Velika džamija u Kordovi

Дата: 2025-05-21; Просмотры: 3

Оценка:

0.00 из 5.00 — оценок

Скачиваний: 0

Скачать

Velika džamija u Kordovi postala je simbol muslimanske umetnosti. Njeno osnivanje 768. godine, vezuje se za Abd er-Rahmana I, koji je bio nadahnut obrascem džamije Sidi Okba. Džamija je ograđena velikim kamenim zidom, a na samoj građevini naizmenično se smenjuju slojevi kamena i opeke, na isti način kao i u vizantijskoj arhitekturi ili u Andžaru u Libanu. Džamija je dograđivana u različitim periodima sve do XV veka, kada je postala hrišćanska crkva.

U svom prvobitnom obliku, džamija je imala pravougaonu osnovu sa dvorištem, dok je molitveni prostor bio sastavljen od jedanaest brodova sa redovima podupirača usmerenih upravno na zid kible i širokim središnjim brodom, ali bez kupole nad maksurom. Od ovog prvobitnog zdanja, srazmerno skromne veličine, stvoriće se u toku tri perioda građenja, koja su obavljena u IX i X veku, sadašnje velelepno svetilište sa ravnim krovom, dimenzija 176x128 m. Molitveni prostor danas se sastoji od devetnaest brodova, a ova džamija spada u treću po veličini među džamijama koje su do danas sačuvane, a prevazilaze je samo Velika džamija u Samari, i džamija Abu Dulaf.

Pod Abd er-Rahmanom II i pod al-Hakamom II, dodato je 7, odnosno 14 traveja u pravcu kible, a istovremeno je odvojen deo sa mihrabom, sa tri istaknute kupole, čime je stvoren karakterističan obrazac sa transeptom. Između ova dva dodavanja, važno je istaći i obnovu minareta, koje se uzdiže na severnoj dvorišnoj fasadi i odgovara tipologiji četvrtastih sirijskih kula. Ovo ulepšavanje započeo je halifa Abd er-Rahman III, kome Kordova duguje za svoj najveći sjaj. Ovaj minaret poslužio je kao uzor Giraldi u Sevilji. Minaret u Kordovi duguje slavu naročito svom završetku od zlatnih i srebrnih jabuka sa krinolikim laticama iznad kojih je, na samom vrhu, bio zlatan nar.

U 1589. godini, ozbiljna oštećenja zahtevala su neophodno obnavljanje ukrasa na vrhu, što je u renesansnom stilu, izveo, kao i na Giraldi, Hernan Ruiz. Posle 1650. godine, minaret je bio obložen ukrasom koji je potpuno prekrio starije delo.

U poslednjoj fazi, krajem X veka, veliki vezir al-Mansur (Almanzo, kako ga nazivaju španski istoričari), otpočeo je najveće proširenje džamije. Tom prilikom je dodato 8 brodova na istoku, a dvorište je prošireno celom širinom građevine. Dvorište je oivičeno arkadama, koje su se na isti način, kao i arkade na omajadskoj džamiji u Damasku, povinovale vizantijskom razmeštanju naizmeničnih podupirača.

Krajem XV veka u južni deo građevine, u blizini mihraba, uzidana je gotička kapela, koja je poštovala stil celine. Međutim, između 1523. i 1607. godine, unutrašnji sklad narušen je podizanjem katedrale usred džamije. Karlo V, sa čijom je dozvolom katedrala sagrađena, osudio je taj postupak, prilikom jedne posete Kordovi, sledećim rečima:

Da sam znao šta vi želite da učinite, kazao je kanonicima, vi to ne biste uradili, jer ovo što ste vi napravili ovde nalazi se svuda, a ono što ste ranije imali – ne postoji nigde u svetu.

Unutrašnjost džamije oduševljava redovima lukova na dva sprata, koji se uzdižu do visine od skoro 10 m, a izgledaju kao da se gube u beskraj. Ovde je reč o sistemu dvostrukih podupirača za koje se mogu naći prethodni uzori u omajadskoj umetnosti (Velika džamija u Damasku), kao i u rimskim akvaduktima. Dodatni optički efekat postignut je naizmeničnim ređanjem svetlih kamenova i crvenih opeka u građenju lukova, koji pokazuju u donjem spratu potkovičasti oblik, čime ukazuju na dodatnu sličnost sa Velikom džamijom u Damasku, mada ovde može biti i da je reč i o uticaju vizigotske arhitekture u Španiji. U početku, dejstvo boje bilo je još više pojačano prvobitno pozlaćenim kapitelima, koji su bili najrazličitijih varijanti korintskih i kompozitnih kapitela.

Od jednostavnih potkovičastih lukova odvajaju se višedelni lukovi koji se, ukrašeni lepom štukaturom, ukrštaju i prepliću na najraznolikije načine, a veoma su barokno naglašeni, ni najmanje omajadski. Oni jasno pokazuju nasleđe stare abasidske umetnosti, koji je ranije bio zanemarivan, jer se jedino polazeći od lukova tako maštovito sečenih u abasidskoj arhitekturi, može shvatiti barokni stil koji vlada u unutrašnjosti kordovske džamije.

Vrhunac unutrašnjeg ukrasa predstavlja mihrab i njegova okolina. Potkovičasti mihrab i nizovi šestolisnih lukova koji obrubljuju odeljenje u kojem je mihrab pokazuju veliku veštinu kojom su vladali graditelji džamije, ali i ukazuju na sklonost ka visokoizraženoj dekorativnosti. Sa svojim izgledom osmostrane kapele, sam mihrab je jedinstven na svetu. Zasveden je monolitnom školjkastom kalotom, završenom tipičnim frizom slepih trolisnih niša i kufskim natpisom na kome se nalazi godina 965.

Svetovna arhitektura

O prvobitnoj špansko-omajadskoj arhitekturi palata ostalo je veoma malo podataka. Tako se zna samo da je osnivač španske dinastije Abd er-Rahman I stanovao u dvoru Rusafa, čije su samo ime, kao i prostrani vrtovi, oživljavali uspomenu na sirijske palate predaka. Docnije je prešao u dvorac u Kordovi (Alkazar), verovatno sazidan 784. godine, u okviru čijih zidova je i morao biti sahranjen.

Stalno povećavan do X veka, ovaj dvorac ostao je tesno vezan za ovu dinastiju. Koliko je učestvovao u javnom ispoljavanju njene moći, toliko je povezivan i sa prevratima koji su doveli presto do propasti. U njenoj velikoj dvorani za prijem, halife su polagale zakletve, a tu su primani i strani izaslanici.

Osim Velike džamije, u Kordovi je malo šta preostalo iz islamskog doba. U Toledu, međutim, sačuvana je jedna mala džamija Bab Mardum, kao i čitav jedan grad, Medinatu az-Zahra. Grad je ubrzo nakon osnivanja potpuno napušten, zahvaljujući čemu su iskopavanja koja su izvršena na ovom lokalitetu, omogućila prilično iscrpnu rekonstrukciju izgleda islamskog grada iz X veka na području Španije.

Grad je podignut na terasastoj padini brega, okružen je zidinama, a njegov plan je nepravilan. Kuće su građene uglavnom od kamena, dok je za dekoraciju zidnih površina korišćen štuko, kao i u Mesopotamiji. Ove dekoracije u štuku, kao i izvestan broj podova od opeke složenih po geometrijskoj šemi, predstavljaju jedine građevinske karakteristike od umetničkog interesa pronađene u ovom gradu. Vizantijski uticaji ovde su mnogo izraženiji nego u Mesopotamiji, dok su dekoracije u štuku jednostavnije i manje kitnjaste od onih u Samari. Mesopotamski uticaj, može se ipak prepoznati u primeni ravnih tavanica, kao i u primeni arkada podeljenih na mnogobrojne režnjeve.

O Medinat az-Zahri mnogo više znamo iz izvora i zahvaljujući iskopavanjima. To je bilo sedište Abd er-Rahmana III an-Našira, podignuto 5 km severozapadno od Kordove, a zidanje je započeto 936. godine. Sa uobičajenim istočnjačkim preterivanjem, arapski pisci govore o celoj vojsci radnika koji su na njoj radili u toku 16 godina, zatim o troškovima koji su iznosili trećinu državnog dohotka Španije (više od 1.800.000 dinara), o 6000 tesanih kamenova, koliko ih je svakog dana upotrebljavano za zidanje, i o ogromnoj količini mermernih spolija, koje su uglavnom dovožene iz Afrike, naročito iz Kartagine, od čega samo 4313 stubova. Rukovođenje ovim ogromnim projektom bilo je povereno princu-nasledniku al-Hakamu, a glavni arhitekta bio je Maslama Ibn Abd Alul.

Ova nova prinčevska rezidencija, koja je nosila ime glavne halifine ljubimice, postaće vrlo brzo omiljeno boravište Abd er-Rahmana. Po hroničarima, harem je zauzimao veliki deo glavne zgrade, a govori se i o ogromnom broju robinja, slugu i evnuha koji su tu stanovali. Zahvaljujući opisu geografa Idrizija, koji je posetio ovu palatu u XII veku, čitavih 150 godina nakon njenog rušenja, može se dobiti slika o uređenju ovog ogromnog prostranstva. Ovu sliku upotpunjuju ishodi sistematskih iskopavanja, koja su od 1910. godine započeli španski arheolozi. Smešteno na padinama Sijere koje se spuštaju prema ravnici Gvadalkivira, opasano bedemima, prinčevsko sedište je smešteno na trima terasama: na najvišoj se uzdizala palata, na srednjem delu su se pružali vinogradi i vrtovi, dok su Velika džamija i privatni stanovi bili okupljeni na donjoj terasi.

Do danas otkopani delovi palate još ne dozvoljavaju pravu rekonstrukciju celine. Među raznim otkrivenim temeljima odvaja se samo, po ivici jedne široke zaravni, izdužen kompleks petobrodne palate sa terasom i četvrtastim prostorijama, koje su izlazile iz tela zgrade. Raščlanjenost prostora po dubini podseća na plan Velike džamije.

Druga zgrada, sličnog rasporeda ali manjih dimenzija, usaglašena je s prvom palatom, jer se nalazi na suprotnoj strani zaravni. Na zapadu su zgrade koje odgovaraju tipu sirijskog kastruma, koje su, verovatno, služile za smeštaj dvorske straže. Iz ogromnog broja nalaza izdvaja se skupina raskošno obrađenih dekorativnih kamenih ploča, koje su oblagale zidove palate i koje nas svojim ukrasom – motivima vinove loze i akantusa – podsećaju na fasadu u Mšati.

Islamska arhitektura u Magrebu

Sa slabljenjem centralizovane vlasti Kordove, započela je nova faza u razvoju umetnosti na prostoru severne Afrike. Prva faza ovog novog doba poznata je kao doba dinastije Almoravida, čije je središte od 1056. do 1148. godine bilo u Marakešu, ali koja je, takođe, vladala i južnom Španijom. Sa berberskom dinastijom Almoravida, koja je pozvana u Španiju da pomogne borbu protiv hrišćanskog nadiranja, naročito predvođenim Alfonsom VI, a koja će docnije i sama postati osvajač Iberijskog poluostrva, političko i kulturno središte preći će iz Andaluzije u Maroko. Marakeš, nova marokanska prestonica preuzeće primat Kordovi, a staro kraljevstvo Omajada u Španiji postaće obična provincija almoravidskih vladara. Međutim, arabo-andaluzijska civilizacija sistematski je produžila da živi u novoj prestonici.

Novi dvor privukao je veliki broj značajnih ličnosti iz starog Omajadskog kraljevstva, koje su pomagale hispanizaciju severne Afrike, kako u pogledu kulture, tako i u pogledu državne organizacije. U špansko-mavarskoj umetničkoj fazi, koja od sada počinje, andaluzijsko nasleđe ostaće osnovna komponenta, uprkos veoma naglašenoj lokalnoj crti. Isto kao i njihovi naslednici, berberski Almohadi, novi gospodari, veliki su graditelji džamija. Na žalost, postoji malo ostataka ovih zdanja u njihovoj glavnoj oblasti, Maroku. Dokaze nove živosti u oblasti arhitekture ipak su očuvali neki spomenici. S jedne strane, to su spomenici u Alžiru, i to Velika džamija u gradu Alžiru, svetilište sa jedanaest brodova iz 1096. godine (približno 50x40 m) i Velika džamija iz Tlemsena, koja predstavlja tipičan primer sakralne arhitekture iz perioda koji je usledio po okončanju centralizovane vlasti Kordove (oko 1090. godine), kada je vlast preuzelo nekoliko lokalnih vladara. Izmenjene društvene okolnosti odrazile su se i na razvoj arhitekture. Građevine postaju manjih dimenzija, sa izraženijom, ali površnije izvedenom dekoracijom.

Špansko-mavarski stil dostićiće svoju punu zrelost za vreme vladavine druge berberske dinastije, Almohada. Njihova kulturna žarišta su, pored Marakeša, Rabat i Sevilja. Almohadi su bili veliki graditelji. Njihove džamije obeležene su transeptom u obliku velikog slova T, obrascem koji se prvi put pojavio u džamiji Sidi Okba u Keruanu. Šta više, oni uvode, u tako obeležen brod kible, ugaone kupole, arhitektonski deo koji se prvi put pojavio kod Fatimida, npr. u džamiji al-Hakim u Kairu.

Njihov najzanačajniji spomenik religiozne arhitekture je Velika džamija Kutubija u Marakešu, koja zauzima površinu od 87x58 m. Ovde je reč o novoj građevini započetoj 1146. godine, koja je nastala na temeljima jednog starijeg potpuno razrušenog svetilišta.

Pomeren u severoistočni ugao, minaret je bio završen oko 1196. godine, za vreme Jakuba al-Mansura. Ukoso postavljeni severni zid prati tragove prvobitnog zida kible stare džamije. U Kutubiji, sve kupole broda kible imaju bogat stalaktitni ukras, sastavljen od istovetnih oblika kao i u džamiji Karavijin. Spoljašnji veličanstven izgled dostiže svoj vrhunac u upečatljivom minaretu sagrađenom od lomljenog kamena, čija osnovica svojim oblikom podražava kordovski uzor. Njegovo posebno obeležje je u ukrasu fasade. Ona je razuđena širokim višedelnim lukovima koji okružuju tipičan dvojni prozor, i poljem slepih arkada, koje samo u gornjem delu ima skroman ukras u vidu mreže sastavljene od rombova, koja će postati jedno od obeležja almohadskih minareta.

Kapiteli Kutubije pokazuju neobično i iznenađujuće bogatstvo oblika. Antički uzor ovde je u znatnoj meri izmenjen i, na neki način, islamizovan veoma izraženom stilizacijom, koja zonu akantusa svodi na traku sa meandrima, ili pak raščlanjuje prvobitan korintski oblik na naspramne lozice sa polupalmetama. Pri tome u umetnosti Almohada polupalmeta poprima specifičnu crtu, jer će almoravidski lepezasti stil biti zamenjen raznorodnijim i bujnijim ukrasom palmeta, nalik na rog izoblilja.

Nasridi

Umetnost islama na Zapadu dostići će svoj poslednji uspon u toku XIV veka, u vreme najveće političke nemoći pod dinastijom Nasrida, koji vode poreklo od mavarskih berberskih plemena. Oni su doživeli, zbog pobedonosnog nadiranja hrišćanskih kraljeva, da vide svoju državu svedenu samo na Andaluziju. Granada, poslednji islamski bastijon na tlu Španije, postala je nova, sjajna i raskošna prestonica. Još jedamput su se sve snage prikupile kako bi sagradile čudesan spomenik – Alhambru, čije ime potiče crvene boje njenih zidova.

Tvrđava je bila podignuta za vreme Jusufa I (1333-1353) i Muhameda V (1353-1391) na bregu koji se uzdiže nad Granadom. Na žalost, izvesni delovi Alhambre uništeni su ili oštećeni kasnijim prepravkama. Najveću štetu učinila je palata Karla V, čija je izgradnja započela u južnom delu dvorišta Mirta ali koja nikad nije završena.

U Alhambri se ipak može jasno prepoznati tradicionalna podela – tipična za arhitekturu palata u Magrebu – na tri posebne celine. U prvom delu, koji je bio pristupačan narodu, bilo je dvorište Mešuar, koje još uvek nosi svoje staro ime, gde je vladar delio pravdu i primao počasti svojih podanika. Zatim, umesto divana sa prestonom dvoranom, ovde je, u sredini, prostrano dvorište Mirta, sa bazenom i dvoranom Ambasadora u unutrašnjosti Komares-kule. Najzad, tu je harem, koji je smešten na istoku ove celine sa dvorištem lavova i fontanom u sredini.

Na severu su bila kupatila i vrtovi, na istoku male palate (i kule stražara) za kraljevsku porodicu, na jugu mauzolej i dvorska džamija, koja je docnije pretvorena u hrišćansku crkvu. Nepravilan plan možda odudara od abasidskih palata, ali dopušta poređenje sa turskom dvorskom arhitekturom.

Iznenađujuću suprotnost blistavoj štukaturi u unutrašnjosti pruža spoljni izgled zidova, čija je oplata jednostavna i bez ukrasa. Zidovi u unutrašnjosti bili su pokriveni pločama od štuka do tavanice i samo je donji deo zida bio oplaćen mozaikom od fajansa. Dvorišne fasade i galerije zaštićeni su strehama. Umetnička namera je bila da se postigne dekorativno dejstvo i utisak perspektive. Bogati oblici kapitela uglavnom se nadahnjuju almohadskim prauzorima. Posebno iznenađuju u ovom ukrasu istočnjačke crte, kao što su zavijuci u obliku volute ili mrežasta šupljika, koji podsećaju na samarsku štukaturu. I epigrafska umetnost ima značajno mesto u okvirnim trakama, na kojima su, jedna pored drugih, postavljni ukrasi u neshi i kufskom pismu na bogatoj arabesknoj osnovi. Usred arabeski pojavljuje se često štit kraljeva Granade sa zapisom „Samo je Bog pobednik“, koji je kao heraldički motiv jedinstven u muslimanskom Zapadu. Nailazimo i na bogatu upotrebu ukrasa od stalaktita, koji se nižu u frizovima, profilišu arhitrave,[9] površine lukova i kapitela, pojačavaju prelaz prema svodovima pomoću raskošno ukrašenih niša, da bi najzad, dostigao vrhunac u zvezdastim kupolama.

Pored bogate dekoracije u štuku, u Alhambri se pojavljuje i zidno slikarstvo i to u kuli Dama, gde postoje frizovi sa scenama lova i predstavama konjanika. Ovo slikarstvo je svakako rad domaćih majstora, dok su poznatije zidne slike, koje ukrašavaju drvene kupole tzv. Sudnice, evropskog porekla.

ISLAMSKA ARHITEKTURA U PERSIJI

Razvoj islamske arhitekture u Persiji u ranom periodu, razlikovao se od njenog razvoja u Mesopotamiji, Siriji i Egiptu. Razlog ovome treba tražiti najpre u geografskom položaju ove oblasti, koji joj je otvorio snažnije uticaje koji su dolazili iz centralne Azije, kao i iz Turana na severu. Pored ovoga, ovu oblast naseljavalo je nearabljansko stanovništvo, koje je razvoj umetnosti podredilo sopstvenom afinitetu.

Persija islamskog doba bila je neposredni naslednik kulture velikog Sasanidskog carstva. Ona je bila podeljena na nekoliko kraljevstava, kojima su vladale nezavisne dinastije. Najpoznatije od ovih dinastija bile su Tahiridi u Horasanu, s prestonicom u Mervu a potom u Nišapuru, Safaridi u Sistanu, i Samanidi, čija je prestonica 874. godine bila u Buhari. Tokom XI veka ove oblasti potpašće pod uticaj Seldžuka, jednog od plemena Oguza – naroda turskog porekla. Oni su najpre osvojili Buharu, zatim Merv, te potom centralnu i južnu Persiju, da bi konačno 1055. godine osvojili Bagdad. Do kraja veka, Selžuci su svoju vlast proširili na čitavu zapadnu Aziju. Doba seldžučke prevlasti bilo je jedno od najsjajnijih u istoriji Persije. Ipak, u pogledu razvoja umetnosti, svakako ne treba zanemariti i prethodni period.

Najznačajnija sačuvana građevina iz ranog perioda predstavlja džamija u Damganu u centralnoj Persiji, poznata kao Tarik-hane, izgrađena između 750. i 786. godine. Osnova džamije je pravougaona, čiju jednu stranu čini trobrodno zdanje, dok su ostale tri uokvirene arkadama sa stubovima. Vrhovi stubova povezani su eliptičnim lukovima koji se približavaju šiljastom obliku. Napetost koju lukovi unose kontrastrirana je masivnim okruglim stubovima, čime je ostvaren naročito impresivan utisak.

Iz ranog perioda ostao je i prilično dobro očuvan mauzolej Samanida Ismaila, u Buhari, izgrađen oko 907. godine. Zid mauzoleja izgrađen je od opeke, s dekoracijom koja je nadahnuta izgledom korpe pletene od pruća.

Značajan arhitektonski spomenik iz ovog ranog perioda predstavlja i Mesdžid-i-džuma u Najinu, sagrađena oko 960. godine. Osnova džamije rađena je po već razvijenom planu četvorougaonog dvorišta okruženog arkadama, s tim što se na sredini svake strane nalazi po jedan luk nešto većih razmera, koji predstavlja začetak zamisli koja će kasnije u Persiji biti razvijena u karakterističan oblik džamije s velikim predvorjem, ili ivanom na sredini svake od strana središnjeg dvorišta. Građevina je bogato ukrašena dekoracijom u štuku s veoma naglašenim tamno-svetlim efektom, koji je postignut dubokim urezivanjem šare. Ostvarena dekoracija znatno je preciznije izvedena od one u Samari, a nastojanje da se čitav raspoloživi prostor ispuni ornamentom, još je snažnije izraženo.

U kasnijim godinama X veka, zahvaljujući jačanju dinastije Gaznevida, Avganistan je postao značajniji centar pokroviteljstva umetnosti nego sama Persija. Danas, međutim, u Gazni gotovo da nema sačuvanih spomenika. Iz ovog perioda ostala su nam dva velika pobednička tornja, od kojih je jedan podigao Mahmud, 1030, dok drugi potiče iz 1114. godine, koji se završavaju velikim trakama s natpisima. Prvobitno je postojao još jedan sprat, što se može zaključiti na osnovu minareta u Džamu, koji je sagradio Gijasedin Muhamed (1116-1202) iz dinastije Gurida. Iako je džamija potpuno uništena, minaret je dobro očuvan. Usamljen, u jednom uskom klancu, ovaj minaret predstavlja jedan od najimpresivnijih spomenika sačuvanih iz prošlosti.

Nakon što su prešli Oksijanu i ušli u Horasan, Seldžuci su polovinom XI veka učvrstili svoju vlast u zapadnoj Persiji. Upravo iz ovog perioda potiču neki od najznačajnijih arhitektonskih spomenika ostvarenih na ovom prostoru.

Jedan od najreprezentativnijih arhitektonskih spomenika iz ovog perioda svakako je Mesdžid-i-džuma u Isfahanu. Velika džamija u Isfahanu najpoštovanija je od svih džamija sa ivanima u seldžučkoj Persiji. Prvobitno, u X veku, ona je bila abasidsko svetilište tipa kufe, a prepravljena je za vlade Malik Šaha, 1088/89. godine.

Džamija je sagrađena od opeka, materijalom i tehnikom zidanja koji karakterišu čitavu iransko-seldžučku arhitekturu. Uprkos različitim dozađivanjima i izmenama koje su vršene na spomeniku tokom vekova, i koje su delimično poremetile njegov plan, južni deo zdanja uglavnom je sačuvan u svom prvobitnom stanju, bilo da je reč o velikom delu svodova, ili o monumentalnoj celini ivana sa dva visoka izdužena minareta, ili o sali sa kupolom koju je podigao Nizam al-Mulk, slavni veliki vezir seldžučkog sultana. Ta sala deluje veoma upečatljivo i pre svega iznenađuje svojom visinom. Njena osobenost ogleda se u jakim trolisnim podupiračima, a naročitu živost daju joj mnogobrojne kombinacije sistema niša u zoni trompi koje omogućuju prelaz ka kupoli. To je prvi sačuvani primer jednog arhitektonskog elementa koji je postao tipičan za seldžučku Persiju.

Za persijsku arhitekturu ovog perioda karakteristična je upotreba opeke, koju su ondašnji majstori koristili s izuzetnom veštinom, naročito pri obradi glavnih fasada. Ipak, posebna pažnja posvećivana je obradi kupola, kako u njihovoj unutrašnjosti, u izvođenju prelaza sa kvadratne osnove na kružni tambur, tako i u definisanju samog oblika i njihovih proporcija. Spoljašnja strana kupola mogla je biti dekorisana geometrijskim ornamentima, izvedenim obojenim keramičkim pločicama, kao što je to učinjeno u Mesdžid-i-džumi u Kazvinu (1113). Ostvarenim postupkom u izgradnji ovih kupola primenjena je opeka na raniji postupak zasvođivanja četvorougaone prostorije drvenim gredama. Svodna rebra od opeka ukrštana su slično kao drvene grede kod ranijih građevina, kod kojih su drvene grede postavljane preko uglova, formirajući na taj način osmougaonik, preko kojeg se nastavljalo sa postavljanjem greda preko uglova sve dok čitava površina nije bila pokrivena.

Iako su persijski građevinari bili vrlo vešti u korišćenju opeke, dajući njihovim građevinama vrlo lep izgled, u cilju postizanja još izražajnije dekorativnosti, često su preko opeke postavljali glazirane keramičke pločice, obično plave i crne, dok je u unutrašnjoj dekoraciji obično korišćen rad u štuku.

ISLAMSKA ARHITEKTURA U MALOJ AZIJI

Arhitektura Rumskih Seldžuka

Tokom IX veka Turci Seldžuci kretali su se iz centralne Azije ka zapadu pod vođstvom Turgul Beja, učvrstivši se u Mesopotamiji i Persiji. U kasnijem periodu, Seldžuci će nastaviti sa svojim osvajanjima napredujući sve do Nikeje (Iznik), nadomak Carigrada, da bi se početkom XII veka u sastavu seldžučke države našao najveći deo Male Azije. Seldžuci su se na vlasti održali više od dva veka, odolevši i mongolskim napadima 1242. godine, dok se njihova centralizovana vlast nije raspala u ranom XIV veku. Tokom seldžučkog perioda, čitava oblast kojom su oni upravljali, doživela je značajan ekonomski prosperitet, a u to vreme započeo je i razvoj jedne nove, vrlo karakteristične umetnosti, poznate kao umetnost Zapadnih ili Rumskih Seldžuka.

Iako je umetnost Rumskih Seldžuka mnogo dugovala Istoku, naročito u pogledu osnova džamija i medresa, kao i motiva koji su korišćeni u dekoraciji, oni su razvili jedan sasvim karakterističan arhitektonski stil. Sve građevine su, gotovo bez izuzetka, podizane od kamena umesto od opeke, a na njima se ogleda i izvestan vizantijski uticaj. Danas je iz ovog perioda sačuvan veliki broj džamija i medresa, izgrađenih u vrlo karakterističnom stilu, s dekoracijama uklesanim u kamenu ili od pločica, koje spadaju među najlepše u čitavom islamskom svetu. Iz ovog perioda potiče i jedan vrlo karakterističan tip građevine – han ili karavansaraj. Karavansaraji su podizani na jednakim razmacima, na dan hoda – tj. oko 30 kilometara udaljeni jedan od drugog, duž svih važnijih trgovačkih puteva, a služili su odmoru putnika. Ove građevine značajne su ne samo zbog osobina njihove arhitekture, već i zato što su Seldžuci prvi koristili ovako lepe objekte namenjene naročito za ovu svrhu.

Karavansaraj obuhvatao je spoljašnji zid koji ograničava pravougaoni prostor sa ulazom na sredini jedne od užih strana. Unutar zidina nalazile su se zasvođene prostorije sa obe strane ulaza i pored dužih strana. Naspram ulaza nalazio se veliki centralni hol, koji je obično imao kružni otvor na sredini krova. Neizostavni deo građevine bila je džamija, koja je mogla biti postavljena ili zasebno, na sredini dvorišta, ili nešto iznad ulaza. Iako je osnovna struktura hanova bila prilično ujednačena, oni su mogli imati veoma raznovrsnu dekoraciju.

Ulazi većih džamija i medresa bili su vrlo slični ulazima hanova. Oni su se sastojali od visokih vratnica natkrivenih šiljastim lukom i bogato ukrašenim reljefnim dekoracijama.

Osim velikih dekorisanih ulaza na hanovima, džamijama i medresama, za arhitekturu Rumskih Seldžuka naročito je karakterističan razvoj minareta i gumbeta – grobnice. Poput istočne grane Seldžuka u Persiji, Rumski Seldžuci su veliku pažnju poklanjali podizanju grobnica, čije ostatke danas nalazimo po čitavoj Maloj Aziji. Zvezdasta osnova koja je bila omiljena na Istoku, na Zapadu je bila napuštena, a umesto nje se gotovo uvek koristi kružna ili poligonalna osnova. One su, pored toga, češće građene od kamena nego od opeke.

Iako su džamije i medrese, kao i hanovi, obično građeni od kamena, izvestan broj bio je izgrađen od drveta, dok su minareti češće građeni od opeke. Ovo je najverovatnije bilo posledica činjenice da su građevine od ovih materijala otpornije na pomeranje tla tokom zemljotresa. Opeke su obično postavljane tako da proizvode složenu geometrijsku dekorativnu šemu na spoljnoj strani zida. Ponekad su u kombinaciji sa neglaziranim opekama korišćene crne i plave glazirane keramičke pločice, čijom upotrebom je postizan kontrast u odnosu na mrko-crvenu boju opeke, a ovo se moglo kombinovati i sa sivim tonom kamene fasadu glavnog ulaza.

Otomanska arhitektura

Nakon raspada seldžučke države, čvrstu vladavinu na prostoru Male Azije, ponovo je sredinom XIV veka uspostavilo jedno drugo tursko pleme, Osmanlije. Otomanski Turci su se prvi put pojavili u Anadoliji tokom seldžučke vladavine, da bi krajem XIII veka, sa opadanjem moći Seldžuka, postepeno počeli da utvrđuju svoj položaj pod vođstvom Osmana, od čijeg imena je i potekao naziv ove grupe Turaka. Osmanov naslednik, Orhan, oteo je Bursu od Vizantije 1338. godine, a početkom druge polovine istog veka, Osmanlije su svoju vladavinu učvrstili i na području Balkana. Godine 1453. osmanski sultan Fatih, poznat kao Mehmed Osvajač, pokorio je Carigrad. Stari Vizantion, koji je 330. godine osnovao Konstantin I, i koji je od tada odolevao svim napadima, postao je nova prestonica Osmanlija.

U otomanskoj arhitekturi moguće je uočiti dva glavna perioda. Prvi, koji obuhvata arhitektonske spomenike nastale pre ili neposredno posle pada Carigrada, kada u modelovanju dominira primena seldžučkih elemenata, i drugi, koji obuhvata period posle 1500. godine, kada je stvoren potpuno novi stil, a na čije formiranje je u velikoj meri uticala vizantijska Saborna crkva sv. Sofija, koja je sa padom Carigrada pretvorena u džamiju.

Tipičan primer ranijeg stila je Ulu-džamija u Bursi. Džamija je započeta za vreme Murata I, a dovršena oko 1420. godine. Kod ove džamije, kao i kod ostalih građevina iz ranog perioda, rad u keramičkim pločicama imao je zapaženu ulogu. Iako se u ovoj fazi može pratiti snažan seldžučki uticaj, otomanski pristup bio je mnogo uzdržaniji.

Za kasniju fazu karakterističan je jedan novi tip džamije, sa središnjom kupolom koja postaje glavna tačka oko koje se razvija građevina. Najstariji primer ovog novog tipa je Džamija sultana Bajazita II, izgrađena između 1500. i 1505. godine, po zamisli arhitekte Hajrudina. Ona se sastoji od glavnog molitvenog prostora, sa centralnom kupolom na četiri stupca, dok se mihrab nalazi na sredini zida nasuprot ulazu. Ispred ulaza nalazi se veliko dvorište sa stubovima nalik na atrijum. Posebna karakteristika Bajazitove džamije jeste velika širina njene spoljne fasade, te dužina prostora koji razdvaja dvojne minarete koji se nalaze na njenim krajevima.

Iako primenu nove zamisli, koja se razvila pod uticajem sv. Sofije, prvi put prepoznajemo kod Hajrudina, svoju zrelu fazu novi stil dostićiće u radu arhitekte Sinana, koji je za sobom ostavio najsjajnija dela otomanske arhitekture.

Njegovo najbolje ostvarenje u Istanbulu predstavlja džamija Sulejmanija, podignuta na izvanrednom mestu koje dominira Zlatnim Rogom. Pokrovitelj džamije bio je sultan Sulejman, poznat kao Sulejman Veličanstveni, a njena izgradnja trajala je od 1550. do 1557. godine. Džamija ima četiri minareta, po jedan sa obe strane ulaza i dva na kraju prednjeg dvorišta. Okosnicu čitave građevine predstavlja kupola koju podupiru četiri kvadratna stupca.

Uz džamiju je, a ovo je bio slučaj i sa svim drugim većim džamijama, podignut veliki broj pomoćnih zgrada. Ovo je bio rezultat prakse da se uz glavno zdanje, najčešće vezuje neka škola ili univerzitet. Otuda su pored džamije bile obezbeđivane stambene prostorije za studente i one koji služe u džamiji. Obično su postojale i odaje u kojima je sultan mogao da se odmara ili da prima dvorjane, a ponekad je sa većim džamijama bila povezana i pijačna četvrt.

Najmonumentalnije Selimovo ostvarenje predstavlja džamija Selimija u Jedrenu. Džamija je pod pokroviteljstvom Selima II izgrađena između 1570. i 1574. godine. Ovde je tip tzv. igličastog minareta dostigao svoj puni izraz.

Zamisao koju je razvio Sinan poslužila je za izgradnju kasnijih džamija. Primenu principa koje je on postavio prepoznajemo i u Džamiji sultana Ahmeda u Istanbulu, građenoj između 1609. i 1616. godine, koja je zbog divnih keramičkih pločica koje ukrašavaju njenu unutrašnjost dobila ime Plava džamija. Centralnu tačku i ovde predstavlja kupola, oko koje je raspoređeno šest igličastih minareta, postavljenih po jedan na svakom uglu građevine i dva na kraju njenog prednjeg dvorišta. Ipak, bez obzira na svu lepotu, nijedno od kasnijih ostvarenja otomanske arhitekture neće dostići skladnost oblika i monumentalnost postignutu u Sinanovim džamijama.

POJMOVNIK

SPISAK ISPITNIH PITANJA

1. Opšte odlike islamske arhitekture

2. Osnovni oblici u sakralnoj islamskoj arhitekturi

3. Društveno-istorijski okviri nastanka carstva koji su odredili rani razvoj islamske arhitekture

4. Sakralna arhitektura u omajadskom periodu: arhitektura gradova

5. Sakralna arhitektura u omajadskom periodu: prinčevske palate

6. Abasidska arhitektura

7. Islamska arhitektura u severnoj Africi

8. Islamska arhitektura u Španiji i Magrebu

9. Arhitektura u Persiji

10. Islamska arhitektura u Maloj Aziji

Pored pitanja sa navedenog spiska, studenti/studentkinje na teorijskom delu ispita dobijaju i jedno pitanje kojim se proverava poznavanje terminologije (izvlači se jedan termin iz pojmovnika), kao i jedno pitanje koje obuhvata prepoznavanje ilustracije (sa ponuđene liste ilustracija).

Studenti smera za Arapski jezik, književnosti i civilizaciju, na teorijskom delu ispita dobijaju 60 poena, dok preostalih 40 poena dobijaju na osnovu predispitnih obaveza sa jezičkih vežbi koje slušaju kod predmetnog asistenta. Studenti ostalih smerova, koji ne pohađaju jezičke vežbe, umesto predispitnih poena, na ispitu dobijaju dodatne poene na osnovu dopunskog pitanja kojim se proverava poznavanje terminologije, kao i dopunskog pitanja koje obuhvata prepoznavanje ilustracije.

NAPOMENA: Ilustracije koje predstavljaju shematske prikaze ili poprečne preseke građevina date su u cilju boljeg pojašnjenja. Ove ilustracije neće biti postavljane kao ispitno pitanje (prepoznavanje ilustracije) u okviru teorijskog dela ispita.

[1] Ćerpič, sirova, nepečena cigla.

[2] Luk – arhitektonska konstrukcija koja, oslanjajući se na dva oslonca, čini krivinu. Može da bude u zidu, ili podržan stubovima ili pilastrima.

[3] Pìlastar – četvoroivični pljosnat stub, prislonjen uza zid ili ugrađen u njega.

[4] Kupola – svod u obliku polulopte, krovni pokrivač izveden po sferičnoj oblini.

[5] Pandativ – deo loptastog svoda između velikih lukova koji omogućava postavljanje kupole na osnovu.

[6] Deambulatorijum – u srednjovekovnim crkvama otvoren hodnik oko kojeg se nižu kapele.

[7] Martirijum – deo crkve gde je smešten grob mučenika ili kovčeg s njegovim moštima.

[8] Čardak – 1. Otmena dvospratna ili višespratna kuća okružena vrtom. 2. Drvena zgrada na stubovima s izbočenim gornjim spratom. 3. Veća soba na spratu isturena prema ulici, doksat. 4. Kula stražara na državnoj granici.

[9] Glavna greda koja povezuje dva ili više stubova i počiva na njima.