Velika džamija u Damasku
Abd el-Malika je nasledio Valid I (705-715), njegov sin, koji se s pravom može nazvati najvećim omajadskim graditeljem. Prema predanju, njegova ljubav prema građenju je bila toliko velika da su za vreme njegove vladavine, koja je bila relativno mirna i uspešna, na svakom većem skupu u Damasku glavna tema razgovora bile lepe građevine, kao što je u vreme Omara Ibn Abd el-Aziza bilo kulinarsko umeće. Validova vladavina bila je u mnogim pogledima vrhunska tačka omajadske moći. Najvažnije je što je u tom periodu ponovo otpočelo osvajanje i ekspanzija carstva, kojem su pripojeni Buhara i Samarkand na istoku, indijska pokrajina Zind na jugu, no možda od najvećeg značaja je iskrcavanje u Španiji, godine 709, posle kojeg je ubrzo zauzet veći deo Iberijskog poluostrva.
Valid je živeo samo 40 godina, no za svog života on je proširio i ulepšao veliku džamiju u Meki, prepravio džamiju u Medini, u Siriji podigao veći broj škola i bogomolja i darivao institucije za gubavce, hrome i slepe. Moguće da je on bio prvi srednjovekovni vladar koji je zidao bolnice za lica obolela od hroničnih bolesti i mnoge lazarete, koji su kasnije bili podizani u velikom broju na Zapadu po ugledu na muslimanske obrasce.
Za Valida se vezuje i izgradnja Velike džamije u Damasku, koju je tokom 706. i između 714-715. podigao u novoj prestonici. Velika džamija u Damasku predstavlja klasičan spomenik Omajadske religiozne arhitekture, a po mnogim autorima ona je i njen najviši domet. Kada je sagrađena, džamija je izazivala divljenje tokom čitavog srednjeg veka. Ona je bila četvrta u nizu najpoštovanijih svetilišta islamskog sveta, posle Kabe u Meki, džamije u Medini i Kupole na steni u Jerusalimu. Džamija je podignuta na mestu antičkog utvrđenja u čijoj unutrašnjosti je nekada bio podignut rimski hram Jupitera Dolihenusa, a kasnije bazilika sv. Jovana Krstitelja. Nakon rušenja crkve, novo zdanje džamije sačuvalo je u svom kompleksu i stare arhitektonske delove, kao na primer, temenos i četiri ugaone kule, docnije minarete, troja antička vrata i monumentalne propileje sa istočne strane.
Njene dimenzije 158 x 100 m monumentalne su i za današnje uslove gradnje. Njena trodelna sala za molitvu pripada tipičnom sirijskom planu. Centralni brod, koji vertikalno seče razvučen prostor, a koji je viši i širi nego drugi brodovi, naglašen je nišom za molitvu (mihrabom) na južnom zidu, kao i kupolom koja je nadvišavala ložu halife (maksuru). Njegova dekoracija je bila posebno raskošna. Ovaj graditeljski element izrazito bazilikalnog tipa, najpre je služio da pokaže moć omajadkog halife, koji je sedeo na jednom uzdignutom prestolu pod kupolom lože u transeptu, okružen svojom gardom, gde su se, osim toga, nalazila i mesta za visoke dostojanstvenike. Tu je pred halifom paljen tamjan, a tu su se obavljale i audijencije. Sličnosti sa prestonom dvoranom palate ovde su sasvim jasne. U oba slučaja, halifa, politički i verski poglavar, gledao je kako se pred njim odvija isti dvorski ceremonijal.
Njen sistem podupirača na dva sprata, sa nekada potkovičastim lukovima, imao je stubove u donjem delu, a stupce sa arkadama u gornjem, koji su posle velikog požara iz 1893. godine, bili zamenjeni stubićima. Ovaj sistem stubova nosio je nagnute stepenaste krovove. Veliki broj kapitela, uglavnom korintskih, poreklom sa antičkih spomenika i u sekundarnoj upotrebi u unutrašnjosti džamije, takođe su bili uništeni plamenom.
Transept je pomoću stubova, raščlanjen u obliku slova T. Stubovi su u početku nosili kupolu od drveta. Na njenom mestu, danas se nalazi kamena kupola. Samo su se očuvali siromašni ostaci ukrasa u mozaiku koji su raskošno pokrivali unutrašnjost džamije, stupce i zidove transepta. Stari mihrab bio je veoma raskošan, no ni on se nije očuvao, te je današnja niša za molitvu novijeg datuma.
Bazilikalna struktura Velike džamije u Damasku naročito je naglašena fasadom iz dvorišta sa kalkonom pročelja i trodelno raščlanjenim ulazom. Kupola maksure dala je transeptu posebnu siluetu. Nad lukovima na stupcima obeju fasada transepta, nalaze se prozori sa rešetkama od štuka. Živi ritam u izmeni stubova sa stupcima (vizantijski sistem naizmeničnog ponavljanja podupirača) oživljava dvorišni trem, čiji gornji sprat ima lepe dvojne arkade sa potkovičastim lukovima, koji po svom obliku odgovaraju prvobitnim lukovima u unutrašnjosti džamije. Ovaj red poremećen je na severnoj strani, koja je posle požara postala običan trem sa stupcima.
Od starih ugaonih kula, koje su služile kao minareti, do naših dana su se očuvali samo temelji jugozapadne kule, sa minaretom iz vremena mamelučkog sultana Kajat Beja, podignutim 1488. godine. Minaret na severnoj strani je s kraja XII veka, a onaj sa jugoistoka iz 1340. godine.
Treba još pomenuti u severozapadnom uglu dvorišta jedan mali objekat na dva sprata, koji se oslanja na korintske stubove i u kome se nalazi jedna česma. Gornji osmostrani sprat pokriven je kupolom. Zidan je naizmeničnim slojevima kamena i opeke, tehnikom omiljenom u Vizantiji. U početku, ovaj objekat, bio je takođe bogato ukrašen mozaicima i u njemu je bilo sedište državne blagajne. Ova okolnost može biti, na prvi pogled neobična, jer je reč o svetom mestu. Međutim, u rano doba džamije su imale mnogostranu funkciju. Džamija nije bila samo sala za molitvu vernika, mesto gde se izgovarala propoved petkom, već i verska škola (medresa) čiji je najvažnij zadatak bilo tumačenje Kurana. Između tih zidova, halifa i njegov predstavnik, delio je pravdu, tu su se vodile učene rasprave. U isto vreme džamija je imala jasno određenu političku prirodu, jer je tu vršeno proglašenje novih halifa, ili preuzimanje dužnosti od strane novog upravnika. Istovremeno, ona je bila okvir za ceremoniju u čast novoizabranog vladara, a izbeglice su tu mogle naći politički azil.
Čitava zgrada džamije bila je veoma raskošno dekorisana, no ova dekoracija je do danas nažalost samo delimično sačuvana. Cela džamija bila je pokrivena belim mermernim pločama, dok su zidovi u dvorištu, koji su bili oživljeni malim pilastrima, bili pokriveni pločama od različito obojenog mermera.
U unutrašnjosti džamije, zidovi su takođe bili pokriveni mermernim pločama u visini dvostrukog ljudskog stasa, iznad koga se širio čuveni friz sa pozlaćenom vinovom lozom. Kapiteli i stubovi su takođe bili bogato pozlaćeni. Na visini od oko 6,65 m počinjao je raskošni ukras od mozaika na zlatnoj osnovi, koji se pružao u unutrašnjosti, kao i na spoljnim zidovima do krova, dostižući visinu od oko 7 m. Isti mozaici ukrašavali su stupce i fasadu transepta, vestibil, trem i zgradu riznice. Većina očuvanih mozaika pripada vremenu Omajada, mada neki ostaci pokazuju docnije dopune.
Džamija u Medini
Posle Kabe u Meki, džamija u Medini spada u najpoštovaniji muslimanski spomenik. Njenu obnovu (707 – 709) izvršio je halifa Valid I, i u izvesnom smislu ravna je džamiji u Damasku. Veliko poštovanje koje uživa zasniva se na verskom predanju, jer je na tom mestu Muhamed propovedao nakon svog odlaska iz Meke, a u njoj se nalazi i Prorokov grob.
Od prvobitne Muhamedove džamije, prepravke koje su Omajadi sproveli, učinile su veliko zdanje, dimenzija 97,50 x 87,50 m, koje su se očuvale do današnjih dana. Nadahnuti ugaonim kulama iz Damaska, oni su dodali i četiri minareta.
Dvorana za molitvu sačinjena je od pet brodova, a ovoj odgovara jedna druga zgrada iste dužine sa severne strane, koja je takođe bila namenjena molitvi, ali za žene. U istočnom delu molitvene dvorane nalazi se Muhamedov grob, zaštićen jednim petougaonikom.
Transept, znatno pomeren i smanjen u svojim razmerama, ne nalazi se kao obično u središnjoj osi, već je smešten prema mestu odakle je Muhamed rukovodio molitvom. Transept je bio raskošno dekorisan. Njegova drvenarija bila je pozlaćena, dok je središte tavanice bilo ukrašeno motivom sličnim štitu, izdubljenom kao školjka.
Poput transepta, mihrab je takođe bio velelepno dekorisan, sa zlatnim pločama, kolorističkom igrom crvene i crne boje. Po ugledu na zidove Velike džamije u Damasku, oplate i spoljnih i unutrašnjih zidova izvedene su od ploča višebojnog mermera, delom u geometrijskom stilu, a delom u vidu rozeta i reljefnih ukrasnih stubića. Celom širinom zida ide široka traka sa natpisom. I ovde džamija svoju raskošnu unutrašnjost duguje mozaicima na zlatnoj osnovi. Kao i u Damasku, zidovi su bili pokriveni predstavama drveća i arhitekture, koje su, po shvatanjima majstora mozaika trebalo da stvore iluziju rajskog drveća i dvorova. Pojam raja igrao je važnu ulogu u zamisli ukrasa i vrlo moguće da je uticao na tematiku mozaika iz unutrašnjosti džamije u Damasku, mada prikaze gradove treba pre svega shvatiti kao rezultat postavljenog političkog programa.
Džamija al -Aksa
Džamija Al-Aksa nalazi se nedaleko od Kupole na Steni, a ovaj termin upotrebljava se da označi čitav skup svetih zgrada na tom prostoru.
Prvobitna džamija je bila prostrana četvorougaona građevina sa dvoranom za molitvu, pokrivena drvenim gredama. I ovo zdanje je pretrpelo, u docnijim fazama, niz prepravki i prilagođavanja od kojih valja pomenuti samo najvažnije. Početkom VIII veka, pod halifom Validom I, džamija je doživela omajadsku obnovu kada je dobila mermerne stubove raspoređene po traveju koji je upravno postavljen prema zidu u dnu džamije. Ovaj raspored se potpuno razlikuje od klasičnog rasporeda u pogledu redova transverzalnih podupirača. Velika oštećenja, prouzrokovana zemljotresom iz 747/748. godine, dala su povoda za obnovu i proširenje, koji su izvršeni pod abasidskim halifom al-Mahdijem. Tom prilikom, mermerni stubovi su sačuvani u južnom delu zgrade, dok su u severnom delu zamenjeni zidanim stubovima.
Džamiju odlikuje transept širi no ostali pobočni brodovi, koji se, osim toga, razlikuje od ostalih brodova svojim uzdignutim krovom na dve vode i kupolom nad maksurom. Ovoj istoj staroabasidskoj epohi pripadaju, po svoj prilici, i konzole od izvajanog drveta, prikovane ispod krajeva debelih hrastovih greda na tavanici, čije ih veliko majstorstvo izrade, stil i motivi tesno vezuju za vajane mermerne ploče, koje čine podnožje mihraba u džamiji Sidi Okba u Keruanu.
Pod fatimidskim sultanom az-Zahirom, džamija je 1035. godine, uglavnom dobila svoj današnji oblik. Celina je smanjena na sedam brodova, a dobila je izuzetno obeležje bazilike.
Posle zauzeća grada od strane krstaša, vitezovi templari dobili su 1128. godine u svojinu južni deo Harama, a samim tim i džamiju al-Aksa. Oni su celinu promenili u palatu, dok su u južnom delu zgrade podigli kapelu proroka Zaharija. Saladin, čuveni ajubidski sultan, vratio je zgradu svojoj prvobitnoj nameni posle ponovnog zauzeća Jerusalima 1187. godine. Njemu treba zahvaliti za obnovu mihraba višebojnim mermerom na sirijski način, kao i za lep mimbar iz Alepa. Svakako da Saladinovoj epohi pripada i ornamentalno slikarstvo na drvenim držačima koji povezuju stubove srednjeg broda, a od kojih se očuvalo samo nekoliko fragmenata.