Практыкаванне 11.Пры дапамозе прыстаўкі без- або магчымых яе варыянтаў (бес-, бяс-, бяз–) і суфіксаў утварыце новыя словы і запішыце іх.
Напрыклад: вада — бязводны, страх — бясстрашны.
Зямля, канец, дапамога, памылка, кантроль, сон, воля, характар, снег, цана, сістэма, дарога, дно, зброя, сэрца, страх, падстава, сэнс, абарона.
Практыкаванне 12. Утварыце словы з дапамогай адной з прыставак аб-, ад-, пад-, над- і запішыце іх.
Класці, плесці, будаваць, ступаць, вязаць, казаць, пісаць, тачыць, чапляць, пілаваць, капаць, сыпаць, водны, рэзаць, даць, бегчы, пекчы, цень.
НАЗОЎНІК
Род назоўніка
Практыкаванне 1.Перакладзіце словы на беларускую мову. Спішыце і адзначце ў дужках род назоўнікаў.
I. Дробь, пар (водяной), степь, собака, медаль, тень, шынель, перепись, боль, дичок, жребий, бровь, летопись, гармоника, запись, баранка, колонна, снежок, яблоко, пыль, полынь, шампунь, гарь, говор, кофе, зыбь, салат.
II. Обувь, жизнь, обьявление, муравей, селедка, зубренок, детеныш, доказательство, засов, затон, затылок, заявление, зрачок, зрение, излишек, лужайка, голубенок.
III. Тыква, гадание, глаз, глумление, гребля, давление, дарование, дело, диван, диковна, достояние, дюжина, егоза, жилет, забота, завтрак, занавес, заря, зодчество, зола, источник, кирпич, клевер, комната, крыльцо, лицо, крынка, лошадь.
Практыкаванне 2. Спішыце, дапасуючы прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі да назоўнікаў назоўнага склону адзіночнага ліку.
Тралейбусн... дэпо, заказн... бандэроль, маршрутн... таксі, добр... сабака, востр... боль, прыгож... метро, нов... піяніна, апублікаван... камюніке, шэр... шынель, залат... медаль, вядом... фальш, друг... раяль, шырок... стэп, пабелен... столь, высок... насып, чаргов... запіс.
Практыкаванне 3. Вызначце лік выдзеленых назоўнікаў, запішыце, устаўляючы прапушчаныя літары.
1. Па аб...двух берагах, на ўзгорках, рос густы лесасасоннік, бярозы, хвоі. Паветра было чыстае, як бы насто...нае на ігліцы і саН…овай смале. (Луж.) 2. Галава пасля мулкага сну была цяжкая. (Нов.) З.Толькі абстр... ляны чалавек не так губляецца ў цяжкіх абставінах, у яго воля да перамогі не паралізуецца страхам. (Шов.) Перад світаннем пачалася артыл...рыйская падрыхтоўка. (Р.С.) Падзімаў лёгкі нізаваты ветрык, і тады там, дзе была чырвань, ўспыхваў агонь. (Б.С.) Н…смелая ўсмешка др…жала ў краечку вуснаў Паўлюка. 7. Дзеці яшчэ нейкую хвіліну стаялі аслуп...нелыя і гл...дзелі у цемрыва (У.К.) 8. Адтуль відаць на ўсходзе Нёман, а за надрэчнымі лугамі — Налібокі, пушча, у нетрах якой на пам...ці нашых дзядоў в...ліся ласі і мядзведзі. (Бр.) 9. У халодных сенцах стаялі ночвы з намытымі гуркамі і былі рассыпаны крупы. Абапал даро...кі за ні.. .кімі парканчыкамі пазіралі з градак сінія, фі...летавыя, жоўтыя браткі.
Лік назоўнікаў
Практыкаванне 1. Перакладзіце словы на беларускую мову. Спішыце і ў дужках адзначце (скарочана) іх лік.
Крупа, черинла, телега, ветви, колосья, грудь, дверь, конопля, дверка, опилки, леса, козни, костяника, корыто (для стирки), земляника, двойня, брусника, клюква, кавычки, качели, дрожь, лесенка, макароны, кружева, зелье, мойка.
Практыкаванне 2. Пастаўце, дзе трэба, назоўнікі адзіночнага ліку ў форме множнага ліку, а множнага — у форме адзіночнага. Асобна выпішыце назоўнікі, якія ўжываюцца толькі ў форме адзіночнага ці множнага ліку.
Моладзь, дуб, нажніцы, радасць, малако, пілавінне, рыбы, цыбуля, студэнцтва, Мінск, Баранавічы, зямля, смецце, ліст, грамадства, Варонічы, вугаль, месяц, гераізм, карты, гарады, рака, граблі, дзверы, вароты, поле, бацька, чарніцы, трывога, канікулы, лесвіцы, лагер, вучань, грыбы, вада, паведамленне, бялізна, вочы, зубы.
Складаныя назоўнікі
Практыкаванне 1. Спішыце, раскрываючы дужкі і ўстаўляючы прапушчаныя літары.
(Авіа...)пошта, (кін...)студыя, (экс)чэмпі...н, (праца)дзень, (контр)наступленне, (электр...)поезд, (п... )метра, (п... )Белару-сі, (мікр...)клімат, (аўт...)база, Растоў(на)Доне, В...лга(град), (віц...)адмірал, (штаб)кватэра, (контр)праект, (сон)трава, (не...)фашызм, (прайдзі)свет, (агр...)тэхніка, (абі)6ок, ст...(годдзе), (п...ці)годка, (жыцц...)радспы, (жыцц...)сцвярджальны.
Практыкаванне 2. Запішыце дзесяць складаных назоўнікаў — назваў беларускіх гарадоў, выдатных дзеячаў беларускай культуры і навукі. Растлумачце напісанне гэтых слоў.
Практыкаванне 3. Карыстаючыся слоўнікам, падбярыце да наступных складаных і састаўных назваў рускай мовы адпаведных — простыя ці складаныя словы беларускай мовы і запішыце іх.
I. Землемер, пчеловод, краснобай, крестоносец, кровоподтек, лежебока, лесопилка, чародей, рыболов, лихорадка, льномялка, маслобойка, маслобойня, милосердие, мироздание, спиртзавод, сенокос.
II. Колыбельная песня, растительное масло, кожевенный завод, сенной сарай, восклицательный знак, имя существительное, летучая мышь, имя прилагательное, кирпичный дом, имя числительное, начало жатвы, крупяной суп, окончание молотьбы, красный угол, булыжная мостовая, молодой месяц.
Правапіс суфіксаў назоўнікаў
Практыкаванне 1. Утварыце назоўнікі пры дапамозе суфіксаў -цтва, ядзь, язь, -яч, -ец (-авец, -овец, -анец, -івец), ін-а(ын-а), -ін-я (ын-я), -ынств-о, -ів-а (ыв-а), -нн-е (-енн-е, -энн-е, -анн-е). Калі ад слова можна ўтварыць назоўнікі з некалькімі суфіксамі, выкарыстайце кожны суфікс.
Мастак, настаўнік, грамада, агент, юнак, сваяк, герой, ляснік, роўны, баяцца, драбіць, Кобрын, гвардыя, Іран, Жлобін, выхаванне, перасяленне, хутар, Куба, разваліць, раскалоць, гарачы, далеч, веліч, першы, паліць, зябліць, варыць, прасаваць, шчабятаць, адзець, павысіць.
Практыкаванне 2. Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары, і растлумачце іх напісанне.
1. Ах, якія штогод і вясна там і лец...чка, што ні гаёч...к, што ні куст...ч...к — салаўіны дам...ч...к. 2. Прыязджай, паглядзі, як жа скача там рэч...чка на камен...ч...к з камен...ч...ка.(Бр.) 3. Набя-жыць лёгкі ветр...к, і пра нешта таямнічае зашэпчуць таполі. (Б.) 4. Крадзецца месяч...к у акно і дапытліва дакранаецца да думак тваіх. (Лыньк.) 5. На стале ў вялікай паліванай місцы дымілася сопкая бульба, на спод...чку ляжалі скрылёчкі ружовага сала, а побач крамяны салёны агуроч...к. (Грах.) 6. Віктар сабраў вугольч...кі, падклаў маленькіх сухіх трэс...ч...к і раздзьмухаў маленькі аген...ч...к. (Я.М.) 7.Мы ўсміхаліся, на нас глядзелі сінія вач...няты. (Сач.) 8. Прыяцелі лічылі, што ведаюць адзін аднаго да самых што ні ёсць маленькіх дроб...зяў. (К.-С.) 9. Мясцовасць тут мела зусім іншы выгляд і рэзка адрознівалася ад палескай роўн...дзі, з якой звыкалася вока маладога настаўніка за гады яго побыту на Палессі. (К.-С.) 10. "Вось што, бабул...чка, — звярнуўся да яе Лабановіч, — напячы нам бульбяных піра...коў”. (К.-С.)
Практыкаванне 3. Утварыце назоўнікі пры дапамозе суфіксаў -ік (-ічак), -ык (-ычак) ці -ак (-ачак), -ок (-очак), -ёк (-ёчак), -к-а ці -чык. Запішыце ўтвораныя словы ў назоўным і давальным склонах адзіночнага ліку.
Стол, лён, дзень, арэх, бераг, дождж, унук, пень, вецер, конь, ліст, дом, пояс, васілёк, брат, сук, дуб, сокал, капялюш, твар, замок, палец, грыб, ручай, куст, сын, сноп, месяц, агонь, вішня, корань, песня, баран, апельсін, яблыня, дарога, спальня, груша, Вася, дыван, гатавальня, загон.