғни салық саясаты деп атап көрсетеді.
Сондай – ақ дискрициондық емес салық саясаты ұғымы бар, ал аталған өлшемдердің, жиынтық табыстың циклдық ауытқулары кезінде өзгеруі, бұл саясат таза салықтық түсімдердің бюджетке түсуін, ЖҰӨ-ң өсуі немесе төмендеуі кезендерінде не өсіреді не азайтады, бұл өз кезегінде экономикаға тұрақтандыру әсерін тигізеді. Бұл жерде аталған таза салықтық түсімдер – бюджетке түсетін салықтық түсімдер мен Үкімет төлеген трансферттер сомасының айырмасы. Осыған орай салық саясатын ұдайы өндіріс қажеттіліктерін және қоғамдық байлықтың өсуін қамтамасыз етуге қабілетті мемлекет және басқару органдарының ғылыми негізделген және экономикалық мақсатты тактикалық және стратегиялық құқықтық әрекеті деп те қабылдауға болады.
Салық саясатын жүргізудің негізгі бастамасы – салық төлеушілерден салық төлемдерін алу немесе құқықтық Ережені қамтамасыз ету ғана емес, сондай – ақ салық салу әсерінен қалыптасатын шаруашылық - экономикалық қатынастарды жан жақты бағалау. Мысалы, құлдыру кезеңінде жиынтық сұранысты көтеру мақсатында, әдейілеп бюджет тапшылығы қолдан жасалады, яғни бұл мемлекеттік шығындарды өсіру немесе салықтарды төмендету арқылы жүзеге асырылады. Ол жаңа жұмыс орындарын ашуды, қаржыландыруды көздеуі мүмкін, ал өндірістің дамуы кезеңінде бюджеттік артықшылық тудырылуы мүмкін.
Салық саясаты ағымдық қана емес, болашақ кезеңге де бағытталады, яғни бұл ағымдық кезеңге арналған тактика емес, салықтық стратегия. Егер де мемлекет қоғамдық корпоративті және жеке экономикалық мүдделерді ұштастыруды мақсат ететін болса, онда тактика мен стратегия бірігіп, бір болады. Ағымдық кезеңде салық салуды үйлестірулердің сәтсіз болуы – салық саясатын жүргізуді тежеп қана қоймайды, мемлекет экономикасын залалдандырады.[12]
Ресей экономисі, салық төңірегіндегі еңбектердің авторы Черник Д.Г. – салық саясаты мемлекеттік реттеудің негізгі құралы және жеке кәсіпкерлікке қаржылық әсер етеді деп санайды.
Салық саясаты қаржы құралдарын жинаудың формалары мен әдістерінің жиынтығы ретінде күрделі құбылыс, ол өз кезегінде салық механизмдері, яғни тетіктері арқылы жүзеге асады,олар: салық салу элементтері: субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Мұнда осы тетіктер арқылы бір жағынан экономика субъектілерінен біршама көлемді қаржы ресурстарын алу көрсетіледі, ал келесі жағынан олардың іскерлік қабілеттілігінің деңгейін түсірмеу де жолға қойылады.
Бұл порадокстың шешімі сапалы компромис негізінде жүзеге асырылуы тиіс.
Жоғары дамыған салықтық қатынастар жағдайында салық саясаты ұлттық табысты өндіріс құрылымын территориялық аумақтық экономикалық дамыту, тұрғындардың табыс деңгейін өзгерту мақсатында қайта бөлу үшін қолданылады.
Жалпы салық саясатының жүргізілу барысындағы негізгі мақсаты:
- Мемлекеттің жалпы шаруашылығын реттеу үшін жағдай туғызу
- Нарықтық қатынастар процесінде халық табысы деңгейіне қатысты теңсіздіктерді жою.[13]
Осы мақсаттарды көздеген салық саясатында мемлекеттің салыстырмалы дербестігі пайда болады.
Салық саясатын өзгерте отырып, салық механизмімен манипуляция жасай отырып, мемлекет экономикалық дамуды ынталандыруға немесе оны тежеуге мүмкіндігі болады.
Салық саясаты арқылы іске асатын салықтық реттеу мемлекеттің шаруашылық өмірін қамтиды, өйткені салықтық шаралар базистік қатынастарға әсер етудің әмбебап құралдары болып табылады. Мұндай реттеудің мақсаты – компанияның ішкі және сыртқы қызметтеріне, инвестициялық қызметтеріне жалпы салықтық климат тудыру және капиталдың салалық және регионалдық қозғалыс бағытын ынталандыру.
Мемлекеттік салық саясатының жүзеге асырылуына қажет салық механизмдеріне салық заңдылықтары арқылы заңды форма береді және оны реттейді, дәл осы салықтарды өндіріс қатынастарынан оқшау етіп көрсетеді.
Шынайы тәжірибенің призмасы арқылы қарастырылатын салық механизмі нақты уақыт пен кеңістікте әртүрлі. Бұл билік пен басқарудың әр деңгейіндегі әр мағыналы салықтық әрекеттер, сондай-ақ уақыт қатынасындағы маңызды айырмашылықтар.
Салық механизмі – іс жүзіндегі салықтық қызметтердің жинағы ретінде, салық заңдылықтары мен Ережелерін жүзеге асырудың шарттары мен Ережелерінің жиынтығы болып табылады.
Объективті негізге негізделмеген кез-келген салықтық шара ұдайы өндіріс процесін субъективистік араласу болып көрініс табады. Ол болса өз кезегінде деформацияға ұшыратады. Салық механизмі салық салудың негізгі салық заңдылықтарына сүйене отырып, салық қатынастарын реттеуге мүмкіндік береді.
Салық механизмі, бұл ұғымды ұйымдастыру экономикалық категория ретінде сәйкесінше қоғамда жасалған ұлттық байлықты жинақтау барысында қалыптасатын қайта бөлу қатынастарын басқарудың қажетті процесі ретінде түсіндіретін салық теориясының бір бөлігі болып табылады. Бұл процесте қалыптасатын қатынастардың барлық сферасын 3 ішкі жүйеге бөлуге болады:
- салықтық жоспарлау;
- салықтық реттеу;
- салықтық бақылау.
Салық механизмі шаруашылық механизмі сияқты екі бастаманы біріктіреді:
- Жоспарлау, яғни халық шаруашылығының барлық аймақтары мен салаларының дамуын теңестіруді объективті күшіндегі экономикалық заңдар арқылы, экономикалық процестерді қоғамдық өндірістің дамуының мақсатты бағытымен сәйкестендіру арқылы экономиканы ерікті реттеу;
- Стихиялық нарықтық бәсеке. Мұнда өндірушілер мен тұтынушылар тіке және кері байланыстар арқылы өзара әрекет етеді.[14]
Өндірушілердің бір шеттілігінің, олардың қайшылықты мүдделерінің салдарынан қиын құбылыстар туады. Сөйтіп, нарық қатынастары бір жағынан қатаң бәсеке жағдайында кейбір жекелеген субъектілердің дамуына әкелсе, екінші жағынан сай келмеуі нәтижесінде жекелеген кәсіпорындардың арасында шаруашылық қатынастарының үзілуіне әкеледі. Осыдан барып өндірістегі үзілістердің және нарықтық дағдарыс тенденцияларының алдын алу үшін мемлекеттің нарықтық қатынастарды реттеу қажеттілігі туындайды. Мұндай реттегіш болып қазір көптеген елдерде мойындалған салық механизмі табылады. Салық механизмін қолданудың тиімділігі мемлекеттің салықтардың ішкі мәні мен қайшылықтарын қаншалықты деңгейде ескеретініне байланысты.
Салық механизмі мен салық саясаты салықтардың қоғамдағы рөлін анықтайды. Бұл рөл мемлекет қызметінің өзгеруіне байланысты әр уақытта өзгеріп отырады. Функцияға қарағанда салықтардың рөлі анағұрлым көпқырлы және икемді. Ол белгілі деңгейде әлеуметтік топтар мен партиялардың мүдделерін көрсетеді. Салық механизмі мен салық саясатының негізінде үстемдік концепциясы жатыр. Концепцияның дұрыстығы практикада тексеріледі. Егер салық теориясы танымдылыққа ие болмаса және теріс нәтижелер берсе, онда жаңа теориямен алмастырады.
Экономикамызда салық жүйесін бағалау критерилері өте маңызды рөл атқарады.
Салық саясаты – мемлекеттің жалпы саясаттық жағдайының құрамды бөлігі болып табылады. Салық саясаты үш негізгі критерийлер арқылы бағаланады. Олардың негізгілері – теңдік, тиімділік және қарапайымдылық болып табылады.[15]
Осы аталған критерилерге мыналарды қосуға болады: түсімдерді жұмылдыру, халықаралық бәсекелестік және ұлттық басымдылықты дамыту.
„Теңдік” немесе „Әділдік” критерйі әртүрлі салық төлеушілерге салық салудың салыстырмалы режимін сипаттайды.
Әділдіктің екі түрі болады:
Бірінші түрі – сатылас әділдік. Яғни, салық ауыртпалығының кірістер деңгейлері арасында прогресивті түрде орналастырылуы. Басқа сөзбен айтқанда салық салу ставкасы салық төлеушілердің табыс көздерінің өсуіне байланысты жоғарлауы керек.
Әділдіктің екінші түрі – деңгейлес әділдік. Яғни салық төлеушілер бірдей жағдайда салық салу ставкаларын бірдей мөлшерде төлеуі керек. Басқа сөзбен айтқанда табыстары бірдей деңгейдегі салық төлеушілер бірдей мөлшерде салықтарды төлеуі керек.
Салық саясатын талдауда қолданатын келесі критерий –салық жүйесінің тиімділігі деп аталады. Салық жүйесінің тиімділік критерийі – экономикалық өндіріске салық жүйесі құрылымының әсер етуін сипаттайды. Егер де салық жүйесі нарықтардың баға белгілеу жүйесіне аз мөлшерде тартылса, онда жоғарғы тиімділік байқалады.
Қарапайымдылық – салық саясатын бағалауда ең қажетті критериі болып табылады. Салық жүесінің қарапайымдылығы сонымен қатар салықтарды жинауда басқару рөлін атқарады. Бұл жүйе деңгейлес әділдікпен байланыса жүзеге асады.
Сонымен, салық жүйесінің негізгі мақсаттарының бір – түсімдерді жұмылдыру болып табылады. Бұл салықтық түсімдер мемлекеттік бағдарламаларды және үкіметтің макроэкономикалық міндеттерін орындауға мүмкіндік береді.
Ерекше шаралар негізінде алдағы түсімдерді болжамдау – оларды бағалаудың қажетті аспектісі болып табылады.