Velika džamija u Samari
Među sačuvanim spomenicima u Samari, posebnu pažnju privlači Velika džamija, koju je podigao Mutavakil. Džamija je izgrađena od opeke, a po svom planu u potpunosti odgovara mesopotamskom tipu Kufe. Unutrašnji prostor, površine preko 31000 m2 opasan je zidom raščlanjenim polukružnim kulama. Mada su se samo zidovi džamije očuvali do današnjih dana, utisak koji stvara unutrašnjost zdanja ostaje kao redak i snažan doživljaj. To je najmonumentalnija džamija islamskog sveta, religiozno zdanje čije dimenzije iznose 240 x 156 m, koje je po predanju moglo da primi na molitvu 100.000 vernika. Ogromne sume novca bile su utrošene za njenu izgradnju. Osobenost njenog plana ogleda se u nesrazmernoj veličini pravougaonog dvorišta, sličnog onom u džamiji Sidi Okba u Keruanu. Paralelno raspoređeni prema zidu kible stoje njenih 25 brodova koji su nekada bili pokriveni ravnim krovom, kojeg nisu podržavali stubovi, kao što je do tada bilo uobičajeno, već stupci od opeke, čije je osmostrano stablo bilo obuhvaćeno sa četiri tanka mermerna stuba. Ovde se prvi put sreće novi tip kapitela i baze u vidu zvona. Ovaj tip sada prodire i u arhitekturu palata a širi se čak i do Egipta i seldžučke Persije.
Mihrab, na žalost uništen, bio je takođe bogato ukrašen. On je doneo izvesnu novinu u pogledu oblika, koji više nije tradicionalno okrugao nego je ovde pravougaoni. Na bokovima mihraba bili su stubići od ružičastog mermera, sa novim kapitelima i novim bazama zvonastog oblika, na kojima su stajala dva luka sa poljima pokrivenim zlatnim mozaikom
U dvorištu džamije nalazila se Faraonova šolja, veliki bazen od granita, uvezen iz Egipta, koji je služio kao vodoskok, iznad koga je verovatno bila mala zgrada sa kupolom na stubovima, kao što su ih imale fontane u džamijama Damaska ili Alepa.
Simbol ove ogromne svete površine je spiralni minaret, nazvan Malvija, koji se usamljeno uzdiže ispred severnog zida, van zidina džamije, i stoji tačno u pravcu srednje osovine. Minaret, visine 50 metara (bez prvobitnog završetka), uživa neobičnu slavu zahvaljujući svom spiralnom izgledu. Ovaj minaret, do čijeg se vrha moglo popeti spoljašnjom spiralnom rampom, predstavlja preteču svih ovakvih monumentalnih minareta koji su građeni odvojeno od same džamije. Već u samoj Smari spiralni oblik ponavlja minaret džamije Abu Dulaf, u severnom delu grada, a sa izmenama se pojavljuje I u skoro istovremenoj džamiji Ibn Tuluna u Kairu. Ovaj tip minareta neosporno čuva uspomenu na sumerski i vavilonski zigurat, stepenastu kulu, sagrađenu od opeke, sa svetilištem na poslednjoj terasi.
Prinčevske palate
Broj prinčevskih palata bio je mnogo veći u Samari no u staroj prestonici. Predanje pripisuje samom Mutavakilu, 18 palata. Iz ovog mnoštva dvorskih građevina naročito se izdvajaju dve celine: najstariji u Samari, veliki dvorac (Džawsak al-Kagani) halife Mutasima, u centru grada, i najbolje očuvani dvorac, Balkuvara, u južnom delu grada.
Stari halifin dvorac (Džawsak al-Kagani) pokrivao je ogromnu površinu od 175 ha. Iskopavanjem je, uglavnom, otkriven njegov centralni deo, čiji je prečnik celom dužinom iznosio 1400 m. Jedna trodelna vrata (Bab al-ama), sa otvorima u obliku ivana, zasvedena prelomljenim lukom, najbolje su očuvani deo ove celine. Vrata su visoka 12 metara, dakle dovoljno visoka da propuste konjanika naoružanog kopljem, a vodila su na velelepnu stepenastu terasu odakle se pružao pogled na Tigar. Ovo je bio jedini ulaz u palatu. Kada se prođu vrata ulazi se u središnji deo, koji je ustvari bio centralni deo palate, oko koga su bile postavljene kasarne i ćelije, arsenal i trezor, više džamija, parkovi sa kioscima, tremovi, bazeni. Prestona dvorana halife, do koje se stizalo preko dva mala dvorišta, sastojala se od četiri bazilikalne dvorane, koje su bile raspoređene na osnovu krstoobraznog plana oko centralnog prostora sa kupolom.
Balkuvara, koju je sazidao Mutavakil za svog sina al-Mutaka između 854. i 859. godine, nalazi se u četvrtastom, zidom ograđenom prostoru čije su strane iznosile 1250 m. Sama palata, sa svojom jugozapadnom fasadom okrenutom prema Tigru, iznosila je 460 x 575 m i bila je zidom opasana. Ona na idealan način predstavlja abasidski tip usamljenog, zidovima ograđenog dvorca. Ovde je u većoj razmeri ostvareno ono što je Mšata već najavila u kasnoj omajadskoj epohi: trodelna podela celine, i to kako u pogledu glavnih zgrada, vertikalno usmerenih, tako i u nizu triju prostranih svečanih dvorišta, povezanih velikim vratima i, najzad, u samoj prestonoj zgradi, čije jezgro sačinjavaju, kao u Džawsak al-Kagani, četiri bazilikalne sale, koje su, prema krstoobraznom planu, okupljene oko jednog prostora sa kupolom. Ovde takođe srećemo korišćenje ivana, kojima su se dvorske sale završavale prema dvorištu i vrtovima, a koji su, verovatno, služili, kao što smo to već videli u Bagdadu, za svečane prijeme.
Celina se završavala baštama koje su gledale na Tigar, a koje su bile ispresecane kanalima i sa bazenom u sredini. Na južnom krilu nalazila se skupina malih privatnih kuća, bez sumnje određenih za stanovanje dvorskog osoblja, sa obeležjem svojstvenim abasidskoj stambenoj arhitekturi, tj. sa dvoranom u obliku velikog slova T, okruženom sobama. U severnom delu nalazili su se podrumi, ostave, prinčevske staje i teren za polo.
Svojom moćnom arhitekturom i svojim riznicama, Samara pokazuje veličinu i raskoš ove abasidske metropole. Ona, međutim, nije dugo živela. Stalna težnja za vlašću turskih najamnika i njihovi stalni i krvavi dvorski prevrati naveli su Mutamida, poslednjeg abasidskog halifu koji je stolovao u Samari, da napusti ovaj grad, koji je bio podignut zbog Turaka, i da se, sa celokupnim stanovništvom, 883. godine vrati u Bagdad.
Pričama o pljačkanju, skrnavljenju i krađama prestaju vesti iz stare prestonice, a Samara, osnovana kao privremeno sedište, a koje se pretvorilo ne samo u prestonicu imperije već celog sveta, postala je nenastanjeno i napušteno mesto. Kada su od njega ostale samo ruševine, grad je dobio ime Samara (od sa'a man ra'a), žalostan je onaj ko ga vidi.
Propadanje Carstva
Prvi znaci propadanja abasidskog carstva pojavili su se u strukturi političkog jedinstva. Carstvo koje je izgradio Mansur izgledalo je dovoljno čvrstvo uprkos pobunama, sve do vlasti Haruna ar-Rašida (786-829), čija vladavina predstavlja u mnogo čemu vrhunac abasidske moći. Posle njegove smrti sukobi koji su tinjali razbuktali su se u otvoreni građanski rat između njegovih sinova Emina i Ma’muna. Eminova snaga bila je u prestonici i Iraku, a Ma’munova u Persiji, te je građanski rat bio protumačen, na temelju sumnjivih podataka, kao nacionalni sukob Persijanaca i Arapa, koji se završio pobedom Persijanaca. Verovatnije je da je to bio nastavak socijalnih borbi iz perioda koji je neposredno prethodio, isprepleten više regionalnim, nego nacionalnim sukobom. Ma’mun, koji se oslanjao uglavnom na istočne pokrajine, pomišljao je neko vreme da prenese prestonicu iz Bagdada u Merv, u Horasan. Pretnja da će njihov grad izgubiti položaj arterije, a građani čak i sredstva za život, ujedinila je narod Bagdada da dâ podršku Eminu. Ma’mun je u sukobu izvojevao pobedu, no mudro je zadržao Bagdad kao prestonicu i kao čvornu tačku velikih trgovačkih puteva.
U kasnijem periodu persijske aristokratske i regionalne težnje našle su oduška u lokalnim dinastijama. Godine 820. persijskom generalu u Ma’munovoj službi nazvanom Tahir, pošlo je za rukom da postane nezavistan u istočnoj Persiji i da uspostavi nasledno namesništvo u svojoj porodici. Druge persijske dinastije, Safaridi godine 867. i Samanidi godine 892, uskoro su se učvrstile u drugim delovima Persije. Ti lokalni režimi bili su različitog karaktera. Tahiridska kraljevina bila je delo ambicioznog generala, koji je izvojevao kneževinu za sebe, ali je ostao u opštem okviru arapsko-islamske civilizacije. Safaridi predstavljaju plimu persijskog narodnog pokreta, dok se sa Samanidima vratila na političku vlast stara persijska aristokratija i stala u punoj meri uživati svoje ranije povlastice.
ISLAMSKA ARHITEKTURA U SEVERNOJ AFRICI