Хромопротеидтер – боялған күрделі белоктар: жай белоктан және
1-билет
1. Құрылымдық (пластикалық, тіректік) – белоктар ӛсімдіктердің,
микроорганизмдердің, жануарлардың құрылымын қамтамасыз етеді. Олар
жасуша және органелла мембраналарының құрамына кіреді. Тіндердің
беріктігі мен құрылымын қамтамасыз ететін дәнекер тінінің коллагені мен
эластині, сүйек оссеині, тері мен шаштағы кератин, қан тамырларындағы
эластин кең таралған құрылымдық белоктар.
Белоктардың катализаторлық қызметі. Организмдегі метаболизм
процестерінің жүру жылдамдығын анықтайтын биологиялық
катализаторлар - ферменттердің барлығы белоктарға жатады. 4000 жуық
ферменттер анықталған.
Қоректік. Амин қышқылдарының жай заттардан бірінші реттік синтезі тек
қана ӛсімдіктерде жүруі мүмкін, сондықтан барлық алмастырылмайтын амин
қышқылдары жануарлар организмінде қоректік заттармен түсіп отыруы қажет.
Кейбір белоктар организмде биологиялық активті заттар түзуге жұмсалады.
Дамып келе жатқан эмбрион үшін белоктар қорек кӛзі болып табылады
(жұмыртқа, сүт, уылдырық белоктары және т.б.).
Тасымалдау қызметі - белоктар суда ерімейтін заттарды – липидтерді,
стероидтарды, майларда еритін витаминдерді, металдарды және т.б. заттарды қан
ағысымен тасымалдау арқылы оларды нысана-органдарға апарады және осы заттардың мембраналар арқылы жасуша ішіне қарай тасымалдануына себін
тигізеді. Тасымалдау қызметін (газдарды тасымалдау) гемоглобин де атқарады.
Қорғаныштық қызметі - организмнің қорғаныштық қызметін негізінен
иммундық жүйе атқарады. Бұл жүйе арнайы қорғаныш белоктарын –
антиденелер мен иммуноглобулиндерді организмге енген бактериялар мен бӛгде
заттарға қарсы жауап ретінде синтездейді. Белоктардың қорғаныштық
қызметіне қанның ұюына қатысатын фибриноген белогының организмді
қансыраудан сақтауы және кейбір улы заттарды ӛзіне қосып алуға қабілеттілігі
мысал бола алады.
Белоктардың жиырылып–созылу қызметі. Жануарлардың кеңістікте
қозғалуға қабілеттілігі, жүрек жұмысы, тыныс алу, ішек перистальтикасы,
тамырлардың тарылуы мен кеңеюі бұлшық ет тінінің жиырылу белоктары
арқылы қамтамасыз етіледі. Жиырылу қызметі жасушалардың маңызды
тіршілік үрдістері жүзеге асатын цитоскелеттің белоктарына да тән.
Белоктардың реттеуші қызметі. Метаболизм процестерінің реттелуінде
белоктар ӛте үлкен роль атқарады. Организмде зат алмасу процестері
ферменттермен ғана емес, табиғаты жағынан белоктар, пептидтер немесе амин
қышқылдарының туындылары болып табылатын гормондармен де реттеледі.
Реттеуші сигналдарды қабылдайтын жасуша рецепторлары да белок болып
табылады. Белоктар организмдегі, ҚСТ, ортаның рН–ын, онкотикалық
қысымды реттей отырып, гомеостазды сақтауға қатысады.
Белоктардың электротрансформациялау қызметі. Белоктар электрлік
және осмостық энергияны макроэргиялық АТФ энергиясына айналдыра алады.
Белоктар генетикалық ақпараттың берілуіне қатысады.
2. Гистондар жай белоктардың өкілдеріне жатады. Жануарлардың нуклепротеидтерінің құрамында гистондар көп, ал теңіз
жануарларында протаминдер көп. ДНҚ-ны қорғауда гистон белоктарының маңызы үлкен,
хромосоманың құрылымын сақтап тұру ықпалын тигізеді, гендер дің
экспрессиясын реттеуге қатысады. Нуклеопротеидтің құрамына кіретін
гистонға жататын белоктар ферменттік қасиет көрсетеді.
3. Хромопротеидтер, жалпы сипаттама, жіктелуі (гемопротеидтер,
пигменттер, магнийпорфириндер).
Хромопротеидтер – боялған күрделі белоктар: жай белоктан және
құрамында металы бар простетикалық топтан құралған. Алайда, металдар
гемнің құрамында болады. Хромопротеидтердің маңызы зор, кейбір ӛкілдері
фотосинтезге, бүкіл организмнің тыныс алуына, оттегіні және СО2
тасымалдауға, сәуле және түсті ажыратуға, тотығу-тотықсыздану
реакцияларына қатысып, энергияны бӛліп шығарады.
Хромопротеидтер құрамындағы металдарға байланысты үш топқа бӛлінеді:
1.Гемопротеидтер, құрамында гемі бар күрделі белоктар.
2. Магнийпорфириндер, простетикалық тобының құрамындағы порфирин
сақинасында магний элементі бар зат. Магнийпорфириндердің негізгі ӛкілі
хлорофилл.
3. Пигменттер теріге, шашқа, кӛзге түс беретін зат. Пигмент құрамы жай
белок және меланоидты компоненттен тұрады. Меланоид құрамына кіретін
негізгі заты меланин.
4. Нуклеопротеидтер, жалпы қҧрылыс ерекшелігі, рөлі.
Нуклеопротеидтер – күрделі белоктар, молекула құрамында кӛп мӛлшерде
фосфор қышқылының қалдығы болғандықтан, әлсіз қышқылдық қасиет
кӛрсетеді. Нуклеопротеидтер суда, сілті ерітінділерде ериді, молекулалық
массасы бірнеше миллион немесе тіпті миллиард дальтонға дейін жетеді.
Нуклеопротеидтердің молекуласы жай белоктан және простетикалық топтан
тұрады. Простетикалық тобы нуклеин қышқылы. Нуклеопротеидтер тірі
организмде маңызды рӛл атқарады. Жасушада, тіндерде жүретін барлық
белоктардың синтезіне тікелей қатысады, белоктардың ерекшелігін,
құрылысын, қасиеттерін қамтамасыз етеді. Кӛбею процесіне қатысады,
тұқым қуалау белгілерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізеді.
Нуклеопротеидтердің құрамына қандай нуклеин қышқылы кіретіндігіне
байланысты дезоксирибонуклеопротеидтер (ДНП) және
рибонуклеопротеидтер (РНП) болып бӛлінеді.
Жануарлардың нуклепротеидтерінің құрамында гистондар кӛп, ал теңіз
жануарларында протаминдер кӛп. Аз мӛлшерде альбуминдер, глобулиндер
кездеседі. ДНҚ-ны қорғауда гистон белоктарының маңызы үлкен,
хромосоманың құрылымын сақтап тұру ықпалын тигізеді, гендер дің
экспрессиясын реттеуге қатысады. Нуклеопротеидтің құрамына кіретін
гистонға жататын белоктар ферменттік қасиет көрсетеді.
2-билет
1. Белоктар молекуласының құрамына
енетін элементтер мӛлшері жағынан негізінен біркелкі: С-53%, О-22%, N-16%, Н-7%, S-2%. Белоктардың молекулалық массасы 6000 дальтоннан (Д) ондаған млн. Белок молекуласының сыртқы пішініне қарай глобулярлы және фибриллярлы болып жіктеледі.
2. Альбуминдер - жай белоктардың өкілдері. Пішіні глобулярлы. Жануарлардың нуклепротеидтерінің құрамында аз мөлшерде кездеседі. Қанның сары суында альбуминдердерің құрамында көмірсулар кездеспейді.
3. Нағыз гликопротеидтердің өкілдеріне: муциндер; иммуноглобулиндер;
қанның тобын анықтайтын белоктар; гормондар; тасымалдаушы белоктар
жатады. Нағыз гликопротеидтерде белоктың мӛлшері шамамен 80%, ал
простетикалық топ – шамамен 20%. Простетикалық тобының құрамында түрлі полисахаридтер және олардың амин туындылары, нейраминдер, сиал
қышқылдары әр түрлі мӛлшерде болады, белгілі бір жүйелілік байқалмайды,
яғни жүйесіз кӛмірсулардан тұрады. Нағыз гликопротеидтер ағзада кең
таралып, алуан түрлі қызметтер атқарады:
Муциндер – шырышты белоктарға жатады. Жоғары тұтқырлық қасиеті бар. Муциндер: ас қорыту, зәр шығару, тыныс алу жүйелерінің сілемейлі қабатында ішкі органдарды механикалық, химиялық әсерлерден, құрғап кетуден сақтайды, яғни қорғаныштық қызмет атқарады.
4. Бірінші реттік құрылым спираль түзіп ширатылған полинуклеотид тізбегі.
Нуклеотид тізбегіндегі әрбір мононуклеотидтер өзара 3΄,5΄ –фосфодиэфирлік
байланыспен байланысқан, яғни бірінші нуклеотидтің дезоксирибозасының
С3-орындағы ОНтобы келесі мононуклеотидтегі С5 орындағы фосфор
қышқылымен ӛзара әрекеттесіпғ фосфодиэфирлік байланыс түзеді.
3-билет
1.Белок ерітінділерінің коллоидты қасиеттері.
Белоктардың судағы ерітіндісі тұрақты, гомогенді, сондықтан оларды нағыз
ерітіндіге жатқызуға болады. Белок жоғары молекулалы қосылыс болғандықтан
оның судағы ерітіндісіне коллоидтық қасиет тән.
Коллоидты ерітінділерге тән қасиеттер:
- белгілі бір оптикалық қасиет кӛрсетеді (белоктардың жарықты
шағылыстырып, сындыру қасиетіне негізделген, Тиндаль конусы );
- диффузия жылдамдығының баяу болуы;
- жартылай өткізгіш мембранадан өте алмауы;
- ерітінділердің тұтқырлығы;
- гель түзуі;
-белок молекуласының беткі қабатында заряды және оны қоршап тұратын
гидратты қабаты бар. Осы екі фактор белок молекуласына тұрақтылық береді.
Белоктардың ерітінділерде тұрақтылығы неге неізделген?
Тұрақтылық факторлары.
Белок молекуласының беткі қабатында заряды және оны қоршап тұратын
гидратты қабатының болуына байланысты белоктар ерітінділері тұрақты
болады. Оларды тұрақтылық факторлары деп атайды. Егер тұрақтылық
факторларының бірін жойса, белок тұнбаға түседі.
2.Гистондар жай белоктардың өкілдеріне жатады. Жануарлардың нуклепротеидтерінің құрамында гистондар көп, ал теңіз
жануарларында протаминдер көп. ДНҚ-ны қорғауда гистон белоктарының маңызы үлкен,
хромосоманың құрылымын сақтап тұру ықпалын тигізеді, гендер дің
экспрессиясын реттеуге қатысады. Нуклеопротеидтің құрамына кіретін
гистонға жататын белоктар ферменттік қасиет көрсетеді.
3. Липопротеидтер – липид-белокты комплекстер, олардың құрамына әр
түрлі липидтер кіреді. Атқаратын қызметіне қарай: құрылымдық
липопротеидтер және транспорттық болып жіктеледі. Құрылымдық
липопротеидтер – биомембрана, эндоплазмалық тордың және клеткадағы басқа органоидтардың құрамында кездеседі. Тасымалдаушы липопротеидтер
құрамына кіретін липидтерге байланысты үш түрге: тығыздығы өте төмен
липопротеидтер(ТӨТЛП), тығыздығы төмен липопротеидтер (ТТЛП),
тығыздығы жоғары липопротеидтер (ТЖЛП) бӛлінеді. Олар бауырда
синтезделіп, ерімейтіән липидтерді тасымалдауға қатысады.
4. Ферменттердің әсер ету оптималды температурасы 37- 45 С. 70 С-дан
жоғарылағанда ферменттің табиғаты белоктық зат болғандықтан қайтымсыз
денатурацияға ұшырайды да, реакцияның жүруі тоқталады. Температура 37
С-тан төмендегенде молекулаға активтену энергиясы жетіспегендіктен
ферменттің белсенділігі төмендейді, бірақ бұл қайтымды үрдіске жатады.
Ингибирленуді қайтымды және қайтымсыз деп бӛледі. Қайтымды инги-
бирленуде ингибитор мен субстраттың құрылыстары ұқсас болады да екеуі де субстрат-фермент және субстрат- ингибитор комплексін түзетін-діктен реакция жүрмейді. Бірақ субстраттың концентрациясы жоғары-лағанда ол ингибиторды ығыстырып шығарады, реакция жылдамдығы артады. Қайтымсыз ингибирленуде субстрат пен ингибитордың ұқсастықтары жоқ, ингибитор субстрат-фермент комплексіне қосылып катализдік реакцияны жүргізбей тежейді. Мұндай ингибиторларды парализаторлар деп те атайды.
Ферментативтік реакцияның жылдамдығына орта рН-ның
әсері.
Кӛптеген ферменттер үшін ортаның оптималды рН 4-7 аралығында
болады. Бұл аралықта ферменттің субстратқа ынтықтығы жоғары болады және
субстраттың ӛнім мен ферментке диссоцияциялануы да максималды болады.
Ферменттер ИЭН-де максималды белсенділік кӛрсетеді.
Ферментативтік катализдің жылдамдығына субстрат пен
фермент-тің концентрацияларының әсері.
Субстраттың концентрациясының жоғарылауынан реакция жылдамдығы
алғашқыда артады, себебі ферменттің активті орталықтары субстратпен
толтырылады, ал субстрат концентрация жоғарылағанда, ферменттің активті
орталығы толық қаныққандықтан, реакция жыл-дамдығы ӛзгермейді. Реакция
жылдамдығының фермент концентра-циясына тәуелділігі тура пропорционал
артады. Себебі ферменттің концентрациясы артқан сайын оның активті
орталықтары да кӛбейеді.
4-билет
1. Бірінші реттік құрылым спираль түзіп ширатылған полинуклеотид тізбегі.
Нуклеотид тізбегіндегі әрбір мононуклеотидтер өзара 3΄,5΄ –фосфодиэфирлік
байланыспен байланысқан, яғни бірінші нуклеотидтің дезоксирибозасының
С3-орындағы ОНтобы келесі мононуклеотидтегі С5 орындағы фосфор
қышқылымен ӛзара әрекеттесіпғ фосфодиэфирлік байланыс түзеді.
2. Күрделі белоктарды жіктеу простетикалық тобының
химиялық құрылысына негізделеді. Оларға: фосфопротеидтер (фосфор
қышқылының қалдығы бар), хромопротеиды (простетикалық тобы – боялған
зат), гликопротеидтер (кӛмірсулар бар), липопротеидтер (липидтер бар),
металлопротеидтер (құрамында металдар бар), нуклеопротеидтер (құрамында
нуклеин қышқылдары бар).
3. Активаторлар ферменттердің белсенділіктерін арттырады, ал ингибиторлар
тежейді. Екеуі де: арнайылықты және арнайылығы жоқ болып бӛлінеді.
Біріншілері тек бірінші ферменттің әсер ету жылдамды-ғына, ал екіншілері- бір топ ферментке әсер етеді.
4. Эстераза тобы 6 топшаға бӛлінеді. Карбон, қышқылдарының эфир-лерінен тұратын эстеразалар липидтердің күрделі эфирлерін гидролиз-дейді. Өкілдері:
1) липазалар, тағам қорытатын сӛлдерде кең қолданылады(асқазан, ұйқы безі, ішек), липидтердің гидролизін тездетеді(ТАГ);
2) фосфолипазалар, фосфолипидтердің гидролизін тездетеді. Фосфоэстеразалар фосфор қышқылынан құралған күрделі эфирлік байланыстар-ды үзеді. Өкілдері: глюкоза-6-фосфатаза, АТФ-аза, ФДЭ-аза және т.б.
5билет
1 Ақуыз — молекулаларыөтекүрделіболатын аминқышқылдарынан құралған органикалықзат; тіріорганизмдергетәназоттыкүрделіорганикалыққосылыс. Аминқышқылдарықалдықтарынанқұралғанжоғарымолекуларлықорганикалықтүзілістер. Ақуызорганизмдертіршілігіндеолардыңқұрылысыдамуы мен заталмасуынақатысуыарқылыәртүрліжәнеөтемаңыздықызметатқарады. Ақуыздызат - құрамындаміндеттітүрде азоты бар күрделіорганикалыққосылыс
2Склеропротеиндер (склеропротеиндер) [греч. склерос - твердый, протос - бірінші және лат. - (e) - суффикс, ұқсастығы «ұқсас») - организмде (мысалы, коллаген, эластин, кератин, спонгин және т.б.) қорғаныштық және қорғаныш функциясының жоғары эталоны, жоғары өнімділікпен жасалатын негізгі көріністері, фибриллярные белки; . C. жасушалар мен мембраналар ішіндегі құрылымдық құрылымды, сондай-ақ соңғы ұлғаюы мүмкін. С. протеолитикалық ферменттердің көптігі жоқ және питательной құндылығы жоқ.
3МЕТАЛЛОПРОТЕИНЫ
К металлопротеинамдардың құрамында биополимерлер бар, олардың құрамында, помимо белдеуі, иондар бір металдан немесе бірнеше металдардан тұрады (2.5-сур.). Сондай-ақ, белоктар-ферменттің құрамында металлдар атомы бар үйлесімді байланыстары бар, сондай-ақ белки, сондай-ақ, белдік, сондай-ақ, белдіктер, тіпті, белки.
Типичными өкілдері железозержащие белки ферритин, трансферрин және гемосидерин бірінші болып табылады. Ферритин - жоғары су молекулалық белок мол. массасы 400000, құрамында железон жабыны 17-ден 23% -ға дейін (орташа 20%) құрайды. Онда денсаулығының негізгі көрінісі, печенье, қасық мозг, организмдегі ауыспалы рөлі. O = Fe-OH ... O = Fe-ОН ..., иногда емес неорганикалық полимердің тізбегін анықтаңыз: ферритинадағы ферритинада окисленную түрдегі, құрамында фосфаттар, пептидтік тізбектер арасында орналасқан белоктар (аталатын апоферритин), ал атом железасы координациялық байланыста атомдар азот пептидті топтармен байланысады.
Трансферрин - құрамында β-глобулиндердің құрамында ауырсынудың негізгі көрінісі болып табылатын гликопротеин, железопротеиннің құрамында (молекуланың массасы 90000) растворирленген. Ақ желдің 0,13% құрайтыны белгілі. Атом железасы гидроксильді групп тирозинмен байланыста болатын белок үйлесімділікпен байланыстырады. Мөлдір трансфер-рина 2 атом железасы; трансферрин организмде темірдің физиологиялық тасымалдауышы,