Džamija Sidi Okba u Keruanu
Džamije Sidi Okba u Keruanu i džamija al-Aksa u Jerusalimu, iako pripadaju starijoj abasidskoj epohi, po svojim bitnim elementima ipak pripadaju religioznoj arhitekturi Omajada. Ovu džamiju osnovao je u toku invazije na severnu Afriku, vojskovođa Sidi Okba, Amrov nećak, osvajač Egipta. Džamija je podignuta u sedištu stalnog vojnog logora u Keruanu, smeštenog na jugu Tunisa.
Prvobitni plan džamije je tokom vekova doživeo niz proširenja. Jedno od najvažnijih proširenja bilo je još u vreme Omajada, za vreme halife Hišama, koji je u periodu između 724. i 727. godine podigao minaret, koji je pripojen severnom zidu dvorišta. Iz ovog perioda potiču donji delovi minareta, dok su gornji delovi nastali tokom kasnijih rekonstrukcija. Po tipu, minaret pripada sirijskim četvrtastim kulama, ali je bogatije stepenovan. Podeljen je na tri dela, raščlanjen slepim nišama, a završava se malom rebrastom kupolom s kraja XIII veka. Značaj ovog minareta je u tome što je, pored onog u sedištu halife Hišama u Kasr al-Hajr aš-Šarki, najstariji minaret sačuvan do naših dana.
Današnji izgled džamija u mnogome duguje kasnijim obnovama i proširenjima, tako šiljasti lukovi arkada verovatno potiču od rekonstrukcije iz 862. godine. Celina same džamije, koja obuhvata površinu od oko 175 x 70 m, povećana je najviše za vreme rekonstrukcije iz 836. godine, koja je izvršena u doba Aglabide Zijadata Alaha. Džamija je bila teško oštećena kada je grad opustošen 1054. godine, ali je potom obnovljena, a zatim rekonstruisana u još nekoliko navrata, dok su joj monumentalne kapije pridodate 1294. godine. Još jedna od karakteristika džamije je i prostrano dvorište popločano mermerom, koje iznenađuje svojim izduženim oblikom.
Ukoliko pogledamo plan džamije, vidimo da se dvorana za molitvu sastoji od sedamnaest brodova koji su upravni na zid kible. Transept džamije ima karakterističan oblik slova T. Kupola podignuta nad maksurom u potpunosti odgovara kupoli nad transverzalnim brodom narteksa, koja datira s kraja IX veka. U unutrašnjosti, 414 podupirača koji su u sekundarnoj upotrebi, oivičavaju transept dvostrukim stubovima. Još postoji nekoliko fragmenata greda sa tavanice, koji delom pripadaju IX a delom XI veku, koje su nekad nosile slikani ukras od biljnih grančica.
U izgradnji džamije korišćeni su elementi preuzeti sa starijih rimskih objekata, što se ogleda u raznolikosti stubova i kapitela, koji su, uprkos svojoj raznorodnosti, lepo uklopljeni.
U džamiji se posebno ističe mihrab sa stubićima od crvenog mermera. Njegovo postolje sastavljeno je od mermernih ploča koje imaju vajani ukras izrađen s izuzetnom veštinom.Neke od ploča bile su šupljikave, dok su druge imale oblik školjki. Njegove pločice od fajansa sa metalnim sjajem, postavljene iznad potkovičastog luka, najstariji su primer fajansa kod muslimana.
Mimbar, kao i mihrab, potiče iz 862-863. godine i predstavlja najstariji sačuvani primerak propovedaonice sa nekoliko stepenika. U ovoj džamiji nalazi se i najstarija maksura iz XI veka, koja se sačuvala do naših dana. Ona je, kao i mimbar, izrađena u drvetu.
Islamska arhitektura u Egiptu
Iako je Egipat bio jedna od prvih teritorija koje su potpale pod vlast islamskih osvajača, danas gotovo da nije ništa preostalo od arhitektonskih spomenika iz tog ranog perioda. Pored sačuvanih zapisa, o graditeljskoj aktivnosti omajadskih halifa na ovom području svedoči velika Amrova džamija u Fustatu. Ipak na građevini koja je danas sačuvana nema nijednog dela koji se može datirati pre 827. godine, kada je, po naređenju abasidskog halife al-Mamuna, njena veličina udvostručena. Čak i iz ovog perioda potiče tek nekoliko malih površina, dok najveći deo građevine, u njenom današnjem obliku, potiče iz 1407. godine, kada je džamija restaurirana, dok je svoj konačni oblik dobila tek u XIX veku.
Arhitektura Tulunida
U umetnosti Tulunida nalazimo neosporno granjanje stare abasidske umetnosti. To nimalo ne iznenađuje kada se zna da je prvi Tulunid, jedan turski rob, koga je guverner Buhare poslao halifi al-Mamunu, upoznao abasidsku umetnost na dvoru u Bagdadu, dok je njegovom sinu Ahmedu, koji je živeo u Samari, umetnost nove prestonice bila dobro poznata. Ahmed, koga je u Egipat poslao halifa, postao je tamo prvi guverner Fustata, stare prestonice, ali se njegova moć uskoro proširila na ceo Egipat. On je osnovao svoje sedište al-Katai i u isto vreme je podigao novi dvorac al-Majdan, koji je imao, kao i palata u Samari, ogroman hipodrom za polo.
Njegovo glavno delo morala je biti Velika džamija, sagrađena između 876. i 879. godine, dimenzija 140x33 i 122x26m, smeštena u Majdan Rumajli, u današnjem Kairu. Građevina je vrlo dobro očuvana i predstavlja jednu od najvećih znamenitosti egipatske prestonice. Ahmed se odlučio da osnuje ovu bogomolju da bi zadovoljio potrebe stanovništva koje se neprestano umnožavalo i za koje je stara džamija, to jest ona koju je osnovao vojskovođa Amr, prvi muslimanski osvajač Egipta, postala suviše mala.
Velika džamija bila je povezana sa Ahmedovom palatom jednom ulicom dugom 600m. Kao i džamija u Samari i ova je okružena zidom da bi se izbegla neposredna veza sa susednim zgradama, i ovde je tip Kufe odlučujući za opšti raspored; ogromno pravougaono dvorište Samare ovde je zamenjeno četvrtastim, mnogo skromnijih razmera.
Minaret je i ovde izdvojen i nalazi se ispred severnog zida. Mada sadašnji oblik ove kule, koja ima četvrtasto postolje, a završava se valjkastim gornjim delom na dva sprata, pripada verovatno XIII veku, skoro je izvesno da je ona u svom prvobitnom planu podražavala čuvenu Malviju iz Samare.
Džamija al-Azhar
Nakon pada Tulunida 905. godine, pod kojima je bila uspostavljena nezavisna vlast, Egipat je ponovo, za kratko vreme potpao pod vlast Abasida, da bi stvarno nezavistan postao oko 970. godine, kada je, u blizini starog Fustata, podignut grad Kairo, kao prestonica nove dinastije Fatimida. Fatimidi su osvojili Egipat 969. godine i tu utvrdili svoju vlast nezavisnu od Abasida. Njihova prva prestonica bila je Mahdija, u severnoj Africi, smeštena između Sfaksa i Susa, da bi potom središte vlasti preneli u Kairo. Ova dinastija održala se na vlasti do 1171. godine, a dva veka njene vladavine, na planu umetnosti, predstavljaju jedan od najsjajnijih perioda u egipatskoj istoriji. Pod novim vlastodršcima, političko i kulturno težište premešteno je iz Bagdada, stare abasidske prestonice, u Kairo, novu prestonicu nazvanu „pobedonosna“.
U ovom periodu podignuta je i čuvena džamija al-Azhar, 970. godine, mada je otada često dograđivana te svoj konačni izgled duguje rešenjima ostvarenim u kasnijem periodu. Redovima podupirača, koji su ovoga puta paralelni sa zidom kible, džamija al-Azhar čuva stari omajadski plan sa transeptom. Ona spada u najstariju religioznu zadužbinu Fatimida, sagrađenu od 970. do 972. godine, u isto vreme poznatu i kao prvi islamski univerzitet, u kome se nastava odvija još i danas kao i pre 1000 godina. Učitelj sedi naslonjen na jedan stub i predaje đacima, koji ispred njega sede na podu u polukrugu.
Mada prvobitni izgled čuvaju još samo pojedini delovi – kao npr. fasade iz dvorišta i redovi prelomljenih lukova u molitvenoj dvorani, koji leže na antičkim stubovima, prvobitan plan može se ipak rekonstruisati sa dovoljno verovatnoće. Na ovoj građevini iznenenađuju dve kupole na uglovima, koje se ovde prvi put pojavljuju pored kupole maksure u brodu kible. Kupole na uglovima će se ponovo pojaviti mnogo docnije tek u umetnosti Almoravida u severnoj Africi, sredinom XIII veka.
Abasidsko nasleđe, nasuprot, jasno se prepoznaje u starom ukrasu od štukature ove džamije. On pokriva mihrab, koji je sačuvao zvonaste kapitele stare abasidske umetnosti, zatim zid kible i uglove transepta. Ovde se prvi put sreću potpuno razvijene arabeske, koje se penju uz stabla-svećnjake ili se slobodno razvijaju na površinama. Arabeska u obliku palmete jasno sledi primer srednjeg stila iz Samare i odgovarajući stil Ibn Tulunove džamije iz Kaira. Arabeski se pridružuje i friz ukrašen kufskim slovima floralnog stila, koji treba datirati između 972. i 976. godine, zbog čega predstavljaju, zajedno sa nadgrobnim spomenikom Gaznavida Subuktigina, prva svedočanstva ove ukrasne kufske varijante.