OpŠte odlike islamske arhitekture
Ako je ikada bilo samonikle arabljanske arhitekture, ona je mogla postojati samo u Jemenu, međutim, dosadašnja istraživanja nisu pružila dovoljno podataka o njenom razvoju. Ipak, umetnost južne Arabije nije mogla odigrati veću ulogu u životu severnog dela Poluostrva. Ovde je uobičajeno prebivalište bio šator, hram se nalazio pod vedrim nebom, dok je kao grobnica služio pustinjski pesak. Stanovnici retkih oaza znali su za primitivnu arhitekturu, koju predstavljaju zgrade sazidane od ćerpiča,[1] pokrivene ravnim krovom od palminog lišća pomešanog s ilovačom.
Ova arhitektura nije poznavala dekoraciju niti ornamentiku, a odgovarala je samo najužim čovekovim potrebama. Čak i čuveno svetilište Hidžaza, Kaba, u svom prvobitnom obliku, nije bilo ništa drugo do primitivna građevina kvadratne osnove, bez ikakvog krova. Građevina koja se onde nalazila u Muhamedovo vreme, bila je delo nekog drvodelje, koptskog hrišćanina, koji je za nju upotrebio spaseno drvo jedne vizantijske lađe nastradale u brodolomu, koju su kasnije talasi izbacili na obalu u Džudi.
Od polovine VII pa do IX veka, islamsko carstvo postepeno se proširilo na Siriju, Mesopotamiju, Iran, severnu Afriku, Egipat i Španiju. Ovo je bio period jedinstvene države, čiji su prvi vladari bili ustoličeni u Damasku, a potom i u Bagdadu. Najznačajniji arhitektonski spomenici iz ovog perioda su Velika džamija u Damasku, ali i čitav niz prinčevsih palata sagrađenih na rubu pustinje. U X veku, islamska država bila je podeljena na tri suparnička halifata (Bagdadski, Kairski i Kordovski), kada dolazi do razvoja jasnih razlika u umetničkim ostvarenjima pojedinih oblasti. Iz ovog perioda posebnu pažnju privlače Velike džamije u Keruanu i Kordovi, zatim arhitektonski spomenici u Marakešu, Rabatu, Sevilji, Granadi (Alhambra). Od XVI veka islamskim zemljama dominiraju Turci Osmanlije, pod kojima su se našli narodi Male Azije, Balkana, severne Afrike i Arabije, s tri najznačajnija središta: Carigrad, Jedrene i Bursa. Još jedno snažno žarište stvoreno je u Indiji Velikih Mogula (Akbarova džamija i Tadž Mahal u Agri).
Razvoj islamske arhitetkure, i uopšte umetnosti, bio je uslovljen samom verom i njenim propisima, kao i uticajima koji su primani sa širenjem arapskog carstva. Napredovanje Arabljana ka zapadnoj Aziji i severnoj Africi upoznalo ih je sa arhitektonskim tekovinama razvijenih kultura. Nove tehnike, primenjene na verske potrebe muslimanske zajednice, modifikovane su prema lokalnim uslovima različitih oblasti, što je tokom vremena proizvelo specifičnu islamsku umetnost.
U Siriji islamska arhitektura našla se pred mediteranskim uticajem. Ona se susrela sa postojećim sirijsko-vizantijskim stilom, zatim lokalnim uticajima, kao i zatečenim rimskim spomenicima. U Mesopotamiji i Persiji na nju su uticali sasanidski oblici, koji su se zasnivali na ranijoj lokalnoj tradiciji. U Egiptu, s druge strane, oseća se snažan uticaj lokalnih koptskih elemenata. Na taj način, vremenom se razvio veliki broj posebnih i jasno obeleženih škola arapske umetnosti.
Građevinski materijal, bez obzira da li se radi o kamenu, cigli ili ilovači, u svakom slučaju bio je onaj koji je dominirao u konkretnoj oblasti. Tako u zavisnosti od lokaliteta i tradicije, možemo uočiti razlike izražene u pogledu upotrebljenog materijala: cigle sušene na suncu (Irak), neobrađen ili klesan kamen (Indija, Turska, Sirija i Egipat), pečena cigla (Centralna Azija, Magreb), drvo (Indija, Indokina), keramika (Iran). Dekoracija se isto tako menjala zavisno od kraja: od površina od cigala različito raspoređenih tako da imitiraju preplete ili formiraju geometrijske crteže i natpise (severna Azija), do oblaganja keramikom u vidu mozaika ili pločica (Iran), ili u vidu ploča (Turska), od isklesanog kamena (Egipat), do mermera sa intarzijama u mermeru ili kamenu (Indija).
Islamski graditelji oduvek su bili okrenuti čoveku razvijajući jednu duboko humanu arhitekturu, koja je trebalo da odgovori postojećim potrebama. Njena osnovna odlika bila je vezanost za tlo i ljudsku figuru. Ona gotovo nikad ne ide u visinu, osim kod minareta, podržavajući jedan ideal stvaranja humanog prosora. Ova okrenutost čoveku očituje se i u praksi arapskih neimara da biraju dovoljno širok prostor za podizanje svojih građevina, kako bi ostalo mesta za šatore Beduina. Čak i kod izgradnje vladarskih palata, sve je bilo u skladu s ljudskim dimenzijama a grandioznost i veličanstvo su se javljali u retkim izuzecima.
U planiranju javnih objekata i prinčevskih palata dosta pažnje posvećivano je vrtu, koji je mogao biti snabdeven česmama i fontanama kojima je trebalo rashladiti vazduh i obezbediti ugodniji ambijent tokom letnjih dana. U omajadskom periodu, one se podižu na rubu pustinje, prema utvrđenoj shemi palate sa unutrašnjim dvorištem. S usponom Abasida, vladarske palate se premeštaju u gradove, a često se postavljaju uz džamije. U ovom periodu one i dalje zadržavaju shemu palate sa unutrašnjim dvorištem, dok će u periodu Safavida dobiti niz manjih paviljona podignutih u vrtu.
Islamski graditelji naročito su koristili dva arhitektonska elementa: luk i kupolu i dva konstruktivno-dekorativna elementa: ivan i mukarnas, koji su bili uobičajeni i kod sakralnih i kod svetovnih građevina.
Luk
Nijedna druga, kao islamska arhitektura, nema toliku raznovrsnost tipova lukova.[2] U početku je rađen polukružni luk na stubovima, prema vizantijskoj tipologiji, ali se ubrzo prihvata i prelomljeni luk (kasnije usvojen u gotičkoj arhitekturi), koji je, izveden na razne načine, i koji je bio prisutan i u sasanidskoj arhitekturi. Sto godina nakon prvih iskustava, islamski luk, slobodno oslonjen na stubove, pilastre[3] ili zidove, poprima širok spektar oblika koji ga oslobađaju od krutih shematskih rešenja drugih stilova. Ponekad se raznovrsni oblici spajaju jedni s drugim, a različiti lukovi postavljaju jedni iznad drugih. Tako dolazi do razvoja potkovičastog, kopljastog, trolisnog, stepenastog, luka sa stalaktitima, itd.
Kupola
Još jedan važan element islamske arhitekture je kupola.[4] Nakon prvih primera potpuno oblih kupola vizantijskog ili sasanidskog tipa, prvi pravi tip islamske kupole razvija se u Egiptu. One su vitkije, oslanjaju se na visok prsten (tambur) i vezane su za kvadratnu osnovu pomoću zasečenih uglova.
U ostalim delovima dolazi do razvoja posebnih tipova, tako Turkmeni kupolu prekrivaju kupastim krovom, dok Mongoli razvijaju tip lepe kupole u obliku lukovice na visokim tamburima, koje često mogu biti mahunaste, ili kriškaste, odnosno rebraste. Safavidske kupole imitiraju karakteristične krovove mongolskih šatora ističući vrh. U XV veku, nakon zauzimanja Carigrada, Osmanlije razvijaju harmoničan sistem kupola, koji obuhvata: a) centralnu široku i plitku kupolu, koju prate prislonjene polukupole, koje se postepeno spuštaju ka zidovima, ili pak b) centralnu kupolu sa manjim kupolama raspoređenim u krug.
Ivan
Ivan je, u sasanidskoj arhitekturi, bio sala pokrivena poluobličastim svodom, potpuno otvorena na jednoj strani. Ovde je vladar primao dostojanstvenike i delio pravdu. Uvođenjem džamije i medrese koje su imale kvadratno dvorište s tremom, u sredini svake unutrašnje zgrade izgrađuje se atrijum u obliku ivana, koji je postepeno dobijao oblik prostranog i dubokog portala, s pročeljem otvorenim u visokom luku, upisanim u jedan pravougaonik, i sa svodom obično vezanim za zadnji zid, pomoću stalaktita. Glavni ivan bio je okrenut ka Meki a sa strane je imao dva ugrađena minareta, pozadi se otvarala jedna kvadratna sala pokrivena kupolom, koja je predstavljala pravu džamiju.
Timuridi i Moguli usvajaju ovaj element kao ulazni portal, naročito na glavnim fasadama, ali i na sve četiri strane mauzoleja. U značajnijim indijskim mauzolejima, veliki ivani smešteni na četiri fasade i okruženi tremovima na dva sprata.
Mukarnas
Tipičan arhitektonsko-dekorativan element u islamskoj arhitekturi su stalaktiti, tj. mukarnas (od grčkog koronis – okvir), koji su u početku služili kao prelazno rešenje između kupole i kvadrata ispod nje, preko ugaonih niša ili velikih školjki. Oni su kasnije transformisani u niz nazubljenih niša i niša sa stalaktitima, da bi se postigao izrazitije dekorativan efekat. Motiv stalaktita se potom koristi kao ukrasni, a ne više kao funkcionalni element, i to i na kapitelima i na osnovama stubova, na unutrašnjim krivinama lukova i čak, izvrnuto postavljen, na spoljnim stranama kupole. Ovaj element naročito je primenjivan na Istoku, dok je na Zapadu ostao gotovo nezapažen.