Islamska arhitektura u Španiji I Magrebu
U okvirima umetničkog razvoja islama, posebna uloga pripada zapadnim zemljama, Španiji i severnoj Africi, odnosno Magrebu. Ove zemlje, mada odvojene od muslimanskog Orijenta i potčinjene sopstvenim zakonima razvoja, ipak nose, kroz vekove, neizbrisiva obeležja početnih faza istočno-islamske umetnosti.
Još u predislamsko doba Arapi su bili vični moru. Vekovima pre pojave Islama, narodi južne Arabije gradili su brodove i vodili važni pomorski promet na Crvenom moru i Indijskom okeanu. Međutim, severni Arapi, a posebno oni iz Hidžaza, te iz sirskih i iračkih pograničnih oblasti, bili su prvenstveno kopneni narod, koji je malo znao o moru i plovidbi. Jedno od najupadljivijih obeležja velikih islamskih osvajanja je to što su Arapi tako brzo prilagodili plovidbi i pomorstvu. U nekoliko godina nakon zauzimanja sirskih i egipatskih obala, stanovnici arabljanskih pustinja, koji nisu imali izlazak na more, sagradili su i popunili posadom velike ratne flote, koje su se mogle meriti s moćnim i iskusnim vizantijskim mornaricama i poraziti ih, te tako dati halifatu onaj bitni element nadmoći na Sredozemlju.
Osvajanjem Sirije i Egipta, Arapi su podvrgli svojoj vlasti dugačak pojas sredozemne obale, s mnogo luka i mornarskog stanovništva. Arapi koji su se dotad sukobljavali samo sa vizantijskim kopnenim vojskama, sada su se sukobili i sa njihovom flotom. Za stvaranje muslimanske mornarice zaslužna su uglavnom halifa Muavija i namesnik Egipta Abdulah ibn Said ibn abu Sarh. U Aleksandriji kao i u lukama na sirijskom primorju muslimani su opremili i popunili posadom ratne flote, koje su uskoro izvojevale jednako uverljive pobede kao i muslimanska kopnena vojska. Prva velika pomorska bitka odigrala se 655. godine, kada je muslimanska flota od 200 brodova porazila vizantijsku flotu u blizini anadolske obale.
Kada su Abasidi prebacili središte halifata iz Sirije u Bagdad, središnja je vlada pomalo gubila interes za Sredozemlje, ali su nezavisni vladari Egipta i severne Afrike dugo održavali flote, koje su gospodarile Sredozemnim morem. Prema sačuvanim izvorima, fatimidski halifi u Egiptu imali su neko vreme u svojoj službi 5000 pomorskih kapetana.
Prvi ratni pohodi novostvorenih muslimanskih flota bili su upereni protiv vizantijskih ostrva Kipra, Krita i Rodosa, koji su spadali među glavna uporišta vizantijske mornarice u istočnom Sredozemlju. Prema zapisima arapskih istoričara, prvi halifi nisu rado odobravali pohode preko mora, i navode, da je Omar bio zabranio svojim generalima da napreduju u bilo koje mesto „gde on ne može stići na svojoj kamili“. Godine 649, halifa Osman pomalo nerado dopustio je Muaviji da izvrši prvi napad na Kipar. Nakon toga usledilo je kratkotrajno zauzeće Rodosa i Krita.
Zauzeće istočnih ostrva bilo je najvećim delom kratkotrajno i prolazno. Mnogo je značajniji bio arapski napad na Siciliju. Prve pohode na ovo ostrvo poveo je Muavija s Bliskog istoka i iz Libije. Kasniji pohodi vršili su se prevashodno iz Tunisa. Prvi odlučni osvajački pokušaji zbili su se tek 740. godine, kada je Habib ibn abu Ubejda opsedao Sirakuzu i iznuđivao danak, ali je morao odustati od ovog poduhvata i vratiti se kući kako bi ugušio pobunu Berbera u Africi.
Godine 831. muslimani su zauzeli Palermo, koji je postao prestonica ostrva i služio kao polazna tačka za dalje prodiranje. Rat između vizantijskih i muslimanskih snaga nastavio se i na kopnu i na moru, sve do 895-896, kada su Vizantijci potpisali mir, kojim su se odrekli Sicilije. Sicilija je pod muslimanima bila prva kolonija Tunisa, uz koji je bila vezana politički i administrativno. Kad su svrgnuti Aglabiti i zamenili ih Fatimidi, vlast nad ostrvom prešla je na nove halife. U početku je namesnike ostrva postavljala vrhovna vlast ili su ih, u slučajevima nužde, birali članovi vladajućih porodica Palerma. Kad su se Fatimidi premestili u Egipat, godine 927, kontrola središnje vlasti je oslabila i namesništvo je prećutno postalo nasledno, a pripalo je lozi Hasana ibn ul-Kalbija. Nasledno namesništvo Kalbida, koje se održalo do 1040. godine, označava vrhunac muslimanske moći i uticaja na ostrvu. Prema zapisima, u X veku samo u Palermu bilo je izgrađeno oko 300 džamija (iako ovaj broj treba uzeti sa rezervom, on ipak slikovito govori o procvatu arapske kulture na ostrvu).
Kalbidi su svrgnuti u građanskom ratu između sicilijanskih i afričkih muslimana, koji je učinio kraj jedinstvu ostrva. Posle kratkog vremenskog razdoblja, u kojem je Palermom vladalo veće najuticajnijih građana, a ostalim delom ostrva oblasni kneževi, Sicilija je potpala pod vlast Normana, koji su u međuvremenu bili zaposeli južnu Italiju. Godine 1061, Rožer I zauzeo je Mesinu, te je već do 1091. godine podvrgao svojoj vlasti celu Siciliju, izuzev manjih uporišta koja su još držali muslimani. Pod normanskom vlašću, koja se održala do 1194. godine, važan deo kulturne gradske klase izbegao je u Severnu Afriku i Egipat.
Arapi su na Siciliji primenili uglavnom ista načela vladavine kao i u pokorenim zemljama na Istoku, te su izvršili važnu socijalnu promenu u posedu i raspodeli zemljišta. Mnoga sačuvana arapska imena mesta pokazuju snagu arapske kolonizacije. Međutim, izuzev arapskih tragova u lokalnom govoru, većina spomenika arapske vladavine je iščezlo, a knjige što su ih arapski autori pisali na Siciliji sačuvale su se samo u odlomcima, što zbog propadanja materijala, što zbog iseljavanja kulturnijih slojeva stanovništva nakon normanskih osvajanja, a najviše zbog razorne delatnosti samih osvajača.
Ipak, Normani nisu potpuno odbacili zatečenu kulturu, već su joj se u značajnoj meri prilagodili. Arapski i muslimanski elementi na dvoru i u kulturi normanske Sicilije bili su mnogobrojni. Rodžer II (1130-1154), poznat po svojoj naklonosti prema muslimanima, služio se arapskim četama i opsadnim inžinjerima u svojim jedinicama u južnoj Italiji, kao i arapskim arhitektima za svoje građevine, koje su stvorile novi i karakterističan saracensko-normanski stil. Njegov veličanstveni krunidbeni plašt, satkan u kraljevskim radionicama tiraza u Palermu, nosi arapski natpis sačinjen kufskim pismom. Rodžer II je zadržao čak i arapski običaj da se drže dvorski pesnici koji slave vladara. Upravo na njegovom dvoru, čuveni arapski geograf Idrizi napisao je svoj monumentalni pregled geografije, koji je posvetio normanskom kralju i koji nam je poznat kao Kitabu Rudžer – Knjiga Rodžerova.
Na osnovu sačuvanih zapisa saznajemo da je i Vilim II (1166-1189) poznavao arapski jezik, da je nadzornik njegove kuhinje musliman, kao i njegovi veziri i komornici. Takođe sazanajemo da su u Palermu čak i hrišćani izgledali i odevali se kao muslimani i da su govorili arapski jezik. Normanski kraljevi su nastavili da kuju novac s arapskim natpisima, mnoge službene knjige još uvek su se vodile na arapskom jeziku, a među njima i knjige kraljevskog dvora.
U kasnijem je periodu latinski polako zamenio arapski u službenoj upotrebi, te poslednji arapski dokument na Siciliji potiče iz 1242. godine. Međutim, arapska kultura se sačuvala i pod Fridrihom II (1215-1250), ojačana njegovim trgovanjem s muslimanskim Istokom. No bez obzira na to, arapska je kultura izumirala, te se početkom XIV veka arapski jezik više nije upotrebljavao na ostrvu, a Islam je bio iskorenjen. No uprkos bliskim vezama s arapskom kulturom, Sicilija je u prenošenju arapske kulture u Evropu imala manju ulogu nego što bi se očekivalo. U tom smislu najviše je postignuto za vladavine Fridriha II, kada je niz prevodilaca, hrišćana i Jevreja, preveo na latinski brojna arapska dela, kako originalna, tako i ona pisana prema grčkim tekstovima.
Najveće i najtrajnije osvajanje u Evropi Arapi su postigli u Španiji. Godine 709. jedna berberska jedinica iskrcala se u Algecirasu na poziv pobunjenog vizigotskog namesnika. Uvidevši slabost vojne odbrane na poluostrvu, berberski vođa Tarik ubrzo je krenuo u osvajački pohod na poluostrvo. On je vrlo brzo porazio vizigotsku vojsku, osvojivši Kordovu, Toledo, a potom i Sevilju, da bi već do 732. godine muslimanske snage prodrle do Tura u Francuskoj. Ipak, realnu granicu arapske vlasti na Pirinejskom poluostrvu predstavlja osvajanje Toleda, oko 711. godine.
Španija je uoči arapskog osvajanja bila u jako lošem stanju. Na jednoj strani nalazila se malobrojna zemljoposednička klasa s ogromnim imanjima, dok su se na drugoj strani nalazili mnogobrojni kmetovi i robovi, te uništena srednja klasa. Clarissimi ili povlašćena klasa bili su izuzeti od većine poreza, te su živeli u raskoši, nasuprot većini stanovništva koje je bilo u teškom ekonomskom položaju. Po čitavoj zemlji lutale su razbojničke bande odbeglih kmetova i robova. Godine 616, na poluostrvu je otpočeo snažan progon mnogobrojnih Jevreja, što je još više povećalo broj onih koji nisu imali šta da izgube bilo kakvom promenom postojećeg stanja. Početne pobede Arapa, u takvom stanju zemlje, izazvale su gotovo odmah slom vizigotske države. Kmetovi su obustavili rad, Jevreji su se pobunili i pridružili napadačima te im predali Toledo.
Novi režim bio je liberalan i trpeljiv, te i sami španski letopisci beleže da je bio bolji od franačke vlasti na severu. Stara vladajuća klasa, plemstvo i sveštenstvo bili su uklonjeni a njihova zemlja razdeljena. Na taj način, stvorena je nova klasa sitnih posednika koji su uglavnom zaslužni za razvitak poljoprivrede u muslimanskoj Španiji. Položaj kmetova se značajno popravio, a viši slojevi, kako bi sebi osigurali položaj, prihvatali su Islam.
Tokom VIII veka usledio je nov talas useljavanja na poluostrvo, kada se ovde nastanilo dosta Arapa i još više afričkog stanovništva. Godine 741, Berberi su bili dovoljno snažni da dignu opštu bunu protiv Arapa. Kako bi obuzdali pobunjenike, arapske vlasti su poslale sirsku vojsku, koja je stigla 742. godine pod zapovedništvom Beldž ibn Bišra. Oni su savladali berbersku pobunu a za uzvrat dobili zemljišta uz sredozemnu obalu Španije. Ovi novi kolonisti iz Sirije ojačali su sirski uticaj u Španiji, stvorivši povoljne uslove za Abd er-Rahmana, omajadskog princa, koji je ovde izbegao sa istoka. Nakon izvesnih priprema u Beldžovoj vojsci, u kojoj je bilo mnogo omajadskih pristalica, Abd er-Rahmanu je pošlo za rukom da porazi lokalnog namesnika, koji je priznavao Abaside, te da zauzevši Kordovu 756. godine, uspostavi nezavisnu omajadsku dinastiju, koja je vladala Španijom do 1031. godine.
Abdel Rahman I, kao i mnogi njegovi naslednici, bio je veliki zaštitnik umetnosti. Pod njegovim pokroviteljstvom razvijao se vrlo svojstven i originalan stil, poznat kao špansko-mavarski. Za razvoj islamske civilizacije na Iberijskom poluostrvu, od posebnog je značaja Kordova, koja je postala najsjajnije središte islamske civilizacije na poluostrvu. Ovde, u palati al Hakima II, nalazi se biblioteka neuporedivog bogatstva, koju je sakupio sâm vladar i koja je imala oko 400.000 knjiga. Ona je obuhvatala najvažnija i najređa dela u kojima je bilo sakupljeno znanje toga vremena. Zapošljavala je mnoštvo prepisivača, povezivača i iluminatora, dovedenih iz različitih zemalja, iz arapske Sicilije ili Bagdada. Tako je Kordova postala središte nauke, podražavajući stare islamske metropole, postala je čuvena i izvan granica Španije, sve do kraja XII veka.