4- тақырып. Ішкі лингвистиканың әдіс-тәсілдері. Диахрониядағы реконструкция әдісі
Жоспар
1 Сыртқы реконструкция әдісі
2 Ішкі реконструкция әдіс
3 Салыстырмалы-тарихи зерттеулердің жетістіктері мен кемшіліктері
Сыртқы реконструкция әдісі
Реконструкция (лат. re – жаңарту, жаңғырту, constructiо – құру) – салыстырмалы-тарихи тіл біліміндегі тәсілдер жиынтығы. Реконструкция тілдік құбылыстар мен формаларды қайта жаңғырту арқылы тіл дамуының бұрынғы кезеңдеріне тән әртүрлі деңгейдегі жүйелік қатынастарды қарастырады.
Тарихи тіл білімі саласында таным мақсатына қарай реконструкция әдісі сыртқы реконструкция әдісі (диахрониялық, интерлингвистикалық бағыт) және ішкі реконструкция әдісі (диахрониялық, интралингвистикалық бағыт) болып екіге бөлінеді.
Сыртқы реконструкция тіл дамуындағы жүйелі қатынасқа сүйене отырып туыс тілдердің материалын салыстыру арқылы салыстыратын тілдің тарихи даму заңдылықтарын ашады, соның нәтижесінде бастапқы тілдік архетипті қайта жаңғыртады.
Сыртқы реконструкция әдісінің мақсаты сыртқы ұқсастыққа негізделген туыс тілдердегі лексикалық бірліктерді қарастыру.
Сыртқы реконструкция әдісінің міндеттері төмендегідей:
1) Барлық туыс тілдердің және осы семьядағы диалектілердің түп негізін (ата тілін) осы тілдердегі фонологиялық, лексикалық және морфологиялық құбылыстарды жүйелі түрде салыстыра отырып анықтау;
2) Дивергенттік даму заңдарын және ата тілде жазбаша түрде бар тілдердің шығу заңдарын зерттеу;
3) Әлем тілдерінің генетикалық классификациясын жасау.
Негізгі ұғымдар
Реконструкция (лат. re – жаңарту, жаңғырту, constructiо – құру) – салыстырмалы-тарихи тіл біліміндегі тәсілдер, Р. тілдік құбылыстар мен формаларды қайта жаңғырту арқылы тіл дамуының бұрынғы кезеңдеріне тән әртүрлі деңгейдегі жүйелік қатынастарды қарастырады.
Ата тіл - негіз тіл – тілдің реконструкцияға келетін абстракт тілінің моделі, тұтасып бір семья құрайтын барлық туыс тілдердің ойға қонымды шығу көзі.
Тілдер семьясы – бір ата тілден шыққан барлық туыс тілдердің және диалектілердің (тірі және өлі тілдер) жиынтығы.
Тілдік топ – бір тіл семьясы ішіндегі жақын туыс тілдер мен диалектілердің жиынтығы.
Архетип – ата тілдің теориялық тұрғыдан белгіленген бастапқы түрі (фонема, морфема, сөз).
Генетикалық тепе-теңдік – туыс тілдердегі фонемалар, морфемалардың жиі сәйкес келуі. Бірақ та жазуда толық сәйкес келмейді.
Этимон (гр.etymon – негізгі, әуелгі) – сөздің алғашқы мағынасы, дұрыс нұсқасы деп қабылданған түрі.
Мотив – (мотивация – себеп-салдар) тілдік белгінің атауына негіз болған құбылыс.
Номинация – ақиқат әлеміндегі заттарға олардың қасиеттері мен құбылыстарына, олардың мотивациялық белгілері негізінде ат беру, атауыш қызметін атқаратын тіл бірліктері. Номинацияның екі түрі бар: алғашқы номинация; екінші номинация.
Алғашқы номинацияда атауға белгілі бір заттың қасиеттерінің бірі мотив болады. Мысалы: дыбыс бойынша – тоқылдақ, түр бойынша – роза гүлі.
Екінші номинация бойынша затты атауға оның қасиеті емес, сөздің түбірінің мағынасы негіз болады. Мысалы: қаз. тігінші < тігу, жазушы < жазу; нем. Maler < malen, Schneider < schneiden; фр. couturier < couture т.с.с.
Сырткы реконструкция тіл дамуындағы жүйелі қатынасқа сүйене отырып, туыс тілдердің материалын салыстыру арқылы салыстыратын тілдердің тарихи даму заңдылықтарын ашады, соның нәтижесінде бастапқы тілдік архетипті (көне тұлғаны) қайта жаңғыртады.
Зерттеуге сөздер әдетте негіздік қордан алынады. Мысалы, туыстық терминдер, түс, жануарлар мен өсімдіктер атауы, табиғат құбылыстары т.с.с. Бұл сөздердің архитиптері барлық деңгейде анықталады.
Ішкі реконструкция әдісі
Ішкі реконструкция әдісі салыстырмалы-тарихи әдістің екінші түрі. Зерттеудің негізгі түрі – салыстыру, бірақ туыстас тілдердегі сәйкес құбылыстарды емес (интралингвистикалық), бір тілдің әр түрлі тарихи даму кезеңдеріндегі бір құбылысын салыстыру (интерлингвистикалық әдіс). Осыған байланысты ішкі реконструкция әдісі төмендегі мақсаттарды шешеді:
1) Нақты тілдердің жазбаша дереккөзі ретінде тарихи даму заңдылықтарын айқындау;
2) Жазу пайда болғанға дейінгі тілдің ерекшелігін көрсететін ежелден қалған ескерткіштер мен анамалияларды немесе тілдік қатынас нәтижесінде пайда болған жаңа формаларды (кірме сөздер) анықтау;
3) Белгілі бір тарихи өзгерістер нәтижесі ретіндегі тілдік жүйенің қазіргі жағдайын түсіндіру және ол өзгерістердің мерзімі мен себептерін анықтау.
Ішкі реконструкция бір тілдің ішіндегі тіл бірліктерін салыстыруды көздейді, бір тілдің әр түрлі шағын жүйелеріндегі варианттарын анықтап, оларды көне құбылыстармен байланыстырады. Бұл әдіс тегі бір тілдерді жүйелі түрде зерттеу арқылы көне тілдік тұлғаларды анықтауға мүмкіндік береді. Аталмыш әдіс тек көне жазба тілдерді (санскрит, латын, көне грек және т.б.) зерттеу үшін тиімді болып табылады.
Негізгі ұғымдар
Дәуірлерге бөлу – дәуірге, кезеңге бөлу, тілдік жүйенің тұрақтылығы сақталатын уақыт межесін анықтау. Тілді дәуірлерге бөлу арқылы тілдің өзгеру үрдісіндегі негізгі заңдылықтарды анықтауға болады.
Комбинаторлық фонетикалық өзгерістер – айтылу кезінде дыбыстардың бір-біріне әсері, ассимиляцияның түрлері. Ассимиляцияның түрлері көрші дыбыстардың артикуляциялық жолын теңестіру үшін сөз ішінде болады.
Спонтандық фонетикалық өзгерістер – дауысты дыбыстар (мысалы, аблаут) мен дауыссыз дыбыстардың үнемі кезектесіп келуі. Мысалы, орыс тілінде бей – бой – бить (аблаут), неміс тілінде binden – band – gebunden.
Дивергенция – өзгеріс кезінде бір тұтас нәрсенің (фонеманың) екі түрлі дербес элементтерге бөлінуі. Мысалы, неміс тіліндегі Kraft-Kraefte cөзінде умлауттың нәтижесінде /а/ екі өз бетінше фонемаларға /а/ және /е/ бөлінді.
Конвергенция – екі фонеманың бір фонемаға бірігуі. Мысалы, ертедегі неміс тіліндегі min өздік есімдігі /i/ дыбысының /ae/ дифтонгіне өзгеруінің нәтижесінде mein есімдігіне айналды.
Ішкі реконструкция әдістері
Ішкі реконструкция әдісінің 2 түрі бар:
Ретроспекция – тілдің қазіргі жағдайынан ертедегі жағдайына дейін өзгеруін зерттеумен байланысты.
Проспекция – жазба дерек сөздерде сақталған ең ежелгі сөздермен салыстыру.