Әлеуметтік лингвистиканың әдістері мен тәсілдері
Әлеуметтік лингвистика «тіл-қоғам» қатынастарын зерттейді. Қоғам – бір-біріне және сыртқы әлемге белгілі-бір қарым-қатынаста тұрып жатқан адамдардың әлеуметтік-мәдени тобы. Тілдік ортақтастық тілдесу, қатынасу мақсатында бір немесе бірнеше тілді қолданатын адамдар жиынтығы.
Әлеуметтік лингвистиканың мақсаттары бірнешеу:
1) Тілдік жағдайды, оны сандық, сапалық мәліметтерін есепке ала отырып зерттеу (тілдік білім беруде, басқаруда, күнделікті өмірде қолдануда, сол сияқты біртілділік және көптілділіктің қоғамдағы ролі);
2) Ұлттық тілдердің өмір сүру формаларын зерттеу (диалект, ауызекі тіл, әдеби тіл);
3) Осы тілдерді әр түрлі қоғамдық топтардың өкілдері біліміне, мамандығына қарай қалай қолданатынын зерттеу;
4) Аталмыш тілдің қызметі мен рөлін мемлекеттің жүргізіліп отырған тіл саясатына талдау жүргізу: мемлекеттік және ресіми тілдер мәселелері. Аз ұлттар тілдері мәселесі, орта және жоғары оқу орындарында оқыту тілдері мәселесі;
5) Әлем тілдерінің бар генетикалық және морфологиялық классификациясына жаңа топ жасап енгізу.
Тілдің әлеуметтік табиғатына алғаш көңіл аударған ХІХ ғасырда П. Лафарг, А. Мейе, А. Соммерфельт т.б. болды. ХХ ғасырда бұл мәселені КСРО-да зерттеген Л. П. Поливанов, В. В. Виноградов, Б. А. Ларин және т.б. ғалымдар.
Әлеуметтік лингвистикалық зерттеулерде активті (белсенді) және пассивті (ырықсыз) әдістер бар. Активті (белсенді) әдістер эксперимент жүргізуші информанттардан толық әлеуметтік мәліметтер алу мақсатында тікелей қатынас, немесе тікелей әңгімеге қажетті жағдай туғызумен байланысты. Бұл жағдайда зерттеуші әңгімелесу орнын (жанұя, жұмыс немесе оқу орны, көше), әңгімеге қатынасушыларды, (жасы, жынысы, білімі, мамандығы) және әңгіме тақырыбын өзі таңдайды.
Әлеуметтік лингвистикалық зерттеулердің негізгі әдісі – тест әдісі. Тест әдісінен басқа көпшілікке танымал анкета, интервью сияқты әдістер де кең тараған. Активті (белсенді) әдістердің ұтымды жағы информанттармен тікелей байланыс, қатынас болады, ал кемшілігі көп уақыт пен көп қаржыны қажет етеді.
Әлеуметтік лингвистиканың пассивті (ырықсыз) әдістері жазбаша дереккөздермен (архив құжаттары, статистикалық мәліметтер, өкімет оындарының заңдары мен қаулылары т.с.с.) байланысты. Бұл әдістердің ұтымды жағы уақыт үнемдеу және респонденттерді көбірек қамту болып табылады.
Негізгі ұғымдар
Тілдік жағдай – белгілі бір тарихи кезеңдегі, белгілі-бір әкімшілік аймағындағы тілдер мен тіл иелерінің жиынтығы.
Тілдік саясат – аталмыш мемлекетте тілдік жағдай мен қажетті бағытты зерттеу үкімет қызметі.
Қостілділік – жеке адам немесе адам-топ қатынасында 2 тілдің кезек қолданылуы.
Көптілділік – жеке адам немесе адам-топ қатынасында бірнеше тілдің кезек қолданылуы.
Этнолингвистиканың әдіс-тәсілдері
Этнолингвистика «тіл-мәдениет» қатынастарын зерттейді. Этнос болмысын оның тілі арқылы зерттеп білу мақсатынан лингвистиканың бір саласы этнолингвистика туындаған. Этнолингвистика терминін алғаш рет Америка ғалымы Бенжамен Уорф қолданған. Б. Уорф ХХ ғасырдың 60-жылдарында этнография мен социология ғылымдарының шекарасындағы лингвистиканың жаңа саласын құруға шақырды.
Қазақстанда этнолингвистиканың негізін салушы академик Ә. Қайдар десек, қателеспейміз. “Қазақ этнолингвистикасы“ атты ғылыми еңбегінде ғалым этнолингвистиканың мақсат, міндеттерін белгілеп, зерттеу обьектісін анықтап берді. Бұл саланың мақсаты – белгілі бір тілдің өзіне ғана тән мүмкіншіліктері мен байлығын зерттеу. Этнолингвистиканың зерттеу объектісі – этнос тілі, мақсаты – сол тіл арқылы этностың болмысын танып білу.
Академик Ә. Қайдар этнолингвистикаға төмендегідей анықтама береді: «Этнолингвистика – этностың (одан ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің құнарлы саласы» [5, 475 б.].
Этнолингвистикалық зерттеулердің маңыздылығы туралы М. М. Копыленко: «Язык любого народа хранит увлекательную повесть многовековых усилий людей познать, осмыслить и подчинить себе окружающих их действительность. Отсюда проистекает важность этнолингвистических исследований, проливающих свет на формирование обозначений конкретных предметов и абстрактных понятий» деген болатын [6, 19 б.]
Шынында да тілдің барлық деңгейдегі этномәдени ерекшеліктерін есепке алмай оны әрі қарай зерттеу және түсіну мүмкін емес, өйткені тіл халықтың мәдени жадының сабақатастығығын қамтамасыз етіп отыратын «ұлттың мәдени шартты белгілер жүйесі (коды)» болып табылады [7].
Сонымен этнолингвистиканың м ақсаттары төмендегідей:
1) Белгілі бір этностың мәдениет ерекшеліктерін тілдік бірліктерінің берілуін анықтау;
2) Этнос қоршаған ортаның заттар/құбылыстарға тілдік категорияларға (лексикалық, граммкатикалық) әр түрлі тілдік құралдар ерекшеліктерін анықтау;
3) Мәдени айырмашылықтардың (фондық білім, реалийлерді білу) әр түрлі жағдайларда мәдениет қарым-қатынасында әсерін зерттеу.
Негізгі ұғымдар
Этнос – халық, ұлт. Шығу тегіне тілі мен мәдениетінің ортақтығына негізделген адамдар тобы.
Идиоэтникалық – «идиос» - ерекше, белгілі бір этностың, мәдениеттің этникалық ерекшеліктерін құрайтын заттар, салт-дәстүрлер.
Реалия сөздер – белгілі әлеуметтік қоғамдастықтың, мәдениеттің этникалық ерекшеліктерін құрайтын заттар, салт-дәстүрлер (тарихи атаулар, қайраткерлер, мерекелер және т.б.).
Фондық білім – тіл иесінің белгілі бір этносқа қатысты білім жиынтығы.