Трансформациялық талдау әдістері
Трансформациялық әдіс кез келген конструкцияның (композита, сөз тіркесі, сөйлем) мағынасын зерттеу үшін қоданылады.
Неміс тіліндегі композитаны талдаудың мысалын қарастырып көрелік: Нем. krebsrot – rot wie ein Krebs (салыстыру)
zornrot – rot vor Zorn (себеп)
hochrot – sehr rot (сапа белгісі)
braunrot – braun und rot (ұштасу, ой жалғасы)
Сонымен, түр-түс белгілеу конструкциясының элементтері арасындағы семантикалық байланыс қана емес, «wie», «vor» предлогтары және «und» союзы арқылы байланыстар орын алған.
Сол сиқты сөз тіркестеріндегі семантикалық байланысқа талдау да жасауға болады. Бір синтаксистік конструкциядан бірнеше трансформация түрін алуға болады. Синтаксистік конструкция неғұрлым күрделі болса, соғұрлым көп трансформация түрін алуға болады. Осыны сөйлем деңгейінде қарастырайық:
Мысалы, Бала сурет салып отыр → деген сөйлемнен :
→ Бала суретті салып отыр;
→ Сурет салып отырған бала;
→ Суретті салып отырған бала;
→ Суретті бала салып отыр;
→ Бала салып отырған сурет.
Сонымен «біреу бір нәрсе салып жатыр» деген пропозициядан трансформның алты вариантын беруге болады екен.
Трансформациялық әдістің жетістіктері мен кемшіліктері
Трансформациялық әдіс құрылымдық лингвистика негізінде тіл мәселелерін шешу тәсілдерін іздеу нәтижесінде келіп шықты. Бұл әдіс кез келген конструкцияның, соның ішінде тұтас бір сөйлемнің де семантикалық құрылымын талдауға мүмкіндік туғызды. Аталмыш әдістің нәтижесінде әрбір синтаксистік конструкция семантикалық байланыстың әр түрін көрсете алатыны және әртүрлі синтаксистік конструкция бір мағынаға ие бола алатыны іс жүзінде дәлелденді. Трансформациялық талдау негізінде сипаттаудың жаңа бір түрі пайда болды, ол бір тілдегі сөйлемнің барлық жиынтығын сипаттауға мүмкіндік беретін конструкциялық тәсілді дамытты. Трансформациялық әдіс лингвистикалық зерттеулердің дәлдігін жоғары дәрежеге көтерді. Зерттеу барысында информанттарды қолданса, тәжірибенің шынайылылығы мен құндылығы одан сайын арта түседі. Дегенмен де бұл әдістің де кейбір кемшіліктері бар. Олар:
1) Дәстүрлі лингвистикадағы сияқты конструкцияларды талдау жеке сөйлемдер деңгейінде ғана жүзеге асады. Сонымен қатар екі жақты мағына мәтінде өзінің екі жақтылығын жояды, ал бір пропозицияның мүмкін варианттарының саны тек қана дискурста немесе сөйлемде анықталады.
2) Белгілі бір конструкцияға байланысты трансформация тізімін зерттеуші күні бұрын емес, тек қана өз интуициясы негізінде анықтай алады, мүмкін болған жағдайда тіл иелері – информанттардың көмегімен нақтылай алады.
3) Трансформациялық ережелерді қатаң сақтау кейбір қиындықтарды туғызады.