Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті

Дата: 2025-06-02; Просмотры: 10

Оценка:

0.00 из 5.00 — оценок

Скачиваний: 0

Скачать

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті

Канагатова А.И.

Ағылшын тілінде тіл дамытуда қолданылатын көрнекі құралдар

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

мамандығы 5В011900 Шетел тілі: екі шетел тілі (ағылшын)

Павлодар 2019

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті

Шет тілдері кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»

доктор PhD, доцент

___________ кафедра меңгерушісі А.М. Ахметбекова

___________ 2019 ж.

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: «Ағылшын тілінде тіл дамытуда қолданылатын көрнекі құралдар»

мамандығы 5В011900 Шетел тілі: екі шетел тілі (ағылшын)

Орындаған _____________ А.И. Канагатова

Тобы ШТА-41 (қолы)

Ғылыми жетекші

п.ғ.к. профессор _____________ Ж.М. Байгожина

(қызметі, ғылыми дәрежесі) (қолы)

Нормабақылаушы

ф.ғ.к. доцент _____________ Г.К. Кенжетаева

(қызметі, ғылыми дәрежесі) (қолы

Павлодар 2019

Мазмұны

Кіріспе

Қазіргі таңда еліміздің білім жүйесінде оқыту процесін тың идеяларға негізделген жаңа мазмұнмен қамтамасыз ету міндеті тұр. Орта білім берудің басты мақсаты – әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық-саяси өмірге белсенді араласуға дайын, құзіретті тұлғаны қалыптастыруға ықпал ету болып отыр.

Білім алушылардың жан-жақты дамуына, сапалы білім алуына, өмірде
жақсы көрсеткіштерге қол жеткізуінде ағылшын тілін жақсы менгеруінің маңызы зор. Осыған орай қазіргі заманға сай ағылшын тілін тиімді үйретуге мүмкіндік беретін көптеген әдістер пайда болды.

Перспективалық әрі ең тиімді деп саналатын әдістердің бірі – көрнекілік әдісі. Бұл әдіс педагогикадағы дидактикалық тәсілдердің бірі және оқыту және ақыл-ойды дамыту құралы болып табылады. Ол оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерімен де өзара байланыста қолданылады және құбылыстармен, объектілермен оқушыларды таныстырғанда олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан түрлі сурет, көшірме, сызба арқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық бейнелерін немесе оларды табиғи күйінде қабылдайды және қоршаған орта мен өмір құбылысын және заттарды салыстыра отырып ойлап, қабылдау арқылы оқушылардың сана-сезімі қалыптасады, мәселені түйсіну деңгейі артады.

Қазіргі сабаққа қойылатын талап тұрғысынан техникалық құралдарды, кестелер, сызбалар, үнтаспа жазбаларын пайдалану арқылы оқушылардың есту, көру сезімдеріне әсер ете отырып, олардың ойлану қабілетін дамытуға көңіл бөлінеді. Дипломдық жұмыстың негізгі мәселесі ағылшын тілін оқытудағы тиімді әдістердің бірі «Көрнекілік әдісін» зерттеу болып табылады. Оқытудың көрнекілік және техникалық құралдарын қолдану тиісті ақпаратты тиімді меңгеруге ғана емес, сонымен қатар білім алушылардың танымдық қабілетін жандандырады, олардың теорияны практикамен, өмірмен байланыстыру қабілетін дамытады, назар аудару дағдыларын қалыптастырады және ұқыптылыққа тәрбиелейді, оқуға деген қызығушылықтарын арттырады. Көрнекілік қағидасын оқыту материалы ретінде де, бақылау құралы ретінде де қолдануға болады.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда мектептерде ағылшын тілі пәніне көңіл де, ықылас та жылдан жылға артып, оны оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері, технологиялары бойынша зерттеу жұмыстары, оларды тәжірибеге енгізу шаралары қолға алынды. Осыған орай білім беру саласында түрлі технологиялар енгізілуде, бірақ олардың ішінен қажеттісін таңдап, сабақтың әр кезеңінде тиімді қолдану басты талап. Мәселе технологияларды кеңінен пайдалану емес, мәселе – тұлғаны нәтижеге бағыттай білім беруде. Міне сондықтан, ағылшын тілін оқытудың әдісін жаңғыртудың мақсатында ең тиімді болып саналатын әдістердің бірі көрнекілік әдісін қолдану оқушылардың білім деңгейін арттырып қана қоймай, олардың кейіннен де ағылшын тілін меңгеруге мотивациясын оятатыны анық.

Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны – ағылшын тілін оқыту барысында көрнекілік әдісін қолдану ерекшеліктері.

Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жүргізу барысында бұрыннан белгілі педагогтардың көрнекі құралдар және оларды қолдануға арналған еңбектерімен қатар, қазіргі педагогтардың да еңбектері қарастырылды. Мұндағы басты мақсат бұрын зерттелген мәліметтердің ескіргендігіне және оларды қазіргі заман талабына сай жаңартудың қажеттілігіне көз жеткізу. Зерттеуде көрнекілік қағидасының мәні ашылады, оны қолдану шарттары мен ережелері, қағиданың функционалдығы анықталады. Көрнекілікті практикада пайдалану арқылы ағылшын тілін оқыту барысында үздік нәтижелерге қол жеткізуге болатыны жайлы нақты мысалдар ұсынылады. Сонымен қатар, қазіргі қоғамды компьютерлендіруге және компьютерлік технологиялардың күнделікті өмірге енуіне байланысты зерттеу жұмысында оқытудың техникалық құралдары, компьютер және Интернет желісін пайдалануға ерекше көңіл бөлінген. Бірақ сонымен қатар, кестелер, суреттер және т.б. баспа құралдары сияқты өзінің тиімділігін жылдар бойы жоғалтпаған неғұрлым қарапайым көрнекілік құралдарын пайдалану да ескерусіз қалмайды. Зерттеу барысында практикалық бөлімге баса назар аударылды, өйткені көрнекілік принципінің қолданылу маңыздылығы ең алдымен тәжірибеде байқалады.

Дипломық жұмыстың мақсаты – ағылшын тілінде тіл дамытуда көрнекі құралдар қолданудың тиімділігін (анықтау) арттыру жолдарын қарастыру.

Дипломдық жұмыстың міндеттері:

- Көрнекі құралдардың оқу процесінде қолданылуының ерекшеліктерін,

түрлерін қарастыру;

- Ағылшын тілін оқытуда көрнекі құралдарды пайдаланудың теориялық

негіздерін айқындау;

- Ағылшын тілі сабақтарында көрнекі құралдарды тәжірибелік жағынан

қолдану және олардың көмегімен сабақтарды өткізудің тиімділігіне сараптама жүргізу.

Дипломдық жұмыстың теориялық маңыздылығы – көрнекі құралдарды ағылшын тілін үйретудің белсенді жүзеге асырылу мүмкіндіктерін айқындау.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы – ағылшын тілін оқыту барысында көрнекі құралдарды қолдану әдістемесі тіл дамыту процессінің маңыздылығын арттырады, әрі оқушының ынтасы мен қызығушылығын оятады және берілген ақпаратты оңай әрі жылдам қабылдауға мүмкіндік береді.

Зерттеу әдістері: зерттелетін проблемалар жөніндегі ақпараттық әдебиеттерді зерделеу, педагогикалық бақылау, сауалнама жасау.

Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.

1. Ағылшын тілі бойынша тіл дамыту мақсатында қолданылатын көрнекіліктер

1.1. Ағылшын тілін оқытуда көрнекі құралдарды қолданудың теориялық ерекшеліктері

Ағылшын тілін үйретудің маңызды қайнар көздері көрнекі құрал болып табылады. Көрнекілік оқушыларға нақты бейнелі түсінік берудің бірден бір шарты. Қазақ совет энциклопедиясында «Көрнекілік» оқытуда заттар мен құбылыстардың әрқайсысының өзіне тән жаратылыс бітімін, әр қилы сипатын сезім мүшелері арқылы байқауға, қабылдауға баулитын дидактикалық ұстаным деп қаралған.

Педагогикада оқытудың көрнекілік принципін теориялық негіздеуді алғаш рет ұлы дидакт және ойшыл Я. А. Коменский ұсынды (1592-1670). Я.А.Коменский XVII ғасырдың өзінде айқындаушы дидактикалық қағидалар ретінде ізгілік, табиғатпен тектестік және сенсуализм қағидаларын атады. Оның «Суреттердегі сезіммен қабылданатын заттардың әлемі» еңбегінің атауының өзі балаларды оқытуда сезімдік әсерленуді таным көзі деп есептегенін нақтылай түседі. Ұлы Чех ойшылы педагогикада «алтын қағидаға» айналған «...мүмкін болатындардың барлығын сезіне отырып қабылдауды ұсынуға» шақырды.

Коменскийден кейін Жан-Жак Руссо (1712-1778) көрнекілік принципіне көп көңіл бөлді. Руссо дидактикасы балада дербестіктің, ақылдылықтың, бақылағыштық қабілетінің дамуына негізделген. Барлығы баланың қабылдауына барынша түсінікті көрнекілікпен жеткізілуі тиіс деген. Оның пікірінше, көрнекілік – табиғаттың өзі, бала тікелей танысатын өмірлік фактілер болып табылады.

Иоганн Генрих Песталоцци (1746-1827) көрнекілік принципін тереңірек қарастырып, өз негіздемесін ұсынды. Ол көрнекілікті қолданбай қоршаған орта туралы толық түсінікке қол жеткізуге болмайды, баланың ой-өрісін және сөйлеу дағдысын дамыту мүмкін емес деп санайды.

Ұлы орыс педагогы Константин Дмитриевич Ушинский (1824-1870), балалар жасындағы психологиялық ерекшеліктерді ескере отырып, көрнекілік принципіне үлкен мән берді. К.Д. Ушинскийдің ойынша көрнекілік оқыту нақты бір түсініктер мен сөздерден емсе, оқушылардың тікелей қабылдаған нақты бейнелерінен құралатын оқыту.

Бастауыш сыныптардағы тәрбие-білім беру жұмысы балалардың даму заңдылықтарын ескеруі, мектеп педагогикасы мен дидактикасының талаптарын негізге алуы тиіс. Мектепке дейінгі және бастауыш сынып оқушыларының қоршаған әлемді тануы көру, есту, сезіну, қимыл-қозғалыс белсенділігінің қатысуымен құрылады. К.Д. Ушинский бала бейне, дауыс, бояу, сезіну арқылы ойланады, сондықтан да көрнекіліктің оқыту процесінде маңыздылығын түсіндіреді. Сонымен қатар Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци, А.Ф. Дистервег жасаған көрнекі оқыту әдістемесін жаңа әдістермен кеңейтті. Ол балаларға сурет бойынша әңгімелеу туралы нақты нұсқау әзірледі, сабақ түсіндіру барысында пайдаланылған картиналарды жаңа алынған ақпаратты бекіту және қайталау үшін сыныпта ілінген күйі қалдыру керек екенін көрсетті,

Көрнекіліктің нәтижесінде қоршаған орта өмір процесін және заттарды қабылдау арқылы оқушылардың түйсігі қалыптасады.

Көрнекілік оқушыларға бейнелік түсінік беру үшін ғана емес, оқушылардың ұғымын қалыптастырумен бірге абстрактілі байланыстар мен тәуелділікті түсіндіру үшін де қолданылады. Осы оқиғада диалектикалық материализм методологиясына негізделген дидактиканың басты қағидаларының бірі болып табылады. Көрнекілікті прогресшіл педагогиканың тәлім теориясына, баланың ойлау табиғатына сәйкес образдық тәсіл есебінде қарастырған Чехтің ұлы педагогі Я.А.Коменскийден кейін атақты ғалымдар И.Т. Пестолоцци, М.Бистерберг және орыс педагогі К.Д. Ушинский және тағы басқа көрнекілікті қолдану тіл материалын енгізу, бекіту, тіл ұстартуда жақсы нәтиже беретіндігіне баса назар аударған.

Көрнекілік бертін келе оқу пәндерінің мазмұнына бейімделіп дидактика мен методикадағы оқытудың негізгі ұстанымдарының бірі ретінде қалыптасты. Көрнекіліктің үлгілерін пайдалануға қазақтың ұлы ағартушы педагог ғалымы Ыбырай Алтынсарин де зор көңіл бөлді.

Қазіргі оқу жүйесінде заттай жанды-жансыз табиғат нысандарын байқаудың, сурет, өрнек, көркем туындыларын, графикалық материалдарды пайдаланудың мәні зор.

Қазіргі заманда ғылым, техника, көркемөнер саласында мол дамыған шынайы деректерді басқа да едәуір күрделі бейнелеу мүмкіндіктерін еркін пайдалану үшін түрлі дәрістемелер, арнайы жұмыс орындары ұйымдастырылуда. Оқу үдерісінде кинофильм, проекторлар, оптикалық аспаптар, түрлі механизмдер, т.б. көрнекі құралдар қолданылады.

Көрнекі құралдарды ағылшын тілінде ауызекі сөйлеуге оқытуда міндетті түрге есепке алуға жататын жетекші жалпы дидактикалық және әдістемелік қағида ретінде және психология мен таным теориясында қабылданатын нысандардың психикалық бейнелерінің қасиеті ретінде қарастырылады. Бейнелік көрнекілікті бастауыш мектеп оқушыларын ауызекі сөйлеуге оқыту тиімділігін арттыру құралы ретінде негіздеу беріледі. Көрнекілік оқытудың жетекші дидактикалық қағидаларының бірі болып табылады және оқушыларда білім, дағдылар мен икемділіктер қалыптастыру мақсатында, зерттелінетін нысанның немесе іс-әрекеттің бейнесі түрінде көрнекі ұғымдарды жасауды көздейді.

Көрнекілік қағидасы XVIII ғасырдағы белгілі швейцарлық ғалым, бастауыш оқыту теориясының негізін салушы И.Г. Песталоццидің (1746-1827) еңбектерінде айтарлықтай байытылды. Оқытудағы көрнекіліктің қажеттілігін жақтай отырып, И.Т.Песталоцци оқушыларда ұғымдарды қалыптастыру үшін олардың қоршаған дүние туралы сезімдік әсерлерін, соңыра жақын жіне біртектілерді біріктіру мақсатында бастапқыда нәрселерді ажырату арқылы реттеу қажеттігін меңзеді.

XIX ғасырдағы атақты орыс педогогі К.Д.Ушинскийдің (1824-1870) педагогикалық жүйесінде көрнекілікті оқытуда қолдану ана тілін оытумен органикалық түрде байланысты. Көрнекі оқыту туралы идеяны дамыта отырып, К.Д.Ушинский мұғалімнің жетекшілігімен «... баланың түйсігі ұғымға айналсын, ұғымнан ой құралсын, ал ой сөзге айналатындай» пән тікелей қабылдануы тиіс деп санады [1, 174 б.]. Басқаша айтқанда, көрнекіліктің басқа мақсаты Ресейдегі ғылыми педагогиканың негізін салушылардың пікірінше, байқампаздықты, қисындылықты нығайту және өз байқауларын сөздермен дұрыс айта білу және олардан қисынды тұжырымдар жасауда тұр. Бұдан басқа, К.А.Ушинский көрнекілікті сөз дарынын дамыту үдерісінде балалардың өз бетіншелігін арттырудың ең жақсы құрал ретінде қарастырды. Осылайша, өткен заманның ұлы оқымыстылары оқушылардың (ең алдымен бастауыш сынып оқушыларының) көрнекілік-сезімдік оқуы баланың психологиялық-физиологиялық әлеуетін барынша жүзеге асыруды ескере отырып, оны кешенді дамытуға мүмкіндік жасайтын тиімді құрал болып табылады деп меңзеді.

Қоғамның ағылшын тілін оқытуға қойылатын талабы өсіп келе жатқанына байланысты оқыту сапасын арттырудың неғұрлым тиімді жолдарын іздестірудің қажеттілігі пайда болды. Педагогке табысты әрі нәтижелі оқыту үшін оның мәні мен ішкі құрылымын ғана емес, сонымен қатар басшылыққа алынатын бастапқы ережелер мен қағидаларды білу маңызды. Оқыту үдерісінде қағидаларды шебер іске асыру оның дидактикалық тиімділігінің маңызды алғышарты болып табылады. Олардың ең маңыздысы – оқытудың көрнекілік принципі. Және де ағылшын тілін оқыту процесінде қандай да бір көрнекіліктің жетекші рөлі туралы айту орынсыз. Есту және көру көрнекілігі оқытудың сәтті процесі үшін бірдей маңызды. Егер олар бір-бірімен өзара байланыста қолданылатын болса, онда көрнекілік қағидасын іске асыру барынша толық жүзеге асырылатын болады.

Оқытудың көрнекілік педагогикалық принципі оқыту құралдарын үнемі жетілдіруді, ғылым мен техниканың қазіргі заманғы даму деңгейіне сәйкес келетін көрнекі құралдарды пайдалануды талап етеді. Оқыту сапасын арттыру оның әдістемесін түбегейлі жетілдірумен тығыз байланысты, бұл өз кезегінде мұғалімнің көрнекі құралдардың кең кешенін қолдануына байланысты.

Ағылшын тілін оқыту барысында әртүрлі көрнекі құралдар мен көрнекі құралдар қолданылады. Шынайы өмірді бейнелеуді мақсат ететін бейнелеу көрнекілігі (суреттер) маңызды орын алады. Мұғалім сабақта осы топтың құралдарын жиі қолданады. Олардың артықшылығы – олар нақты затты белгілі бір бейнелермен ауыстыра алады, өйткені сабақта нақты затты көрсету өте қиын немесе мүмкін емес (мысалы, жануарлар, тарихи эпизодтар). Көрнекі құралдардың бұл тобы әлем туралы, табиғат пен адам өмірінің әр түрлі жақтары туралы түсініктердің алуан түрлілігін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Бейнелеу көрнекілік құралдарына техникалық құралдар – оқу бейнефильмдері, аудиожазбалар, радио және телехабарлар да жатады. Бұл көрнекі құралдар оқу процесінде дыбыс пен бейнені пайдалануға мүмкіндік беретін аудиовизуалды деп аталады.

Көрнекілік құралдар оқыту процесінің барлық кезеңдерінде қолданылады: жаңа материалды түсіндіру кезінде, білімді бекіту, ептілік пен дағдыларды қалыптастыру кезінде, үй тапсырмаларын орындау кезінде, оқу материалын меңгеруді тексеру кезінде.

Көрнекілікті қолдану дәрежесі және оның сипаты оқытудың әртүрлі сатыларында әртүрлі. Ол білім алудың индуктивтік жолы кеңінен қолданылатын бастапқы кезеңдерде кеңінен қолданылады. Оқытудың орта және ілгері кезеңдерінде көрнекілік оқытушы баяндайтын немесе оқулықта тұжырымдалатын және оқытудағы кіріспе рөлін атқаратын теориялық ережелермен үйлеседі.

Бірақ көптеген зерттеулер көрнекілік принципі тек оң ғана емес, теріс мәнге ие болуы мүмкін екенін куәландырады. Көрнекілікпен шамадан тыс әуестену және оны дұрыс пайдаланбау түсініктерді қалыптастыруды қиындатады, өйткені оқушылардың назарын байқалатын заттардың немесе құбылыстардың маңызды белгілерінен алаңдатады және мәні бойынша екінші дәрежелі, бірақ кейде сыртқы түрі бойынша неғұрлым байқалатын белгілерді күшейтеді, қате қорытулар мен қорытындыларға әкеледі.

Оқытудағы көрнекіліктің мәнін атап көрсете отырып, оқушылардың бір мезгілде тек көрнекі-бейнелі ғана емес, абстрактілі-логикалық ойлау қабілетін дамыту керектігін естен шығармау керек, сондықтан да көрнекі құралдарды қолданумен шамадан тыс қызығуға болмайды.

Жоғарыда айтылғандай, оқыту сапасы мұғалімнің көрнекі құралдарды дұрыс қолдануына байланысты. Осы мәселе бойынша әдістемелік әдебиеттерді талдау ағылшын тілін оқыту процесінде қолдану үшін ұсынылатын көрнекі құралдардың үлкен кешенін бөлуге мүмкіндік берді. Бұл түрлі баспа, экрандық, дыбыстық (аудитивтік), экрандық-дыбыстық (аудиовизуалды) құралдар. Оларды пайдалану бойынша көптеген әдістемелік ұсынымдар бар.

Ағылшын тілі бойынша оқу қорының едәуір бөлігін баспа құралдары құрайды. Олар пайдалану оңай (аппаратураны талап етпейді), көзбен қабылдауға есептелген қандай да бір материалды ұзақ уақыт бойы, іс жүзінде шектелмеген экспонаттауды қамтамасыз етеді.

Ағылшын тілін оқыту әдістемесінде көрнекілік тілдік және экстралингвистикалық материалды түсіндіруді жеңілдету, игеру және сөйлеу қызметінде қолдану мақсатында арнайы ұйымдастырылған көрсетілім деп түсініледі. Дидактикада көрнекілік қағидасы түрлі көрнекі құралдарды пайдалану арқылы оқытуда жүзеге асады, оларды шартты түрде екі топқа бөледі:

1) Табиғилар (нысандар, заттар, құбылыстар, үдерістер), олармен оқушылар табиғатта және қоршаған ортада қандай түрде болса, сол түрінде танысады.

2) Бейнелеу (өнер және техника құралдарымен бейнелеуші заттар мен құбылыстар).

Бейнелеу көрнекі құралдарын бейнелеу тәсілдері бойынша ажыратады және өз кезегінде оларды да екі топқа бөледі, оларға жататындар:

1) бейнелік көрнекі құралдар, заттар мен құбылыстарды шынайы, бейнелі түрде көрсететіндер (модельдер, макеттер, муляждар, фотосуреттер, картиналар, суреттер, иллюстрацяилық кестелер, магнитофон жазбалары, диапозитивтер, бейнефильмдер т.б.).

2) шартты (схемалық) көрнекі құралдар, шартты графикалық таңбаларды, шартты түстерді және символикаларды (карталар, схемалар, диаграммалар т.б.) пайдалану арқылы нәрседегі немесе құбылыстағы тек ең негізгіні белгілі қисынды өңдеумен беретіндер.

Шет тіліне оқытуда әдіскерлер тілдік (сөздік-сөйлеу) және тілдік емес (заттық-бейнелеу) көрнекіліктерді бөліп алады.

Тілдік көрнекілік төмендегілерді қамтиды:

1) Коммуникативтік-тілдік көрнекілік – коммуникативтік-мағыналық функциясын сөйлеуде (ауызша және жазбаша) көрнекілікті қолдану.

2) Тілдік құбылыстарды ауызша немесе жазбаша оқытуда оқшауланған түрде көрсету.

3) Лингвистикалық схемалық көрнекілік (схемалар, кестелер және т. б.)

Тілдік емес көрнекілікке қоршаған болмыстың экстралингвистикалық факторларын көрсетудің барлық тәсілдері жатады: табиғи, бейнелеу көрнекілігі (суреттер, кинофильмдер) [2, 168-169 б.].

Шет тілін оқыту практикасында көрнекіліктің әр түрлі түрлерін біріктіру орын алады. Көрнекілікті пайдалану мақсатына байланысты оның келесі функциялары туралы айтуға болады:

1) тілдік материалды таныстыру (байланысқан немесе оқшауланған түрде);

2) тілдік құбылысты білу деңгейін нақтылау;

3) тілді оқыту құралы ретінде шынайы пайдалану үшін, ауызша және жазбаша сөйлеуде тілдік материалдарды коммуникативтік пайдалану үшін жағдай жасау [2, 171 б.].

1.2. Ағылшын тілін оқытуда көрнекі құралдарды қолданудың маңыздылығы мен кемшілктері

Оқыту барысында адамның барлық сезім мүшелерін іске қоса отырып үйретудің маңыздылығы және нәтижелілігі жалпыға мәлім. Қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы Ы. Алтынсарин: «балаға айтып түсіндіргеннен гөрі, қолымен ұстап, көзімен көріп, мұрнымен иіскеп түсіндірген сабақ ұғымды» деген. Сондықтан оқушыларға білімді сапалы меңгертуде көрнекілік әдісін пайдаланудың маңызы зор.

Оқу материалын сезімдік қабылдау әр түрлі болған сайын, ол одан сайын жеңіл қабылданады. Бұл заңдылық көрнекіліктің дидактикалық принципінде өз өрнегін тапты. Көрнекі құралдардың көмегімен ұсынылған теория жақсы есте қалады.

Көрнекілік тіл меңгеруге деген мотивацияны қалыптастырудың тиімді құралдарының бірі болып табылады. Бірақ көрнекілік тек нақты заттың қарапайым демонстрациясы ретінде қарастырылмауы тиіс. «Көрнекілік» ұғымы «ойлау» ұғымынан ажыратылмайды, екеуі өзара байланысты. Оқытудың көрнекілігі тілдерді оқыту процесінде көрнекілік құралдарына сүйеніп оқу үдерісін құрудың дидактикалық принципі ретінде жаңа материалды баяндау кезінде де, меңгерілген оқу материалын тексеру кезінде де, оқу құралдарын, кітаптарды, карталарды, сызбаларды, кестелерді және т.б. құрастыруға да қолданылуы мүмкін.

Көрнекілік принципі ағылшын тілін оқытуда ерекше рөл атқарады. Ағылшын тілін меңгеру кезінде екінші тіл түрінде объективті ортаны бейнелеу жүйесін құру міндеті туындайды. Яғни оқушыға ағылшын тілді ортаны сезіндіру. Мектеп жағдайында объективтік орта көрнекілік көмегімен үлгіленеді. Көрнекіліктің әр түрлі құралдарын пайдалана отырып: заттар, макеттер, картиналар, қимыл-қозғалыстар, диафильмдер, кинофильмдер және т.б., мұғалім үйрету барысында оқу коммуникациясын жүзеге асыру мақсатында оқушылардың ойынша үйретіліп жатқан тілдің формаларымен байланыстырылатын объективті шындықтың фрагменттерін моделдейді.

Ағылшын тілін оқытудың бастапқы кезеңінде көрнекі құралдардың қоданылуы аса маңызды. «Балалар дүниетанымы көрнекілікті қажет етеді. Баланы өзіне таныс емес белгілі бір бес сөзге үйретіңіз, және ол балаларға қиындық туғызады, бірақ осындай жиырма сөзді суреттермен байланыстырыңыз, және оларды балалар тез жаттап алады» [3, 47 б.]. Әсіресе ағылшын тілін оқытудың бастапқы кезеңінде зат немесе оның суреті оқушылардың көз алдында тікелей тұрып, есте салуына көмек беруі тиіс. Лексикалық бірліктерді пәннен семантизациялаудың мұндай тәсілі, оның бейнесі балалардың жас психологиясына сәйкес келеді.

Орта мектептерде ағылшын тілі сабақтарында көрнекілікті пайдалану өте тиімді. Ол мұғалімге бастауыш кезеңде оқушылардың сөздік қорын кеңейту бойынша жұмысты ұйымдастыруға, сабақта және одан тыс тілдік ортаны құруға, ауызша ағылшын тілін дамыту үшін лексиканы пайдалануға көмектеседі.

Ағылшын тілі сабағында және одан тыс көрнекілік ең алдымен оқушылардың лексикалық қорын байытуға ықпал етеді, ағылшын тілінде балалардың білімін, іскерлігін, дағдыларын жетілдіреді, оқушылардың осы пәнге деген қызығушылығын арттырады.

Қазіргі заман адамдардан білім мен шет тілдерін меңгеруді талап етеді. Сондықтан да ағылшын тілін оқыту мәселесі әрқашан өзекті болмақ. Алайда сөздік қорының жетіспеушілігі – оқушылардың ағылшын тілін меңгермеуінің негізгі себебі.

Лексикалық жаттығуларды талдай отырып, сөйлеудің лексикалық дағдыларының құрылымы лексикалық жаттығулар кешенін құру кезінде әрдайым саналы түрде ескерілмейді, бұл оқушылардың сөйлеудің лексикалық жағын меңгеру деңгейіне теріс әсер етеді деп қорытынды жасауға болады. Бұл деңгейді арттыру үшін оқытудың түрлі құралдарын пайдалану қажет. Шет тілі жасанды жағдайда оқытылғандықтан, бұл оқытуда, әсіресе кіші және орта сатыда көрнекілікті кеңінен қолдануды талап етеді.

Сегіз-он төрт жаста оқушылар бойында олардың сана-сезімдері, ақыл-ойы қарқынды қалыптасады, ой-өрісі мен тәжірибесі кеңейеді. Бұл жаста барлық психикалық процестер – ойлау, есте сақтау, назар аудару дамиды. Жасөспірімдер өте мұқият болудан қалады, сабақта мұғалімді нашар тыңдайды.

Жадтың сипаттамасы да шетел тілін оқытуда өте маңызды. Жадының барлық түрлерін дамыту оқытудың көрнекілігін пайдаланумен байланысты. Көрнекілік жаңа материалды дұрыс түсінуді қамтамасыз етеді, оны естіп түсінуіне тірек болады және оны практикада қолдану үшін жағдай жасайды.

Оқытудың көрнекілік принципі – оқушылардың ақпаратты қабылдау, түсіну және жалпылау процесінің мәнінен туындайтын оқытудың интуитивті түсінікті қағидаларының бірі.

Көрнекілік оқушы тұлғасының эмоционалдық жағына әсер етеді. Көру органдары үлкен сезімталдыққа ие екені барлығына мәлім. «Жүз рет естігеннен бір рет көру жақсы» дейді. Көру органдарының есту органдарына қарағанда ақпаратты меңгерудегі «өткізу» қабілеті бес есе көп. Бұл ақпарат адам жадында оңай, тез және ұзақ сақталады. Мұғалімнің сөзімен үйлесімде көрнекілікті қолдану материалды неғұрлым берік меңгеруге ықпал етеді.

Көрнекілік құралдары бейнелерді, көріністерді жасауға, ойлауға көмектеседі, бұл түсініктерді ұғымдарға айналдырады. Иллюстрациялар назарды, байқағыштықты, эстетикалық талғамды, ойлау мәдениетін, жадыны дамытуға ықпал етеді және ағылшын тілін үйренуге қызығушылығын арттырады.

Ағылшын тілін оқытуда көрнекілік тек маңызды құрал ғана емес, сонымен қатар сөйлеудің жағдайлық шарттылығын меңгеру құралы болып табылады. Көрнекілік көмегімен ауызша коммуникация түзілетін және меңгерілетін оқу жағдайлары құрылады, осылайша объективті шындық пен өмірлік жағдайларға сөйлеу реакциясы игеріледі. Осылайша, практикалық мақсаттарда шет тілін оқытуда көрнекілік пікірлердің мазмұнын ашуға көмектеседі және коммуникация орын алып жатқан өмірлік жағдайларды модельдейді.

Ағылшын тілін оқытуда көрнекілік принципі жағдайлық көрнекілік түрінде әрекет етеді. Тілдерді оқыту әдістемесіндегі көрнекілік сезімдік қабылдауға жағдай жасайды, оқу-тәрбие үдерісіне шынайылықты әкеледі. Бұдан басқа, көрнекілік құралдары бағдарлы тірек ретінде және тілдік құбылыстарды жалпылау кезінде пайдаланылуы мүмкін. Көрнекілік қағидаты көрнекі оқыту құралдарын осы құралдарды қолдану негізінде пайда болатын қабылдау мен ұсынымдарды білім алушылардың ақыл-ой қызметіне енгізуге ықпал ететін, оны ынталандыратын және жеңілдететін нысандарда пайдалануды көздейді. Көрнекі материал оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарамастан жаңа материалдың жақсы есте қалуына ықпалын тигізеді.

Көрнекілік – бұл тіл өздігінше меңгерілетін және оқушылардың сөйлеу процестері қалыптасатын негіз. Көрнекілік құралдарын пайдалану өзге тілді сөзді санаға жеңіл әрі жылдам келтірудә қамтамасыз етеді. Көрнекілік құралдар оқыту процесінің барлық кезеңдерінде қолданылады: жаңа материалды түсіндіру кезінде, білімді бекіту, ептілік пен дағдыларды қалыптастыру кезінде, үй тапсырмаларын орындау кезінде, оқу материалын меңгеруді тексеру кезінде. Бірақ, сондай-ақ көрнекіліктің көмегімен ағылшын тілін тиімді және табысты меңгерту мүмкін, егер:

- ағылшын тілі сабағында қолданылатын сауатты таңдалған

көрнекіліктермен қамтамасыз етілсе;

- көрнекіліктің көмегімен балалардың жас ерекшелігіне сай

тақырыпты сауатты жеткізілсе;

- егер педагог өзінің педагогикалық шеберлігімен оқушыларды оқу

процесіне тарта алса.

Көрнекілік білімді толық меңгеруге ықпал етеді. Мысалдар мен бейнелер есте оңай және ұзақ сақталады.

«Ағылшын тілін оқытуда материалды көру арқылы қабылдай отырып, адамдар осы тілде қалай сөйлейтінін тыңдап және байқай отырып, оқушылар ауызша сөйлеуде: интонацияда, сөздерді қолдану және сөздерді грамматикалық ресімдеуде қажетті дағдылар мен іскерлікке ие болады» [4, 69 б.].

«Көрнекі оқыту бізге өте маңызды маңызды, соның арқасында біз ең көп білім алып, қоршаған ортамен, көру сезімімен танысамыз... Көрнекі зерттеудің басқа жағы өте маңызды, ол заттарды шоғырландырады, жақындатады, оның көмегімен біз күн сайын қоршаған табиғатта көруге болатын нәрселерді ғана емес, сонымен қатар бақылауға қиын, тек белгілі жағдайларда ғана бақылауға болатын бейнелерді байқай аламыз» [5, 177-178 б.].

Есте сақтау үшін ең жоғары тиімділікке көрнекі құралдар ғана емес, олардың сөйлеу және практикалық әрекетпен үйлесуі ие. Сондықтан кейбір дидактикалық құралдардың көрнекілік принципі нақты және абстрактілі бірлік принципі ретінде түсіндіріледі.

Ағылшын тілі сабағында көрнекілік қызметі туралы айта отырып, педагогтар мен әдіскерлер оның келесі қасиеттерін көрсетеді:

1) көрнекілік материалды дұрыс түсінуді қамтамасыз етеді;

2) материалды түсінуге тірек болады;

3) меңгерілетін материалды практикада қолдану үшін жағдай жасайды;

4) қажетті дағдылар мен біліктерді меңгеруге көмектеседі;

5) сабаққа қызығушылық тудырады;

6) ерікті назар аударуы мүмкін.;

7) шаршауды азайтады;

8) оқытудың барлық процесін қамтамасыз етеді [5, 178 б.].

Ағылшын тілін оқытудың тиімділігін арттыру көбінесе мектептің оқу-материалдық базасына, мұғалімнің қандай оқыту құралдарымен жұмыс істейтініне және оларды оқу процесінде қалай пайдаланатындығына байланысты. Ағылшын тілі оқушының белсенді сөйлеу іс-әрекеті (сөйлеу, тыңдау, оқу, жазу) барысында меңгеретін пәндер қатарына жатады. Міне, сондықтан оқытудың көрнекі құралдары қарым-қатынастың мотивациялық-ынталандыру деңгейін қамтамасыз етуге, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасау қажеттілігі туындайтын нақты жағдайларға жақын жағдай жасауға қабілетті. Оқытудағы көрнекілік пәндер мен оқылатын процестерді қабылдауға ықпал етеді, объективті шындық туралы түсініктерді қалыптастырады, сонымен қатар оқу міндеттеріне байланысты қабылданатын құбылыстарды талдауды және жинақтауды ұсынады. Дәл осы көрнекі құралдар арқылы білім алушыларда бақылау, сипаттау, талдау және саралау іскерліктерін қалыптасады.

Оқытудың көрнекілігін қолдану шарттары қарама-қайшы. Көрнекіліктің негізгі міндеті – оқушылардың ойлау қабілетін сезімдік-көрнекі әсерлерге негіздеу, мектепті шынайы өмірмен байланыстыру.

Ағылшын тілін оқытуда көрнекілікті қолдану саласы әлі нақты анықталған жоқ. Тәжірибе көрсеткендей, көрнекілік ағылшын тілін кешенді оқыту кезінде де, аспектілі оқыту кезінде де, кеңейе және тереңдете отырып үйретуде де қолданылады. Әсіресе, ағылшын тілінің дыбыстық құрамы мен лексикасын оқытудада көрнекілік қарқынды және нәтижелі қолданылады. Сонымен қатар, синтаксис пен ағылшын тілінің стилистикалық ерекшеліктеріне үйретуде өте қажет.

Мұғалім өз пәнін жақсы меңгеріп қана қоймай, оны өз оқушыларына жақсы үйрете алу керек. «Кейбір адамдар көп біледі. Мен пәнді жақсы меңгерген көптеген адамдарды білемін, ал егер мұндай адамды мұғалім етіп тағайындалса, ол өз пәнін жақсы жеткізе алмайды. Өз пәнін білу ғана емес, оны тыңдаушылар жақсы қабылдайтындай етіп жеткізе білу маңызды» – дейді М. И. Калинин. Өз пәнін жақсы баяндай білу, мұғалімнің педагогикалық шеберлігі осы үдерістің заңдылықтарына, негізгі дидактикалық принциптеріне сәйкес оқыту процесін құра білуге негізделген [6, 17 б.].

Шет тілдерін оқытуда көрнекілік мәселесі өте өзекті. Сонымен қатар, жаппай зерттеулер көрсеткендей, кейбір мұғалімдерде көрнекілікті қашан және қалай пайдалану керектігі, қандай жағдайларда көрнекі құралдарды қолдану қажет және пайдалы, ал қандай қажетсіз және тіпті зиянды екендігі туралы айқын түсінік жоқ.

Әр мұғалім үйретуде көрнекілікке кеңінен сүйеніп, сабақта көрнекілік құралдарды көбірек әрі жиі қолдану сияқты тұрақты кеңестерді естиді. Және де әр мұғалім көрнекі құралдарды таңдау мен дайындауға көп күш жұмсайды. Көрнекілікті күшейту үшін мұғалімдер оқытудың техникалық құралдарын: магнитофондар, бейнемагнитофондар, теледидарлар мен басқа да аппараттар мен аспаптарды пайдалануға тырысады.

Сонымен қатар мұғалімдер кейде көрнекілікпен әуестенуге болмайды, көрнекі құралдарды қолдануда сақ болу керек деген сияқты кеңестерді де естиді. Мысалы, Педагогика оқулығында келесілерді оқуға болады: «Көрнекіліктің құнды қадір-қасиетін мойындай отырып, мұғалім бұл – аса өткір қару екенін түсіну керек. Оны немқұрайлы және елеусіз пайдалану кезінде оқушыларды басты міндетті шешуден назарын қолданылған жарқын құралдарға аударуы мүмкін. Бұл білімді терең меңгеруге, елеулі байланыстар мен заңдылықтарды тануға кедергі бола алады». Ал психолог А. Н. Леонтьев кейбір жағдайларда көрнекілік мүлдем пайдасыз, шамадан тыс қолданғанда кейде тіпті оқыту үшін зиянды екенін ескертті [7, 309 б.].

Тіл шынайы өмірден ажыратылмайтын сияқты, көрнекілік те ағылшын тілін оқытудан ажыратылмайды. Көрнекілік оқушы тұлғасының эмоционалдық жағына әсер етеді. Көрнекілік құралдары бейнелерді, көріністерді жасауға, ойлауға көмектеседі, бұл түсініктерді ұғымдарға айналдырады. Иллюстрациялар назарды, байқағыштықты, эстетикалық талғамды, ойлау мәдениетін, жадыны дамытуға ықпал етеді және шетел тілін үйренуге қызығушылығын арттырады. Сонымен қатар, көрнекілік принципі саналы білім алуға ықпал етеді, олардың меңгерілу беріктігін қамтамасыз етеді, білім алушылардың танымдық белсенділігін тудырады, оң эмоционалдық әсер етеді және дамытушылық, практикалық, білім беру және тәрбие міндеттерін табысты шешуге ықпал етеді.

Көрнекілікті кеңінен пайдалана отырып, оған бір жақты қарауға болмайды. Көрнекілік құралдарын шебер қолданған кезде оқыту сапасы артады, оқытудың басқа қағидаттарын жете бағаламаған кезде ол зардап шегуі мүмкін. Мысалы, сабақты көрнекі құралдармен асыра жүктеу кезінде оқушылардың назарын сабақтың негізгі идеясынан аударуға болады. Бірқатар жағдайларда иллюстрациялар мен демонстрациялар оқушылардың теориялық ойлауын дамытуды және олардың зерделенетін құбылыстардың заңдылықтарын түсінуін төмендетеді. Мұғалім әрбір жеке жағдайда оқу процесінде көрнекілікті қашан және қандай шамада қолдану керектігін өз бетінше шешуі тиіс.

Қазіргі заманғы техникалық оқыту құралдары: кино, теледидар, проекторлар, компьютерлер көмегімен беруге болатын кез келген жағдайды, эпизодтарды, және т.б. Кино және теледидар оқу процесінде үлкен орын алады, өйткені оқу материалын өмірдің әр түрлі жақтары, өткен және қазіргі, сыртқы және ішкі, жақын және алыс, таныс және таңсық көріністерімен жақындастырады. Мұғалім бұл техникалық құрылғыларды қолдана білуі керек. Алайда, көрнекілік принципінде істің техникалық жағы емес, осы құралдардың көмегімен қалыптасатын сезімдік әсер маңызды.

Ағылшын тілі мұғалімдері өз тәжірибесінде көрнекілікті материалды меңгеру процесін ынталандыру ретінде, ақпаратты есте сақтау мен сақтаудың қосымша құралы ретінде, баланың қиял, көру және эмоционалдық жады сияқты қабілеттерін дамытуға ықпал ететін жарқын тірек сигнал ретінде қолдануға ұмтылады.

Көрнекілік – оқыту принциптерінің бірі. Көрнекі бейне өзі емес, баланың белсенді танымдық іс-әрекетінің нәтижесінде пайда болады. Көрнекі бейнелері қабылдау бейнелерінен айтарлықтай ерекшеленеді. Мазмұны бойынша олар қабылдау бейнелеріне бай, бірақ әр балада олар анық, жарықтық, тұрақтылық, толық, есте сақтау ұзақтығы бойынша әр түрлі қабылданады. Көрініс бейнелерінің көрнекілік дәрежесі баланың жеке қабілетіне, оның біліміне, қиял деңгейіне, сондай-ақ қабылдаудың бастапқы бейнелерінің көрнекілік дәрежесіне байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Ойлау бұл ұғымдарды қайта өңдейді, әртүрлі объектілер арасындағы елеулі қасиеттер мен қарым-қатынасты ерекшелейді, сонымен, мазмұны жағынан неғұрлым терең, танымдық, есте сақталатын объектілердің психикалық бейнелерін жасауға көмектеседі, бұл ағылшын тілін үйренуде өте маңызды.

Оқытудағы көрнекілік қабылдаудың әртүрлі түрлеріне (көру, есту, сезіну және т.б.) жатады. Көрнекі құралдардың бірде-бір түрі басқалардың алдында абсолюттік артықшылыққа ие емес. Мысалы, табиғатты зерттеуде («Жыл мезгілдері», «ауа райы» және т.б. тақырыптары) табиғи объектілер мен табиғи бейнелердің маңызы зор. Грамматика сабақтарында сөз, сөйлем бөліктері арасындағы қарым-қатынасты білдіретін шартты бейнелерді қолдану ыңғайлы. Мұндай жағдайларда тілдерді салыстырмалы оқыту тағы бір артықшылық алады, өйткені ол қызықты, зерделенетін объектілердің жанасуының немесе айырмашылықтарының қосымша нүктелерін береді. Бұл әдісті қолдану бір мезгілде оңай және қиын. Ұсынылған материалды салыстыруды шамадан тыс қолданғаннан, керісінше, ең басты сәттерге назар аудару қажет. Мысалы, қазақ және ағылшын тілдерінің грамматикасында уақыт оқыған кезде қазақ тілінде үш уақыттың бар екендігін және олардың ағылшын тілінде көп болуын атап айту жеткілікті.

Көрнекілік құралдарын мақсатты түрде пайдалану өте маңызды, себебі кейде шамадан тыс қолданылуы оқушыларға негізгі ақпаратқа көңіл бөлуге және ең маңызды мәселелерді ойлауға кедергі келтіреді. Білім беруде көрнекі құралдарды шамадан тыс қолдану пайда әкелмейді, ал білімді меңгеруге және оқушылардың дамуына зиян келтіреді [8, 48 б.]. Оқушылардың қажетті бейнелі түсініктері болған жағдайда, оларды баланың ой-өрісін дамыту үшін, түсініктерді қалыптастыру үшін пайдалану керек. Бұл ереже тек орта және жоғары сыныптарға ғана емес, бастауыш сыныптарға да қатысты.

Оқыту практикасында көрнекі құралдарды қолдану міндетті түрде мұғалімнің сөзімен үйлеседі. Көрнекілік құралдары түрлерін, олардың нұсқаларын және салыстырмалы тиімділігін білу мұғалімге берілген дидактикалық тапсырмаларға, оқу материалының ерекшеліктеріне және оқытудың нақты шарттарына сәйкес көрнекілік құралдарын шығармашылықпен қолдануға мүмкіндік береді.

Көрнекілік – бұл жаңа тіл үйренетін және оқушылардың сөйлеу процестері қалыптасатын негіз. Көрнекілік оқыту құралы ретінде, сондай-ақ көрнекі әдістің сипаттамасы: оқытудағы көрнекілік әртүрлі иллюстрацияларды, демонстрацияларды, зертханалық-практикалық жұмыстарды қолданумен, жарқын мысалдар мен өмірлік фактілерді пайдаланумен қамтамасыз етіледі.

Бала дамуының ерте кезеңдерінде ұғымдарға қарағанда образдармен көбірек ойлайды. Ғылыми түсініктер мен заңдылықтарды салыстыру, ұқсастықтар жүргізу және т.б. процесінде нақты фактілермен бекітілсе, оқушылар оңай игереді. Оқу үрдісінде көрнекіліктерді пайдалану көрнекі әдіс деп атауға болады, соның арқасында материал жақсы сіңіріледі.

Бұл әдістер оқытудағы көрнекілік дидактикалық қағидатын жүзеге асыруға ықпал етеді, оқыту әдістемесін байытады, сабақтың тиімділігі мен өнімділігін арттырады, балаларда байқағыштықты, көрнекі-бейнелі ойлауды, көру жадысын, назар аударуды дамытады. Оқытудың көрнекі әдістерін шартты түрде 3 топқа бөлуге болады: бақылау, иллюстрациялар, демонстрациялар.

Шет тілін оқытуда көрнекі құралдар елтану материалын иллюстрациялау үшін, қарым-қатынасты ынталандыратын қандай да бір жағдайды таныстыру кезінде көрнекі тірек жасау үшін пайдаланылады. «Елтану» көрнекілігі қажет екеніне күмән жоқ, ол оқушыларға өзге тілді ұғымдарды түсінуді жеңілдететін иллюстрациялар мен қажетті кескіндер сияқты оларға белгілі болмыстың бір бөлігін бейнелеуге мүмкіндік береді.

Оқытудың дәстүрлі технологияларын пайдалану оқушыларға өз бетінше білім алуға мүмкіндік бермейді, ал пәнді оқытуға сағат санын бір мезгілде қысқартумен ақпараттың ұлғайып келе жатқан көлемі оқушылардың білімі мен біліктілігінің жиынтық сипатқа ие болуына, болашақта шет тілін оқуды өз бетінше жалғастыруға мүмкіндік бермеуіне әкеледі. Осының барлығы тілді меңгеру сапасының төмен деңгейіне, оны оқуға деген мотивацияның төмендеуіне әкеледі.

Көрнекілік принципі ағылшын тілін оқытуда ерекше рөл атқарады. Ағылшын тілін меңгеру кезінде екінші тіл түрінде объективті әлемді бейнелеу жүйесін құру міндеті туындайды. Мектеп жағдайында ағылшын тілді орта болмаған жағдайда объективтік әлем көрнекілік көмегімен үлгіленеді. Әр түрлі көрнекілік құралдарын пайдалана отырып: заттар, макеттер, суреттер, қозғалыстар, диафильмдер, кинофильмдер және т. б. Пайдалана отырып, мұғалім оқу мақсатында оқу коммуникациясын жүзеге асыру барысында тиісті өзге тілді формалармен байланысты оқушылар арасындағы объективті шындық фрагменттерін модельдейді. Ағылшын тілін үйретудің осы әдісі нәтижесінде оқушылар үшін объективті әлемнің тиісті фрагменттерінің бейнеленуіне және белгілі бір ақпарат тасымалдаушыларына айналады, ол алмасу қандай да бір жағдайда қарым-қатынас жасағанда жүзеге асырылады.

Шет тілін оқытуда көрнекілік семантизацияның маңызды құралы ғана емес, сонымен қатар сөйлеудің жағдайлық шарттылығын меңгеру құралы болып табылады. Көрнекілік көмегімен ауызша коммуникация түзілетін және игерілетін оқу жағдайлары құрылады, осылайша объективті шындық пен өмірлік жағдайларға сөйлеу реакциясы игеріледі.

Осылайша, практикалық мақсаттарда ағылшын тілін оқытуда көрнекілік пікірлердің мазмұнын ашуға көмектеседі және коммуникация болып жатқан өмірлік жағдайларды модельдейді. Ағылшын тілін оқытуға қолданудағы көрнекілік принципі жағдайлық көрнекілік түрінде әрекет етеді. Тілдерді оқыту әдістемесіндегі көрнекілік сезімдік қабылдауға жағдай жасайды, оқу-тәрбие үдерісіне шынайылықты әкеледі. Бұдан басқа, көрнекілік құралдары бағдарлы тірек ретінде және тілдік құбылыстарды жалпылау кезінде пайдаланылуы мүмкін.

Сөз бен көрнекіліктің үйлесімі – бұл заманауи оқыту тәжірибесіндегі ең көп тараған құбылыстардың бірі. Оқыту міндеттері білім алушылардың пәндерді, процестерді және олардың бейнелерін тікелей қабылдауына негізделген жағдайда табысты шешіледі. Көрнекі құралдарды қолдана отырып, ауызша қарым-қатынасты үйлестіре отырып, ақыл-ой қызметі тікелей қабылдау мен ойлаудың ұғымдық аппаратымен сипатталады.

Көрнекілік қағидасы көрнекі оқыту құралдарын осы құралдарды қолдану негізінде пайда болатын қабылдауды білім алушылардың ақыл-ой қызметіне енгізуге ықпал ететін, оны ынталандыратын және жеңілдететін нысандарда пайдалануды көздейді. Жас ерекшеліктеріне қарамастан көрнекі материал әлдеқайда жақсы есте қалады.

Көрнекі құралдар оқыту процесінің барлық кезеңдерінде қолданылады: жаңа материалды түсіндіру кезінде, білімді бекіту кезінде, іскерліктер мен дағдылар қалыптастыру кезінде, үй тапсырмаларын орындау кезінде, оқу материалын меңгеруді тексеру кезінде.

Көрнекілікті қолдану дәрежесі және оның сипаты оқытудың әртүрлі сатыларында әртүрлі. Ол білім алудың бастапқы кезеңдерінде кеңінен қолданылады. Оқытудың орта және ілгері кезеңдерінде көрнекілік оқытушы баяндайтын немесе оқулықта тұжырымдалатын және оқытудағы кіріспенің рөлін атқаратын теориялық ережелермен үйлеседі.

Көрнекілік оқытудың тиімділігін арттырады, оқушыларға тілді аса мағыналы және үлкен қызығушылықпен меңгеруге көмектеседі. Көрнекіліктің мәні қазір оқушылардың психикалық белсенділігін жұмылдыратынын, тілмен айналысуға қызығушылық тудырады, меңгерілетін материалдың көлемін кеңейтеді, шаршауды төмендетеді, шығармашылық қиялды жаттықтырады, еркін жұмылдырады, барлық оқу процесін жеңілдетеді.

Ян Амос Коменский балаларды оқыта отырып, көрнекілікті кеңінен қолдану керек деп санайды, бірақ балаларға заттар мен олардың суреттерін көрсете отырып, балаларды олардың не үшін көрсетілгенін түсінуге үйрету керек. Сондықтан көрнекі оқыту қатаң ережелерді сақтауы тиіс:

- жаңа ұғымға негізделуі үшін көрсетілетін заттың мәнін жүйелі түрде және бөліктер бойынша ашу;

- алдымен затты тұтастай шолып, содан кейін оның бөліктерін талдауға көшу;

- алдыңғысын меңгергенде ғана жаңаға көшу;

- оқушыларға көрнекілікті дұрыс көруге және түсінуге көмектесу үшін субтитрмен қоса көрсету;

- тек заттық емес, сонымен қатар бейнелеу көрнекілігін пайдалану керек.

Ағылшын тілін аспектілік оқыту кезіндегі көрнекілік күрделі емес. Бұл суреттерде және сызбаларда тілдің дыбыстық құрамын, оның лексикасын, грамматикасын бейнелейтін көрнекіліктің барлық түрлері. Мысалы, фонема құрамын оқыту кезінде әдетте магнитофондық жазбалар, көрнекі суреттер қолданылады.

Ағылшын тілін кешенді оқыту кезіндегі, әсіресе мәтіндерді және ауызша сөйлеуді түсінуге үйрету кезіндегі оқыту да аса күрделі емес. Мұнда көрнекілік оқушыларға басқарушы немесе тілдік ережелерді көрсететін тілдің мәнерлі үлгілерін қабылдауға ықпал етуі тиіс, оның коммуникативтік, тілдік, мағыналық және модальдық мәнін ашуға көмектеседі [9, 17 б.].

Оқытудың көрнекілігін қолдану шарттары қарама-қайшы. Шет тілін оқып жүрген адам шынайы сөйлеудің интонациясын жай аудиожазбадан тыңдап қана оқитын болса, ол осындай сезімдік-көрнекі жолмен ғана толық меңгере алмайды. Оқушының өзі ізденіс танытып, қосымша құралдарды қолдануы тиіс. Ал мұғалім оқытудың көрнекілігін пайдалана отырып, интонацияны тиімді оқыту процесін ұйымдастыра алады. Көрнекілік әсіресе ағылшын тілінің дыбыстық құрамы мен лексикасын оқытуда қарқынды және нәтижелі қолданылады. Ал магнитофонды пайдалана отырып, оқытушы ағылшын тілін оқушыларға дұрыс сөйлеу дағдысына ие диктордың қатесіз орындауында көрсетеді.

Барлық әдістер тиімді, бірақ материал мен құралдарды сауатты іріктеу кезінде көрнекі әдісті пайдалану неғұрлым жақсы нәтиже беретін болады. Оқу үрдісінде танымдық қызметті басқару үшін көрнекілік құралдарын пайдалану тиімділігі, олар:

- әр түрлі оқу жағдайларында зерделенетін процестер мен

құбылыстардың көрнекі бейнелерін көрсете алатын білім беру ортасын құру, сондай-ақ оларды қолдану;

- интеллектуалды (визуалды ойлау, коммуникативтік ойлау және т.б.)

ойлауды дамыту;

- барлық оқыту процесінің негізі болатын көрнекі құралдардың

иллюстрациялық қасиеттерін танымды заттарға өзгертуге ықпал етеді.

Ең алдымен, көрнекі материалдар жалпы дидактикалық және әдістемелік талаптарға жауап беруі тиіс. Оқу ақпаратын қабылдау жылдамдығы, оны түсіну, алған білімдерін меңгеру және бекіту осы талаптардың орындалуына сәйкес болуы мүмкін. Оқытудың көрнекі құралдарын келесі шарттарға сәйкес болуы керек:

1) Оқушылардың мотивациясын көтеруге, оқу процесіне қызығушылық туғызуға және танымдық іс-әрекетпен әуестенуге бағытталған болуы тиіс. Бұл тұрғыда коммуникация мен бұқаралық ақпарат құралдарының тәсілдері мен әдістерін есте сақтаған дұрыс. Мотивацияны жандандырудың бірі оқыту барысында оқушылардың ойлау және шығармашылық деңгейін дамытатын мәселелік жағдай туындауы болып табылады. Сондықтан сабақ атауының (тақырыптың, слайдтың, презентацияның, т.б.) тұжырымдалуының өзі оқу материалдарын қабылдауда үлкен рөл атқарады.

2) Берілген ақпараттың оқушыларға қолжетімділігі маңызды, яғни оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болуы шарт. Әр мұғалім оқушыларға өздері қабылдауға дайын материалды ғана беруге болатынын жақсы біледі. Ақпарат оқушылар үшін қабылдауға қиын болған жағдайда, оқылатын материал ұғынусыз меңгерілетінін байқауға болады;

3) Заманауи ғылым тұрғысынан және теориялық материалдың мағынасын толық беру үшін ақпарат мазмұнды болуы тиіс. Көрнекі материалды теориялық баяндау оқылатын тақырыпты меңгерудің жүйелілігін, дәйектілігін және беріктігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді;

4) Көрнекілік коммуникативтік жағдайларды ұйымдастыруға қабілетті интерактивті болуы шарт. Бұл интерактивтілік, яғни кері байланыс принципіне негізделген компьютерлік оқыту құралдарында іске асады.

5) Мазмұны қиын мәтіндерді түсіну үшін қолданылатын материалдардың иллюстративтілігі аса маңызды рөл атқарады. Бірақ оқыту барысында көрнекі материалдардың бейнелілігін өте абайлап пайдалану керек, өйткені ақпаратты ұсынудың шамадан тыс қызықтылығы оқушы назарын көрнекі құрал авторының негізгі идеясынан бөлуі мүмкін, және бұл жағдайда ойлау іс-әрекеті мағынасыз болады;

6) Ақпаратты беру барысында көрнекілікті оңтайлы қолдану маңызды. Әрбір педагог мазмұнында көптеген ақпарат бар дайын оқыту құралдарын мысал ретінде келтіре алуы мүмкін. Бір жағынан, бұл жақсы, бірақ екінші жағынан – ақпаратты шамадан тыс көптілігі меңгеру барысында кері әсерге әкелуі мүмкін. Оқушылардың назары сабақтан тыс материалдарға бөлініп кетіп, ал бұл мұғалімнің сабақ беру процесін қиындатуы мүмкін.

Осылайша, көрнекі құралдар арқылы оқушылардың сөйлеу қызметін ынталандыратын және жандандыратын, ағылшын тілінде сөйлеу қажеттілігін тудыратын жағдайлар жасауға болады.

2. Ағылшын тілінде тіл дамытуда көрнекілік құралдарын қолдану тәсілдері

2.2. Ағылшын тілі сабағында оқушылардың ауызекі сөйлеу және жазу дағдыларын дамытуда көрнекіліктер сипаты

Мектепте шет тілін оқытудың негізгі мақсаты оқушылардың шет тілінде қарым-қатынас жасау дағдыларын меңгеру болып табылады. Қарым-қатынас дағдысы деп, әдетте, коммуникативтік құзыреттілік түсініледі, яғни тікелей қарым-қатынасты (сөйлеу, есту арқылы түсіну), сондай-ақ жанама қарым-қатынасты (шет тілді мәтіндерді түсінумен оқу, жазу) жүзеге асыру қабілеті мен дайындығы. Тілдік қарым-қатынас сөйлеу қызметінің ең күрделі түрлеріне жатады.

Қазіргі уақытта әдіскерлер оқушыларды ағылшын тілінде қарым-қатынас жасауға ынталандырудың көптеген тәсілдерін әзірлеуде. Ең тиімді тәсілдердің бірі – тілдік қарым-қатынас үдерісін жеделдетуге мүмкіндік беретін оқытудың көрнекі құралдарын пайдалану.

Еліміздің білім беруді жаңғырту тұжырымдамасына сәйкес ағылшын тілін коммуникативтік оқыту мәселелері ерекше маңызға ие болады, өйткені коммуникативтік құзыреттілік тілді меңгеруде практикалық нәтижеге қол жеткізуге, сонымен қатар оқушының білім алуына, тәрбиесіне және жеке басын дамытуға бағытталған әдіс ретінде әрекет етеді. Мектепте оқытудың пәндік саласы ретінде ағылшын тілінің негізгі мақсаты оқушылардың шет тілінде сөйлесе білуін меңгеруде көрінеді.

Сөз коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыру, яғни тікелей қарым-қатынасты (сөйлеу, есту арқылы түсіну), сондай-ақ жанама қарым-қатынасты (шет тілді мәтіндерді оқу, жазу) жүзеге асыру қабілеті мен дайындығы туралы болып отыр. Коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыру шет тілін оқытудың негізгі және жетекші мақсаты болып табылады.

Коммуникативтік мотивация қалыптастыру және еркін сөйлеу деңгейіне жету үшін көрнекілік құралдары қажет. Ауызша өзге тілді қарым-қатынас кезінде қандай көрнекілік болу керек деген сұраққа жауап берер алдында осы зерттеу үшін маңызды терминдер ұғымын қарастыру қажет: «көрнекілік» және «коммуникативтік мотивация».

Көрнекілік нақты объектілердің қасиеті немесе сапасы емес. Көрнекілік – бұл сипат, таным процесінде адам жасайтын нысандар бейнелерінің ерекшелігі. Көрнекілік – бұл адамның тікелей немесе жанама тану нәтижесінде жасайтын психикалық бейнесінің қарапайымдылығы мен түсінігінің көрсеткіші.

Коммуникативтік мотивация деп оқушының сабаққа, сондай-ақ одан тыс қарым-қатынас жасауға ынталы қатысуын қамтамасыз ететін жағдайды жасауды айтамыз. Коммуникативтік уәждеме субъектінің объективті шындықпен өзара іс-қимылы негізінде туындайды. Дәл осы объективті шындық қарым-қатынас қажеттілігін тудыратын негіз болып табылады. Егер оқушының өз ой-пікірін айту қажеттілігі туындаса, сөйлеуге уәждеме туындайды. Сондықтан коммуникативтік мотивация оқушылардың ойлау әрекетінің мазмұнына байланысты. Мазмұны қарқынды болған сайын, оның мәніндегі қажеттілік соғұрлым қарқынды.

В. Л. Прокофьеваның пікіріне сәйкес, коммуникативтік уәждеменің пайда болу үдерісі келесі схема бойынша жүреді: субъектінің қызметі – нақты шындық объектілерімен өзара іс-қимыл – ойлауды белсендендіру – ой айту қажеттілігі – коммуникативтік уәждеме. Осылайша, көрнекілік құралдары сөйлеудің мағыналық тірегін қалыптастырады. Бұл жұмысты бастамас бұрын көрсетілген сюжеттік сурет, фильмнің эпизоды, әңгіме болуы мүмкін. Осы тіректің арқасында оқушыға сөздің мағыналық мазмұны мен логикалық дәйектілігі беріледі және одан осы мағыналық мазмұнды өзіне белгілі тіл құралдарымен құрастыру ғана талап етіледі [10, 23-24 б.].

Түсініктерді қалыптастыру кезінде негізгі орын бейнелі көрнекілікке бөлінеді. Оның ең қарапайым, кең таралған және дәстүрлі түрлері: баспа суреттері мен иллюстративтік кестелер, демонстрациялық және үлестірме суреттері.

Сурет оқыту құралы ретінде XIX ғасырдан бастап белгілі. Оқу-тәрбие процесінде (сабақта және сыныптан тыс жұмыста) үлкен форматтағы қабырғалық демонстрациялық суреттер түрінде; сюжеттік суреттер альбомдарында жеке және топтық қолданудағы иллюстративтік материалдар түрінде; эпидиаскопқа иллюстрациялар (ашық хаттар, кескіндер) таспаларында; оқулықтағы суреттер түрінде қолданылады. Суреттер оқу бағдарламасының жеке тақырыптарына арнайы жасалуы мүмкін, белгілі шеберлердің көркем өнерлерінің де пайдалы оқу құралы бола алады.

Суреттер мектепте жүйелі түрде қолданылуын түсіндіретін бір ерекшелікке ие: суретші өмірде кездесетін нәрселерге қарағанда заттар мен құбылыстардың негізгі белгілерін неғұрлым шоғырланған түрде бейнелейді. Негізгіні алдыңғы жоспарға шығару басты ақпаратты екінші кезектегі ақпараттан нақты бөлңп қарастыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бейнелеу құралдары суреттің жарқын, бейнелі, толық қабылдануына ықпал етеді, оқушының сөзін ынталандырады.

Сабақта суреттер әртүрлі оқу міндеттерін шешу үшін қолданылады: олар жаңа білім көзі, жалпылама материалдар, мұғалім мен оқушының әңгімесін суреттеу, мотивация құралы болуы мүмкін.

Оқу суреттерінің артықшылықтары – олардың үлкен ақпараттық сыйымдылығы, зерттелетін объектінің көркем бейнесіне қол жеткізу, балалардың назарын аудара алатын маңызды емес бөлшектердің болмауы. Үлкен сурет оқушылардың назарын оқылып жатқан құбылысқа ұзақ уақыт салып, оны маңызды, ең бастысы етіп бағыттауға мүмкіндік береді.

Оқу суреттерін пайдалана отырып, мұғалім оқушыларды тек қана баспа материалымен ғана емес, пәндік сипаттағы үлестірмелі материалдармен, яғни суреттер көмегімен жалпы оқу іскерліктерін қалыптастырады. Педагогикалық тұрғыда өзіндік көркем туындылар ретінде суреттер оқушыларға қатты эмоционалды әсер етіп, оқу материалын қабылдауды күшейтеді. Сонымен қатар суреттермен жұмыс кескіндемені түсіну үшін өзіндік база болып табылады, бұл тәрбиелік және дамыту жоспарларында маңызды.

Кестелер мақсаты мен құрастырылуы бойынша ерекшеленеді. Олардың бір қатары негізін зерттелетін объектілердің көркем орындалған бейнелері немесе бір тақырыпқа байланысты біріктірілген тиісті фотосуреттер (жануарлар, өсімдіктер бейнеленген кестелер: «саңырауқұлақтар», «қайың және шырша», «құстар», т.б.) құрайды.

Басқа кестелер сандық, мәтіндік немесе графикалық материалдың бір немесе бірнеше суреттердің үйлесімін құрайды. Оларға, мысалы, ағылшын тілінде сауаттылыққа оқыту, тапсырмаларды құрастыру және шешу үшін кестелер, сыныптан тыс оқу жатады. Бір кестелер жаңа материалды түсіндіру кезінде иллюстрация ретінде, басқалары – оқушылардың білімін нақтылау, кеңейту үшін қосымша ақпарат көзі ретінде, жаттығуларды ұйымдастыру үшін материал ретінде пайдаланылады.

Анықтамалық және нұсқаулық кестелер ерекше орын алады: «дұрыс өлшеп сыз», «жазу кезінде дұрыс отыр», «Жол қозғалысы ережелері» және т.б. Олар ұзақ уақыт пайдалануға арналған.

Статистикалық иллюстративтік көрнекілікке оқулықтың иллюстрациялары жатады. Қазір оқулықтар түрлі-түсті болғандықтан, онда фотосуреттер болған жағдайда көптеген иллюстрациялар көрнекі демонстрациялық құралдарға қарағанда маңызды оқыту функцияларын орындай алады [11, 165 б.]. Мысалы, ағылшын тілінің оқулықтарында көптеген суреттер бар. Олар әр түрлі жұмысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Бір жағдайларда суреттер мәтінге қарапайым иллюстрация болып табылады: мысалы, «дауысты және дауыссыз дыбыстарды белгілеу», «Жанауарлар», «Жемістер» тақырыбы бойынша сабақтарға суреттер, «Қыс» тақырыбына сурет салу және т. б. Басқа жағдайларда суреттер балаларға қандай сөздерді жазып толтыру керек екенін көрсетеді. Мысалы, тапсырма: сөйлемді толықтырыңыз (қыздар ... теріп жатыр, көлде ... шулайды), оқушылар әр түрлі жолмен орындай алады, яғни сөздердің кез келгенін (бұл жағдайда-гүлдер, жемістер және балалар, қамыс, үйректер) жазып бере алады. Суреттер (мұнда гүлдер, қамыстар) баланың ойын дұрыс арнаға бағыттайды.

Оқулықтағы суреттер бойынша оқушылар сұрақтарға жауаптар, пікірлер мен шағын әңгімелер құрастырады. Олар бойынша қандай да бір тілдік құбылыстарды бақылау ұйымдастырылады, олар жалпылауға да, салыстыру үшін де, өзіндік жұмысты орындау кезінде және өзін-өзі тексеру кезінде де анықтамалар үшін де қызмет ете алады.

Ағылшын тілі оқулықтарында иллюстрациялардан басқа, есім сөздерден етістік, етістіктен есім сөз жасайтын жұрнақтардың кестелері, етістіктің өзгеруі және т. б. берілген.

Сурет демонстрациялық немесе үлестірмелі дидактикалық материал ретінде пайдаланылуы мүмкін. Оқытуда демонстрациялық суреттердің келесі түрлері бар:

Заттық суреттер:

Бул суреттерде белгілі бір ұғымдарға (заттар, адамдар, жануарлар, өсімдіктер және т. б.) байланысты күнделікті қолданылатын сөздер бейнеленеді. Мысалы: доп, мектеп, оқушы, жұмысшы, жылқы, ит, ағаш, гүлдер. Заттық демонстрациялық суреттер жаңа лексиканы енгізу және бекіту үшін қолданылады.

Іс-әрекеттерге байланысты суреттер:

Бұл суреттер адамдар мен жануарлардың жеке күнделікті әрекеттерін бейнелейді. Мысалы: балалар шаңғымен (конькимен) сырғанайды, бала тамақтанады, қыз сабақ жасайды, ер адам (әйел) көшеден өтеді, ит үреді, жаңбыр (қар) жауады, күн күркірейді (найзағай) және т.б. Бұл демонстрациялық картиналарының да оқу мақсаты тақырыптық суреттер сияқты: олардың көмегімен етістіктер мен етістіктен құралған сөз тіркестері енгізіледі және бекітіледі.

Тақырыптық суреттер:

Бұл суреттер белгілі бір тақырыпқа байланысты заттар, таңбалар, әрекеттер жиынтығын көрсетеді. Мысалы, «Бөлме», «Отбасы», «Спорт алаңында» мазмұнындағы суреттер. Тақырыптық демонстрациялық суреттер жаңа лексиканы енгізу және сөйлеу дағдыларын дамыту үшін қолданылады.

Жағдаяттық суреттер:

Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сөйлеу тілін дамыту үшін белгілі бір жағдаяттарға сүйенген тақырыптар қолданылуы нәтижелі болатыны белгілі. Бұл оқушылардың шынайы коммуникациясы үшін үлкен мүмкіндіктерді көздейді. Арасындағы айырмашылықтарды анықтау үшін екі суретті пайдалану осындай коммуникацияны қамтамасыз ету құралдарының бірі болып табылады.

Бір қарағанда, екі сурет бірдей, алайда олардың арасында 4-5 және одан да көп айырмашылық бар, олар әңгіме барысында түсініп, одан кейін олар туралы айту керек. Мұндай суреттерді қолдану барысында белгілі бір құрылымдардың бірнеше рет қайталануы қамтамасыз етіледі; сөйлеу реті шешіледі: кейбір оқушылар айырмашылықтарды атайды, басқалары тыңдайды; коммуникация үшін шынайы жағдай туындайды.

Иллюстративті суреттер:

Иллюстративті суреттер ағылшын тіліндегі мәтіннің мазмұнының қандай да бір фрагментін көрсетеді. Демонстрациялық иллюстративті суреттер оқушылардың мәтіннің жекелеген фрагменттерін толық түсінуіне көмектеседі, олар оқылғанды түсінуді бақылау үшін, сондай-ақ оқушылардың пікірлері үшін көрнекі негіз ретінде пайдаланылады.

Фабульдік суреттер

Фабульдік деп оқиғаның шарықтау сәтін көрсететін суреттә айтады. Фабульдік суреттің мазмұны екі түрде анықталады: көрінетін және көрінбейтін, яғни суреттелмеген күйінде. Бұл ретте суреттің көрінетін (заттық) мазмұны суреттің жасырын, көрінбейтін мазмұнын болжауға мүмкіндік беретін бейнелеу ұғымдарымен беріледі. Оқу мақсатында демонстрациялық фабульдік суреттер ең алдымен жоғары сыныптарда сөйлеу дағдыларын дамыту үшін қолданылады. Фабульдік суреттің мазмұнын талқылау тек көрінетін ғана емес, көрінбейтін де ұғымдар қамтуы тиіс: бейнеленген тарихи және әлеуметтік колорит, оқиғаның кіріспесін, кейіпкерлердің өзара қарым-қатынасын, қақтығыстың мәнін және т.б. ашу қажет. Оқу фабульдік суреттер ретінде белгілі суретшілердің суреттерінің репродукциялары пайдаланылуы мүмкін.

Суреттердің сюжеттік сериясы

Суреттердің сюжеттік сериясы – уақыт пен кеңістікте кейбір өмірлік оқиғаның дамуын көрсететін мазмұны бойынша өзара байланысты суреттер қатары. Суреттердің сюжеттік сериясы сурет салынған диафильм ретінде де беріледі. Суреттердің сюжеттік серияларының мысалы – шет тілдерін оқытуда кеңінен қолданылатын белгілі дат суретшісі-карикатурист Х. Бидструптың танымал суреттері. Ағылшын тілін оқыту кезінде суреттердің демонстрациялық сюжеттік сериясы есту қабілеті бар оқушылардың ағылшын тілінде тыңдап түсінуіне немесе сөйлеуіне көрнекі тірек бола алады [12, 27-28 б.].

Демонстрациялық көрнекілік суреттермен жұмыс:

1) Мұғалімнің сурет бойынша айтқан сөзі және оның сөзін оқушылардың

тыңдауы.

2) Оқушылардың есту қабілетіне сәйкес сурет бойынша қайталауы.

3) Тікелей сұрақтарды пайдалана отырып, суреттердің мазмұнын талқылау;

4) Мәселелік сұрақтарды пайдалана отырып, суреттердің көрінбейтін

(ойша) мазмұнын талқылау.

5) Оқушылардың жеке тұлғасына, таныс жағдайларға тақырыптық

ауысуымен суреттерді талқылау.

6) Сурет бойынша оқушылардың пікірі және оған сынып тарапынан

айтылған қосымша немесе сұрақтар қою түрінде ауызша пікір білдіру.

7) Оқушылардың иллюстративтік суреттерге сәйкес оқылған мәтіннің

фрагменттерін табу және дауыстап оқу.

8) Мұғалімнің портреттік сурет бойынша (сондай-ақ басқа да көрінбейтін

мазмұнды сурет түрлері бойынша) сұрастыруы.

Проблемалық деп суреттің мазмұны тікелей жауап бере алмайтын сұрақты айтамыз; бірақ ол (жауап) суреттің мазмұнынан логикалық ойлау арқылы шығарылуы мүмкін. Мысалы, «Бөлме» тақырыптық суреті бойынша проблемалық сұрақ қоюға болады: «Бұл бөлмеде қанша адам тұрады?» Оқушылар бөлменің көлеміне, орналасқан жиһаздардың санына қарай және т. б. негіздеп, қандай да бір жауап береді. Мұғалім «Неге сен осылай ойлайсың?», «Өз жауабыңызды негіздеңіз!» сияқты сұрақ-тапсырмалар береді.

Үлестірмелі көрнекілігін пайдалану кезінде келесі әдістемелік ережелерді сақтау қажет:

1) Ауызша сөйлеуде жаңа лексиканы іске асыру үшін (жаңа лексиканы

енгізу үшін демонстрациялық көрнекілік пайдаланылады!), ауызша сөйлеуде грамматикалық құрылымдарды лексикалық толықтырылуын түрлендіре отырып жүзеге асыру үшін, берілген тақырып бойынша микродиалогтар мен ұжымдық пікірлерді құрастыру үшін.

2) Үлестірмелі көрнекілік оқушылардың суреттерді сипаттауын емес (бұл

әдеттегі жаңылысу!), сурет көмегімен оқушыларды жағдаяттық пікірге шақыру, берілген сөйлеу үлгісі шеңберінде пікір (If we go to ...! - No, we must go ...) айтуды көздейді.

3) Үлестірмелі көрнекілікті пайдалану кезінде әрбір оқушыға сөйлеу

мүмкіндігі берілуі тиіс болғандықтан, бір суретке қатысты сөйлеу көлемі ең кем дегенде бір-екі сөйлем болуы тиіс.

4) Егер үлестірмелі суреттерінің саны барлық оқушыларды қамту үшін

жеткіліксіз болса, онда босаған суреттерді мұғалім бір оқушы айтып жатқан уақытта басқа оқушыларға бере алады.

5) Бірінші талқылаудан кейін оқушыларға суреттермен алмасуды және

талқылауды тағы да қайталауды ұсынуға болады.

6) Үлестіру картиналарымен жұмыс істеу кезінде оқушылардың 3-тұлға

позициясынан бөтен сөйлеудің мазмұнын беруді талап етуі қажет.

Үлестірмелі көрнекілік суреттерінің ерекшеліктері:

Үлестірме материал ретінде көлемі жағынан шағын суреттер, іс-әрекеттерге байланысты суреттер, жағдаяттық суреттер, кейде басқа да суреттер қолданылады. Сабақ барысында үлестірмелі материалдарды қолдана отырып, мұғалім бірқатар ережелерді басшылыққа алуы тиіс. Үлестірмелі көрнекілігінің өзіндік оқу құндылығы бар және ол демонстрациялық көрнекілігін қайталамайды, онымен бәсекелеспейді.

Демонстрациялық көрнекіліктермен салыстырғанда үлестірмелі көрнекілігінің ерекше артықшылықтарын анықтау үшін ағылшын тілі сабағында үлестірмелі суреттерін пайдаланудың нақты үлгісін қарастыру керек.

Атап айтқанда, мұғалім барлық оқушыларға мынадай мазмұндағы іс-әрекеттерге байланысты суреттер береді: ұл (қыз) сабақ жасайды, ұл (қыз) тамақтанады, ұл (қыз) шыршаны безендіреді және т. б.

Содан кейін мұғалім сынып бойынша әр оқушыға сұрақ қояды: What are you doing? (Сен не істеп жатырсың?) Оқушылар ағылшын тілінде жауап береді: мен сабақ істеп отырмын, мен тамақтанып отырмын, мен үй жинап жатырмын, мен оқып отырмын, мен теледидарды көріп отырмын, мен телебағдарламаны көріп отырмын, шахмат ойнап отырмын, мен шыршаны безендіріп жатырмын, мен тамақ ішіп отырмын, мен кітап оқып отырмын, және т.б. What is Sarah doing? (Сара не істеп жатыр?), What have we known? (Біз не білдік?).

Осы қарапайым мысалдарды талдай отырып, үлестірмелі көрнекілігі суреттерінің демонстрациялық көрнекіліктермен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары бар деген қорытындыға келеміз.

Үлестірмелі дидактикалық материалды қолданудың бірқатар артықшылықтары бар:

1) Үлестірмелі көрнекілік оқушылардың жаттығумен жаппай қамтылуын

қамтамасыз етеді, өйткені сурет алған әрбір оқушыға ол жайлы сөйлеу мүмкіндігі берілуі тиіс. Және оқушы жауап беруге міндетті екенін біліп, жауапкершілікті сезініп, пікірге дайындалады. Белгілі бір жағдайларда, мысалы, диалогты ұйымдастыру кезінде барлық оқушылар емес, тек диалогтың тікелей қатысушылары ғана үлестірме көрнекілікпен қамтыла алады.

2) Үлестірмелі көрнекілік арқылы оқушыларға сабақта объективті түрде

орын алмайтын іс-әрекеттерді сипаттауға мүмкіндік беруге болады. Шын мәнінде, жоғарыда келтірілген мысалда мұғалім үлестірмелі суреттердің көмегімен оқушылардан мынадай жауаптарды ала алады: мен тамақтанып отырмын, мен теледидар көріп отырмын және т. б., әрине, бұл іс-әрекеттер сабақ өту барысында болған жоқ.

3) Үлестірмелі көрнекілікті пайдалана отырып, оқушыларды олардың

өмірбаянының жеке фактілерін баяндауды, сондай-ақ олардың нақты өмірлік тәжірибесі шеңберінен шығып, қоғамда болып жатқан жағдайларды да сипаттау талап етіледі. Бұл маңызды жағдай, өйткені ағылшын тілін оқыту жекелеген оқушылардың объективті өмірбаянына және шектеулі өмірлік тәжірибесіне толық негізделе алмайды.

4) Үлестірмелі көрнекілікті пайдалана отырып, оқушыларға қажетті

(өңделетін) тілдік материалдарды қолдануды міндеттеуге болады.

5) Үлестірме көрнекілік оқушыларды бірінші жақтан сөз сөйлеуге

мүмкіндік береді, ал демонстрациялық көрнекілікті пайдалану әдетте үшінші жақтан жасалады.

6) Үлестірмелі көрнекілікті пайдалану кезінде әрбір оқушы өз пікірін

айтады, басқаларын қайталамайды. Бұл оқушылардың белсенділігін тудырады. Сонымен қатар, жекелеген оқушылардың айтуы барлық басқа оқушылар үшін жаңалық элементінен тұрады, бұл оқушылардың әрбір сөйлеушіні мұқият тыңдауға мәжбүрлейді, өйткені мұғалім кез келген уақытта бөтен сөздің мазмұнын үшінші тұлға тұрғысынан беруді талап ете алады.

Көрнекі құралдардың ең маңызды және тиімді мысалдарының бірі - flash cards activity. Бұл нақты және айқын берілген немесе белгілі бір тақырыпқа қатысты ағылшын тілінде сөздер жазылған карточкалар. Бұл әдіс тілді оқытудың барлық кезеңдерінде, барлық деңгейлер мен әр түрлі жастағы балаларға, кез келген тақырыпты оқығанда қолдануға болады. Flash card activity жаңа лексикалық материалды енгізу және өңдеу кезінде қолданылады. Бұл тәсіл несімен пайдалы? Ең алдымен, ол оқу техникасын пысықтауға бағытталған. Педагог оқушыларға карточканы көрсетеді, жазылған сөзді дұрыс, дауыстап және анық айтады, «Repeat all together!» дейді, содан кейін мұғалім "Repeat once again!" деп балаларға сөздерді қайтадан қайталатады. Сол арқылы оқушылардың сөйлеу аппараты сөз қалай оқылатынын және айтылатынын «есте сақтап қалады» және оқушыларға жаңа лексикалық материалды үйрету, кейіннен оны дұрыс пайдалану оңай болады. Балалардың кейіннен қарым-қатынас барысында сөздерді қате қолданбауы үшін оқылуының нақты ырғағының берілуі өте маңызды. Сонымен қатар, flash cards көмегімен оқушылар сөздің дұрыс айтылуын есте сақтап қана қоймай, сөздің өзін, сондай-ақ оның жазылуын есте сақтай алады. Бала сөзді көрген кезде оны бірнеше рет айтады, көзімен "суретке түсіреді" және ол жадында қалады.

Графикалық тіректер көрнекіліктің бір түрі ретінде ойын әдісін пайдалана отырып, ағылшын тілінде лексиканы оқыту бойынша өзіндік жұмысты ұйымдастыру үшін бірқатар даусыз артықшылықтарға ие. А. В. Конышева графикалық тіректердің келесі түрлерін көрсетеді [13, 178-179 б.]:

Кесте-1. А. В. Конышева бойынша графикалық тіректердің түрлері.

Қазіргі уақытта акт оқушылардың оқылып жатқан проблемаларға деген қызығушылығын арттыруда ажырамас көмекші болды. Акт оқушылардың көрнекі-бейнелі ойлауын дамытады, оқытылған материалды ең жарқын және маңызды жағынан көрсетуге мүмкіндік береді. Көрнекіліктің тағы бір тиімді құралы – slide vocabulary technique. Microsoft PowerPoint бағдарламасының көмегімен мұғалім Smart Board интерактивті тақтасының форматына шығарылатын берілген тақырып бойынша презентациялар жасай алады. Практикалық тәжірибеге сүйене отырып, біз мұндай презентациялар сабақта қажетті көрнекілікті тез және тиімді пайдалануға көмектеседі деп айта аламыз. «Отбасы» тақырыбы бойынша сабақты жаңа лексика презентациясынан бастауға болады. Бірінші кезекте сөз бірнеше рет көрсетіледі, балалар хормен қайталау арқылы оның айтылуы мен жазылуын есте сақтайды.

Бұдан әрі слайдта сол сөзге сәйкес таңдалған сурет немесе фотосурет көрсетіледі. Содан кейін оның аудармасы беріледі. To get married, to divorce, husband, wife сияқты лексикалық бірліктерді енгізе отырып, атақты тұлғалардың суреттерін көрсетуге, вокабулярды пайдалана отырып, олардың жеке өмірінің фактілерін сипаттауды сұрауға болады. Оқушылар бірден жанданып, жұмысқа қосылады. Бұл анық, өйткені осы слайдтардың мазмұны нақты өмірге барынша жақын. Слайдтар балаларды одан әрі тілде жұмыс істеуге, өз пікірін айтуға және тақырыпқа деген қарым-қатынасқа ынталандырады.

Мұнда біз slide vocabulary technique тек білім беру ғана емес, сонымен қатар тәрбиелік және жалпы таным құндылығы бар екенін көреміз. Осы әдісті пайдалана отырып, мұғалім лексиканы ұсынудың аудармасыз әдісін жүзеге асыруға мүмкіндігі бар. Осылайша, slide vocabulary technique оқушылардың тілдік болжамының дамуын береді, өйткені алдымен олар тек сөз бен суретті ғана көреді және бұл сөз қазақ тілінде нені білдіретінін өздері болжай алады.

"Кесінді сөйлем" әдісі көрнекіліктің тиімді және қызықты құралдарының бірі болып табылады. Мұғалім сөйлемді сөзге бөліп, оқушыларға бір-бір сөзбен береді, содан кейін шығып және тұтас сөйлем жасауды сұрайды. Бұл әдіс бастауыш сынып оқушыларына да, жоғары сынып оқушыларына да өте ұнайды. Олар бірден жанданып, сөйлемді тезірек жасауға тырысады.

Мұғалім фантазиясы көрнекілік құралдарын жасауда үлкен рөл атқарады. Мысалы, әр түрлі фразалар мен сөз тіркестерін оқып, оқушыларға жасырынған фразамен суреттерді көрсетуге болады, ал олар үйренген материалды пайдалана отырып, жағдайды сипаттауы тиіс. Мысалы, «to feel like doing something», «to be to somebody’s liking» сияқты фразаларды оқып, тоңазытқышқа қарап жатқан әйелдің суретіне «She feels like eating something» деп сипаттауға болады. Ал қыз көйлек ұстап «I like it!» деп тұрған суретке «The dress is to her liking» деген сипаттама беріледі.

Осылайша, ақпараттық технологияларды пайдалану (атап айтқанда slide vocabulary technique) ғылыми процесті жандандырып қана қоймай, оны әртүрлі етеді, сонымен қатар үлкен мотивациялық әлеуетке ие тілді практикалық меңгеру деңгейін арттырады, лексикалық материалды таныстыруға және бекітуге көмектеседі. Ал осылардың барлығына қорытынды болып оқушының тірек сөздерді пайдаланып шағын монолог құрастыра алу деңгейі болып табылады. Әрбір оқушы көрнекі тіректерді қолдана отырып тек сипаттап қана қоймай, сондай-ақ өз пікірін білдіре алады. Жасөспірімдік жаста балаларда өзінің дүниетанымы қалыптасатыны, өз идеялары, принциптері мен пікірлері пайда болатыны белгілі. Сондықтан оқушыларға сабақта өзін-өзі танытуға мүмкіндік беру маңызды.

Көрнекіліктің тағы бір түрі – фильм-эпизод, бейне. Коммуникативтік мотивация жасау үшін мағыналық көрнекілікті қамтамасыз ету қажет екені белгілі. Шет тілін оқыту үдерісінде сөздік қорын кеңейту болып өте маңызды табылады, оған оқушылар бейнефрагментте көрген барлық сөздердің ағылшын нұсқасын табу деген тапсырма беруге болады. Келесі сабақта оқушыларға табылған сөздерді пайдалана отырып, бейне-эпизод мазмұнын қысқаша баяндауды, сондай-ақ бірнеше сөйлемде қозғалған мәселе жөнінде өз пікірін білдіру талап етіледі, бейне ұнады немесе жоқ және не себепті екенін айтуға болады. Көрнекіліктің бұл түрі орта және жоғары мектеп оқушылары үшін өте тиімді болып табылады, балалар күлкі мен ойын-сауық үшін емес, күрделі тақырыптарға арналған бейнелерді қуана қарайды және талқылайды.

Коллаж – бұл өте қызықты және ерекше көрнекі құралдардың бір түрі. Сабақтың басында оқушылар түрлі суреттер, газет пен журналдардан алынған кесінділер, таза парақ, желім, қайшылар алады. Коллаждарды жасау жеке, жұптарда, шағын топтарда болуы мүмкін. Сондай-ақ балаларға шағын монологта қолданылуы тиіс фразалар мен сөз тіркестері жазылған парақшалар берілуі мүмкін. 10 минут коллажды безендіруге, суреттерді желімдеуге, 10 минут берілген фразаларды пайдалана отырып, ол бойынша әңгіме жасауға беріледі. Оқушылар өз коллажын қалай қорғайтынын талқылайды, яғни барлық суреттер мен фотосуреттерді ағылшын тілінде түсіндіре білуі тиіс. Содан кейін оқушылар тақтаға шығып, коллаждың суреттерін көрсете отырып, өз әңгімесін ұсынады. Шағын монологтар көбінесе логикалық, өзара байланысқан, қызықты және көңілді шығады. Балалар тек берілген сөздерді ғана емес, сонымен қатар осы тақырып бойынша өтілген басқа да сөздерді пайдаланады. Сонымен қатар сөйлеушілердің қандай да бір иллюстрацияны не себепті таңдағанын түсіндіруі де маңызды. Сауатты жасалған коллаждар материалды тиімді бекітуге көмектеседі. Нәтижесінде біз бастапқыда қойылған мақсаттарға қол жеткіземіз – өзіндік бағдарлама бойынша өз пікірін құрастыру, сөздік қорды кеңейту және нәтижелі лингвистикалық шешімдерді өз бетінше іздеудегі оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін кеңейту, сондай-ақ оқушылардың қиялын және шығармашылық қабілеттерін дамыту.

Ағылшын тілі сабағында көрнекіліктің тиімділігі мен орнын талдай отырып, біз оның ағылшын тілін оқытуда ерекше рөл атқаратыны туралы тұжырымға келе аламыз. Көрнекілік оқу коммуникациясы процесінде өзге тілді орта жасауға септігін тигізеді, оқушылар ағылшын тілінде сөйлей бастайды және әрекет ете бастайды, нақты шындық жағдайларымен ұқсас жағдайлар жасайды. Көрнекілікті қолдану баланың назарын сабаққа тартады, оны сөйлеуге ынталандырады, сабақты жарқын, қызықты етеді.

Практикалық тәжірибе негізінде ағылшын тілі сабағында көрнекілік тәсілдері оқушыларға тілдік материалды аса мағыналы және үлкен қызығушылықпен меңгеруге көмектеседі деп сенімді айта аламыз. Сонымен қатар, көрнекілік оқушылардың психикалық белсенділігін іске қосады, оқушылардың ағылшын тіліне қызығушылықтарын оятады, меңгерілетін материалдың көлемін кеңейтеді, шаршауды төмендетеді, шығармашылық ойлауды жаттықтырады, ағылшын тілін үйренудің барлық процесін жеңілдетеді. Ал басты қорытынды – сөзге шығу, оқушылардың өз пікірін, монологын құрастыра алу.

Жалпы білім беретін мектептерте ағылшын тілінде жазба жұмыстарын меңгеруге ұзақ уақыт бойы екінші дәрежелі мән берілді. Жазу тек тілдік қызметтің басқа түрлерін оқыту, оқушыларға бағдарламалық тілдік материалды жақсы меңгеруге мүмкіндік беруші және оқушылардың сөйлеу дағдылары мен біліктерінің қалыптасуын бақылау құралы ретінде сөз сөйледі. Бірақ қазіргі уақытта ағылшын тілінде жазу дағдысын оқытуға деген көзқарас өзгерді. Соңғы жылдары жазу ағылшын тілін оқытудың тиімділігін арттырудағы резерв ретінде қарастыра бастады. Электрондық пошта, интернет және т. б. сияқты қазіргі заманғы коммуникация құралдары тұрғысынан жазбаша сөйлеу қарым-қатынасының практикалық маңыздылығын да ескермеуге болмайды.

Егер ауызша хабарламада сөйлеу барысында бірдеңе айтылмай қалып, мимикамен, қимылмен, интонациямен толықтырылуы мүмкін болса, жазбаша түрде хабарланған кезде сөйлеу өзінің коммуникативтік қызметін орындау үшін нақты және толық, барынша түсінікті болуы тиіс; өз сөзін мәнерлі интонациялау мүмкіндігінің болмауы синтаксистік құралдарды неғұрлым мұқият іріктеуді талап етеді, ал мимика мен қимылдарды пайдалану мүмкіндігінің болмауы жазбаша сөйлеуді неғұрлым қатаң грамматикалық ресімдеуді талап етеді. Жазбаша сөйлеуді меңгеру білім алушының белгілі бір әлеуметтік-мәдени құзыреттілік деңгейінің болуын көздейді.

Аталған қиындықтар, сөзсіз, ағылшын тілінде жазба жұмысын оқыту процесін күрделендіреді және ағылшын тілін оқытудың базалық курсы шеңберінде жазбаша сөйлеу көлемінің (шығармашылық қызмет ретінде) шектелуіне себепші болады, сондықтан ағылшын тілінде жазуға оқыту кезінде тіректерді пайдалану тиімді болып табылады.

Жазу да оқу сияқты, жазбаша коммуникация құралдарына жатады. Ол графикалық белгілер түрінде жазылған ойды беру құралы, яғни бұл сөйлеу қызметінің жанама түрі. Жазу күрделі процесс болып табылады, онда барлық анализаторлар (көру, есту, сөйлеу) жұмыс істейді [14, 63 б.].

Шет тілдерін оқыту әдістемесінде жазу ретінде оқытылатын тілдің графикалық немесе орфографиялық жүйесін қолдану түсініледі. Жазбаша сөйлеу деп ойды жазбаша түрде баяндай білу дағдысын айтамыз.

Графикалық көрнекілік көрнекіліктің кең тараған және кең қолданылатын түрлерінің бірі. Шын мәнінде, ол білім алушының санасында графикалық бейнелерді жасауға әкеледі.

Алайда бұл диаграммалар мен графиктерді сипаттау, олар көрсететін мәселе туралы баяндау оқушылар үшін жиі қиындық тудырады. Сондықтан, графикалық көрнекілікпен осындай тапсырмаларды орындағанға дейін алдымен оқушыларды дұрыс бірізділікке үйрету қажет.

Біріншіден, оқушыға графикалық көрнекілікте көрсетілген тақырыпқа, яғни өзінің монологиялық пікірін құруы қажет тақырыпқа назар аудару керек. Бұл тақырыптар сұрақтар түрінде тұжырымдалған, сондықтан оқушыға оның негізгі міндеті, яғни графиктер мен диаграммаларды пайдалана отырып, осы сұрақтарға жауап беру талабы айқын болады.

Екіншіден, алдағы тапсырманың негізгі міндетін түсіндіре отырып, осындай тапсырмаларды орындау алгоритмін еске түсіру қажет.

Графиктер мен диаграммаларды түсіндіру кезінде оқушыларға ұстанатын ұсыныстар:

- Алдымен, кестені мұқият талдау және негізгі ақпаратты анықтау;

- Ақпаратты білдірудің ең жақсы жолы туралы ойланыңыз.

- Топқа ақпаратты және байланыс пункттерін қалай логикалық жинау

керектігін ойлаңыз.

- Кіріспе бекітуден бастаңыз және соңында, үрдістер туралы қорытынды

жасаңыз.

- Әрбір бөлшекті сипаттауға тырыспаңыз. Басты ерекшеліктер мен

маңызды үрдістерге назар аударыңыз.

- Қажет болса, сөздік пайдаланыңыз.

- Кесте мен диаграммалар арасындағы ақпаратты салыстыру мүмкіндігін

табыңыз.

Осылайша, оқушы одан нақты не қажет екенін, проблеманың жалпы сипаттамасын немесе анық беру керектігін, неден бастау керектігін және нені аяқтау керектігін, қандай тілді пайдалану керектігін және т. б. түсінеді.

Оқушы тапсырманың тақырыбын, жаттығудың негізгі міндеттерін анықтағаннан кейін графикалық көрнекілікті талдауға көшу керек. Тапсырманы оқи отырып, оқушы графиктерге талдау жасап, графиктердің көлденең және тік жағдайындағы сандар нені білдіретінін белгілеу, графиктің атауына назар аудару, осы графиктегі суреттер неге жататынын және суреттегі қисық қалай көрінетінін, графиктердің жоғарғы және төменгі нүктелерін анықтау қажет.

Бұл жаттығуда оқушылардыңграфикты сипаттауы үшін ешқандай қосымша тірек берілмейді, сондықтан диаграммаларға талдау жасап және осы мәселе бойынша барлық фактілерді жинай отырып, оқушы өз пікірінің құрылымдық композициясын ойластыруы тиіс, онда барлық ақпаратты бірыңғай логикалық және дәйекті бүтін етіп жинау қажет.

Әдетте, кез келген шығарма келесі композицияға ие:

- Кіріспе (кіріспе ұсыныс – an introductory statement);

- Негізгі бөлім (барлық табылған деректер);

- Қорытынды (a conclusion about any overall trends).

Диаграммаларды талдағаннан кейін осы сызбаны тақтаға немесе дәптерге жазып, оқушылардың есіне салуға болады.

Осылайша, графиктерге талдау жасай отырып, шығарма құрылымын еске түсіре отырып, тікелей жазуға кірісуге болады. Шығарма келесідей болуы мүмкін:

1-сурет. London Underground station passengers

The graph shows the fluctuation in the number of people at a London underground station over the course of a day.

The busiest time of the day is in the morning. There is a sharp increase between 6:00 am and 8:00 am, with 400 people using the station at 8:00 am. After this the numbers drop quickly to less than 200 at 10:00 am. Between 11 am and 3 pm the number rises, with a plateau of just under 300 people using the station.

In the afternoon, numbers decline, with less than 100 using the station at 4 pm. There is then a rapid rise to a peak of 380 at 6 pm. After 7 pm. numbers fall significantly, with only slight increase again at 8pm., tailing off after 9 pm.

Overall, the graph shows that the station is most crowded in the early morning and early evening periods.

Графикалық көрнекілікті дұрыс түсіндіру – жоғарыда сипатталған кезеңдерді орындай отырып, балаларды сыныпта ұзақ уақыт бойы оқыту қажет, ауқымды және көп еңбекті қажет ететін жұмыс. Барлық осы тармақтарды жүйелі орындағанда оқушылар графиктер мен диаграммаларды дұрыс және тез түсіндіре алады, бұл өз кезегінде оларға толық шығарма жазуға көмектеседі.

Графикалық бейнелерді орта буында 5-9 сыныптарда қолдану маңызды. Графиктер мен диаграммалардың көп саны 8-9 сыныптарда қолданылады. Бұл сыныптардағы графикалық көрнекілік ғылыми түрге ие болады, онда жағдайлар оқушылар алдында өз динамикасында көрінеді, әртүрлі статистикалық мәліметтер келтіріледі, шамаларды салыстыру кезеңі пайда болады.

Оқу кезінде графикалық көрнекілікті қолдану мысалы:

2-сурет. «Hobby».

Task:

1. Study this table. It tells you about the hobbies of English students. Write

which hobbies are more and less popular among English students. Example: 12% of English students are fond of music

2. What is the most popular hobby of English students?

3. Write, which hobbies are more and less popular for you and your friends.

Бұл жаттығу «Hobby» тақырыбы бойынша лексикалық бірліктерді, to be fond of етістіктерін, ағылшын тілінің сан есім, Present Simple уақытын пайдалану сияқты грамматикалық аспектілерін есте сақтауға мүмкіндік береді.

Графиктер мен диаграммаларды қолдану арқылы жүргізілетін барлық жаттығулар шетел тілі сабақтарында лексика мен грамматиканы оқыту кезінде қолданылуы мүмкін. Осындай жаттығуларды сыныпта қолдану сабақтың өте маңызды міндеттерін шешеді:

- Оқушылардың материалды жазбаша баяндау үшін қажетті графикалық

бейненің көмегімен лексикалық және грамматикалық құрылымдарды меңгеруі.

- Оқушылардың оқу іскерліктерін одан әрі жетілдіру – ағылшын тілінде

графиктер мен диаграммаларды түсіндіру;

- Оқушылардың шет тілінде жүйелі, сауатты және логикалық сөйлеуін

қалыптастыру;

- Ағылшын тілі сабағында оқушылардың мотивациясын арттыру, өйткені

графикалық бейнелерді қолдану сабақты қызықты әрі табысты етеді.

- Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру.

Нәтижесінде, ең басты міндет шешіледі, шет тілі сабақтарында графикалық көрнекілікті пайдалану оқушылардың жазбаша сөйлеу дағдыларын дамытуға ықпал етеді, бұл дағдыларды қалыптастыру жолында туындайтын түрлі қиындықтарды жояды. Сонымен қатар, сыныпта графикалық көрнекілікті пайдалана отырып өтілген сабақ қызықты, сәтті әрі өнімді болады, Бұл өз кезегінде оқушылардың өзінің жазбаша баяндауын жасауға мотивациясын арттыруға мүмкіндік береді.

Осылайша, графиктер мен диаграммалар негізінде жаттығулар жасай отырып, оқушылар жазбаша сөйлеу дағдыларын қалыптастырады. Жазбаша сөйлеу жұмыс барысы біртіндеп, дәйекті, құрылымды, қисынды жүреді.

Графиктер мен диаграммалар сияқты графикалық көрнекілік түрлері оқушылардың сөйлеу іс-әрекетін жан-жақты ынталандыруға және оқу процесінде өзіндік жұмыс түрлерін ұйымдастыруға ықпал ететін оқытудың сенімді құралы болып табылады.

Графиктер мен диаграммалардың көмегімен жазуға оқыту – бұл ұзақ уақытты және еңбекті қажет ететін процесс. Одан әрі оқылған грамматикалық және лексикалық материалдар негізінде оқушылар лексикалық және грамматикалық құралдармен толықтырылған, мағынасы жағынан да, сауатты және логикалық баяндамаларды құрастыра алады. Графикалық көрнекілік, яғни графиктер, схемалар, кестелер, диаграммалар жекелеген лексикалық бірліктерді және ағылшын грамматикасының жекелеген бөлімдерін оқып жатқан тілде толық сауатты баяндауды жаңғыртуға бағыттаушы болып табылады [15, 5 б.].

Графиктер мен диаграммалар сабақты әртүрлі етіп, оны қызықты болуын қамтамасыз етеді. Графикалық көрнекілік көмегімен оқушылардың сыни және шығармашылық ойлауын дамытуға болады, өйткені графикте көрсетілген тақырыптар оқушыларға әрдайым жақын. Диаграмма немесе графика түрінде көрсетілген қандай да бір мәселе әрбір оқушының алдында өте айқын көрініс болып табылады, кестеде ол әрбір оқушының сезімдерін қозғауға қабілетті. Сондықтан, лексика мен грамматиканы оқыту, жазуға үйрету, графикалық көрнекілік сияқты сабақтың практикалық міндеттерінен басқа, кейбір тәрбиелік және дамытушы міндеттерін орындай алады.

2. 2 . Тыңдалым барысында көрнекіліктерді қолданудың тиімділігі

Халықаралық саяси, экономикалық және мәдени байланыстардың өсуі мен дамуына байланысты ағылшын тілінде сөйлеуге және ағылшын тілін түсіну қажеттілігі жыл сайын артып келеді. Ағылшын тілін меңгерудегі негізгі қиындық тыңдаудың және сөйлеудің дағдылары мен іскерліктерін қалыптастыру болып табылады. Сонымен қатар, сөйлеуді тыңдамай үйрену мүмкін емес. Олар бірге ауызша қарым-қатынастың бір актісін құрайды. Сөйлеу қызметінің түрі ретінде тыңдалым дағдыларын дамыту ағылшын тілін оқытудың өзіндік міндеттерінің бірі болып табылады. Ағылшын тілін оқытуда аудитті және аудиовизуалды құралдарды қолданудың дидактикалық мүмкіндіктері өте кең. С. П. Золотницкая атап өткендей, оқытудың аудитивті құралдарының көмегімен «оқушылардың сөйлеу дағдылары, әсіресе ритмика, әуен, сөйлеудің интонациялық безендірілуі жетілдіріледі, фонематикалық есту дамиды және есту жадысының көлемі артады. Дыбыстық құралдар сөздердің дыбыс-моторлы бейнелерін жасауға ықпал етеді, тыңдалымдағы дағдылар мен біліктердің дамуын жеңілдетеді, оның ауқымын кеңейтеді, бұл өз кезегінде оқу мен экспрессивті ауызша сөйлеудің дамуына оң әсер етеді» [16, 19-22 б.].

Аудитивті құралдар оқу процесін ұйымдастыруды жеңілдетеді. Олардың көмегімен сөйлеу ағынын фрагменттерге бөлуге, зерттелетін құбылысты модельдеуге болады. М. В. Ляховицкий «оқу процесіне дыбыс техникасы әкелетін артықшылықтардың бірі – жасанды бөтен тілді ортаны құру» деп атады: «фонограмма көмегімен жасанды бөтен тілді ортаны құрудың табысы – ең алдымен фондық материалдар бөтен тілді ортаның негізгі компоненті – шет тілін айқын және көрнекі түрде көрсетеді. Тек көптеген оқушылардың сөйлеу есту қабілеті жеткіліксіз немесе нашар дамығандықтан, бұл құралды кеңінен пайдалану біршама тежеледі. Бірақ егер оқу үрдісінің ерекше міндеттерінің бірі фондық материалдар арқылы сөйлеу есту қабілетін дамыту болатындай етіп құруға үйрету болса, онда бұл әдіс әдістемелік және экономикалық жағынан неғұрлым орынды болар еді», – дейді М. В. Ляховицкий [17, 14 б.].

Аудиожазба дыбысталуын өзгертпей, қажетінше бернеше рет қойылуы мүмкін, ол бір бағыттылығымен, яғни тыңдаушының өзіне бағытталуымен және бірқатар басқа ерекшеліктермен сипатталады.

Аудио жазбалар бірнеше мақсатта қолданылуы мүмкін. Ең алдымен, олар фонетиканы тиімді оқытуға мүмкіндік береді. Фонетиканы оқыту кезінде дыбыс жазбасын иллюстрацияланған жұмыс материалы ретінде пайдалануға болады: фонограмманы пайдалана отырып, мұғалім қандай да бір дыбыстың қалай естілуі керектігін, қандай интонация және т. б. болуы тиіс екенін көрсетеді. Бұл жағдайда оларды қолданудың мақсаты айқын – фонограммалар оқушыларға шынайы ағылшын тілін есту арқылы түсінуге мүмкіндік береді. Бұл өте маңызды және фонограммаларды пайдаланудың ең танымал нысаны.

Ағылшын тілін оқытуда аудиожазба пайдалану үлкен тарихқа ие. Дыбыс жазу айтылу мен сөйлеу дағдыларын қалыптастыру үшін кеңінен қолданылды. Дыбыс қосымшалары мен грампластинкалар магнитофонға жол берді, ал магнитафон уақыт өте келе компьютермен алмастырылды. Бірақ оқу процесі зардап шеккен жоқ, керісінше нәтижелі іс-әрекетке ұласты. Жоғарыда айтылғандай, ағылшын тілін оқыту барысында мұғалім мен оқушылардан айтарлықтай күш-жігер мен уақыт шығындарын талап ететін ағылшын тілін есту арқылы қабылдау және түсіну дағдылары мен іскерліктері маңызды орын алады.

Ғылымның өсіп-өркендеуі елеулі техникалық прогресске жол ашыпотырған жағдайда оқу-тәрбие жұмысында жақсы табыстарға жету үшін ғылыми-техникалық жетістіктерді кеңінен пайдалану керек. Соңғы кезде ағылшын тілін оқытуда бейнефильмдерді қолдануға үлкен мән беріледі. Бейнефильмдер оқушының көру, есту сезімдеріне бірдей әсер етеді. Ағылшын тілін оқыту процесін жеңілдету және жетілдіру үшін сабақта техникалық құралдарды, соның ішіндең бейнефильмдерді пайдаланудың дидактика тұрғысынан маңызы зор.

Сабақ барысында оқытушыға оқу киносы мен бейне құралдар баға жетпес көмек көрсете алады. Оқу процесіне ағылшын тіліндегі бейнефильмдері бар бейнеаппаратураны белсенді енгізу оқу процесін қарқындату және оның тиімділігін арттыру үшін кең мүмкіндіктер ашады. Бейнефильмдер оқушының фонетикалық, лексикалық, грамматикалық материалды жақсы меңгеруіне, оны интенсивті түрде бекітуге көмектеседі.

Бейне фильмдер мүғалімге оқу-тәрбие жұмысын өмір шындығына жанастыруға мүмкіндік береді. Сабақта бейнефильмдерді қолдану нәтижесінде оқушылар өздері меңгерген оқушының фонетикалық, лексикалық, грамматикалық материалдарды өз ойларын ағылшын тілінде еркін сөйлеу барысында қолданады. Сонымен қатар, бейнефильмдер оқушының тыңдап-түсінуінде кездесетін қиындықтарын жеңуге, оқышының бойында тыңдап түсіну дағдысын қалыптастыруға септігін тигізеді.

Ағылшын тілін табысты оқыту үшін оқу киносының (бейнефильмнің) рөлі өте үлкен. Бұл киноның ерекшелігімен түсіндіріледі, оның қасиеттерінің бірі нақтылықтың жоғары дәрежесі және нақты шындықты көрсету, оқушылардың нақты әлемнің пәндеріне, құбылыстарына, оқиғаларына барабар бейнелер жасау қабілеті болып табылады [18, 68 б.].

Ағылшын тілін оқытудағы бейне құралдардың ерекшелігі оқушыларға эмоционалды әсер ететін үлкен күшке ие сөйлеп қарым-қатынас жасау үшін шынайы жағдайларды құрудан тұрады. Оқушыларға бейнефильмдердің эмоционалдық әсер ету күші оқушылардың актерлердің ойынын, олардың мимикасын, әрекет дамитын жағдайды, музыкалық фон және т.б. ұсынылған оқу материалын қабылдауынан туындайды.

В. М. Глускин бейне құралдардың күшті эмоциялық әсері «тілдік ойдың дамуының таныс элементтеріне сүйене отырып, кейіпкерлердің тілдік түсініктеріне немесе сөздеріне бағдарлай білу үшін, аудармасыз түсіну үшін ерекше қолайлы жағдай жасайды. Тілді іс жүзінде меңгерудің қаншалықты маңызды екенін айтып түсіндіру міндетті емес» [19, 56 б.].

Оқушыларға эмоционалды әсер ету бейнефильмдердің сөзсіз артықшылығы болып табылады. Оқушылардың назары көргендерге жеке қарым-қатынасты қалыптастыруға бағытталуы қажет. Мұндай мақсатқа табысты қол жеткізу, біріншіден, бейнефильмдерді жүйелі түрде көрсету кезінде, екіншіден, оларды әдістемелік түрде ұйымдастырылған көрсету кезінде ғана мүмкін болады.

Бейнефильмде көрнекіліктің барлық негізгі түрлері – көру, есту, заттық, бейнелі синтезі орын алады. Фильм сөйлеу қызметі жүзеге асырылатын кез келген уақытша және кеңістіктік жағдайларды жасауға мүмкіндік береді.

Фильмді көру барысында адам сөйлеуді естиді және бір мезгілде сөйлеушінің түр-келбетін, іс-әрекет дамитын жағдайды көреді. Ақпаратты декодтау процесінде тек көру және есту анализаторлары ғана емес, сонымен қатар өзіндік «бақылау жүйесінің» рөлін атқаратын сөйлеуді қозғаушы анализаторы да қатысады. Сөйлеушінің бет-әлпетін көрсету көрерменге тірек болып табылады, белгілі бір шамада көрермен дикторлардың, актерлердің айтқанын іштей қайталайды, оларға еліктейді, оларды еріксіз имитациялайды. Бұл ақпаратты декодтау, тіпті болжау үшін жағдай жасайды.

Көру тіректері нақты жағдайлармен сөйлеу материалының байланысын орнатуға көмектеседі. Кадрда пайда болатын немесе кадрдан кететіндердің барлығы әлеуетті көру тірегі болып табылады: диалогқа қатысушылардың өздері, олардың киімі, жағдайы, заттары, әрекеттері. Сөйлеу үлгісінің семантизациясын тікелей қамтамасыз ететін көру қатарының компоненттері ерекше маңызға ие болады.

Бейнефильмдердің маңызды дидактикалық функциясы – фильммен жұмыс істеу барысында оқушылардың танымдық қызметін ұйымдастыру. Бейнефильм осы ақпарат берілетін әртүрлі арналардың өзара іс-қимылы арқылы уақыт бірлігінде қабылданатын ақпараттың көлемін кеңейтуге мүмкіндік береді. Бұл ретте оқу материалы оңай және еркін қабылданады. Оқушылар тез арада кез-келген жағдайға ауысып, тез шешім қабылдау қажеттігіне байланысты кез-келген жағдайда, танымдық сипаттағы проблемалық тапсырмаларды орындай алады.

Бейнефильмдерді қолдану оқушылардың психикалық іс-әрекетінің әр түрлі жақтарын, ең алдымен, назар мен есте сақтауды дамытуға көмектеседі. Сабақ барысында бірлескен танымдық іс-әрекет ортасы құрылады. Бұл жағдайда тіпті немқұрайлы оқушы да мұқият болады. Фильмнің мазмұнын түсіну үшін оқушылар белгілі бір күш-жігерін жұмсауы қажет. Осылайша, еріксіз назар ерікті түрде өтеді, ал оның қарқындылығы есте сақтау процесіне әсер етеді.

Бірақ бейнефильмді қолдану табысты болу үшін, оның кемшіліктерін де ескеру қажет. Көрнекіліктің осы түрінің негізгі артықшылықтары мен кемшіліктері төмендегі кестеде келтірілген [20, 137 б.]:

Кесте-2. Ағылшын тілі сабағында бейнефильм қолданудың негізгі артықшылықтары мен кемшіліктері. ( Дж. Хармер бойынша)

Тыңдауды оқыту кезінде коммуникативтік аудиттеуді сөйлеу қызметі мен оқу аудиттеу түрі ретінде ажырату өте маңызды болып табылады.

«Оқу тыңдалымы оқыту құралы ретінде әрекет етеді, тілдік материалды енгізу, тілдік бірліктердің нақты есту бейнелерін жасау тәсілі ретінде қызмет етеді, ауызша сөйлеуді меңгеруге, аудиттеудің коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға алғышартты құрайды» [21, 32 б.].

«Коммуникативтік тыңдау – сөйлеу әрекетінің рецептивті түрі, оны бір рет тыңдау кезінде ауызша сөйлеуді қабылдауға және түсінуге бағытталған». Шетелдік және отандық әдістемеде коммуникативті ұстанымға және экспрессивті ауызша сөйлеуге байланысты коммуникативтік аудиттеу түрлерін бөліп көрсету қабылданған [22, 68 б.].

Ағылшын-орыс терминологиялық анықтамалығында И. А. Колесникова мен О. А. Долгина тыңдалымның келесі негізгі түрлерін атап көрсетеді:

- негізгі мазмұнды түсіну (skim listening);

- ақпаратты іріктеп алумен тыңдау(listening for specific information);

- толық түсінікпен тыңдау (listening for detailed comprehension).

Н. Д.Гальскова осы тыңдау түрлеріне сәйкес басқа атаулар береді:

- жалпы / жаһандық түсіну деңгейі;

- фрагменттік түсіну деңгейі;

- толық түсіну деңгейі;

- сыни түсіну деңгейі [23, 87-88 б.].

Негізгі мазмұнды түсіну тыңдалымы – таныстыру тыңдалымы. Бұл аудиттеудің негізгі міндеті – таныс мәндерден жаңасын, елеулі мәселелерден елеусізін ажырату, жадқа ең маңызды мәліметтерді бекіту мақсатында аудиотексттің мағыналық ақпаратын өңдеу болып табылады.

Н. Д. Гальскова бұл түрге ең алдымен тақырыпты мәтіннің мағыналық негізі ретінде түсіну тән, ол негізгі сөздерді – мәтіннің мағыналық тірек сөз тіркестерін түсінуге негізделген барлық мазмұнның жалпыланған концентраты ретінде беріледі.

Ақпаратты іріктеп ала отырып тыңдау. Тыңдаудың бұл түрі қажетсіз ақпаратты алып тастай отырып, қажетті ақпаратты анықтауды көздейді. Қажетті ақпарат ретінде бөліктер, түйінді сөздер, маңызды аргументтер, мысалдар, нақты деректер болуы мүмкін, Мысалы: күндер, географиялық атаулар, жеке есімдер. Сандар мен күндерді жылдам қабылдау қарқынды жаттығуды талап етеді, ал жеке және географиялық атаулардың аталуын түсіну білім аясына, жағдай мен қарым-қатынас қатысушылары туралы түсініктерге байланысты.

Аудиотекстті толық түсіністікпен тыңдау – әр бөлігіне мән беріп тыңдау. Бұл «дыбысты форманы қабылдау, оның элементтерін тану, олардың негізінде синтездеу операцияларын автоматтандыру» нәтижесі болып табылатын аудиожазбаның нақты, толық әрі тез қабылдануын көздейді. Толық тыңдау дағдыны автоматтандырудың жоғары деңгейін, назар аударуды және жадтың қызу жұмысын талап етеді.

Тыңдалым үшін мәтінмен жұмыс жасау дәстүрлі түрде бірнеше кезеңге бөлінеді, оның мәні отандық және шетелдік әдістемелерде бірдей. Мәселен, Дж. Хармер аудиотекст жұмысын бес сатыда ұйымдастыруды ұсынады:

1) тыңдалғанға дейін;

2) тапсырманы түсіндіру;

3) мәтінді тікелей қабылдау және тапсырманы орындау;

4) мұғалімнің тапсырманы орындауын бақылау;

5) мәтіннен кейінгі тапсырмалар.

Н. Д. Гальскова сондай-ақ қабылдауға дайындайтын және есту қабылдауын сүйемелдейтін жаттығуларды да бөліп көрсетеді, алайда тыңдалған мәтінге негізделген жаттығуларға ерекше назар аударады, оларды репродуктивті-өнімді және өнімді сипатта бөледі [23, 92 б.].

Бұл жұмыста біз Е.Н. Соловова ұсынған аудиотекстпен жұмыс істеу кезеңдерінің жалпы жіктемесіне сүйенетін боламыз:

1) мәтінге дейінгі кезең;

2) мәтіндік кезең;

3) мәтіннен кейінгі кезең [23, 103 б.].

Әрбір кезеңді олардың әрқайсысына тән тапсырмаларды, қолданылатын көрнекіліктерді көрсете отырып, толық қарастырайық.

Кесте-3. Аудиттеу стратегиясының, оның кезеңдері мен көрнекілік түрлерінің өзара байланысы.

3-кестенің жалғасы

3-кестенің жалғасы

Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, «жаттығуларды әзірлеу қарым-қатынас себептерінің жағдайын жасау және коммуникативтік міндеттерді қалыптастыру, сондай-ақ әр түрлі тіректерді пайдалану және басқа да факторларды қабылдауды жеңілдету жолымен аудиожазбаны қабылдау және түсіну қиындықтарын жеңу болып табылады» [24, 19-20]

Сондай-ақ, аудиожазбамен жұмыстың әрбір үш кезеңінде көрнекілік оқытуда маңызды рөл атқарады, себебі оқушыларды тыңдауға ынталандырады, аудиомәтінді қабылдауды жеңілдетеді және т.б., ал әр кезең қандай да бір іскерлікті дамытуға бағытталады.

Осылайша, аудитивтік және аудиовизуалды құралдардың артықшылықтары айқын. Оларды оқу үдерісіне белсенді енгізу оқыту сапасын арттыру үшін кең мүмкіндіктер ашады.

Тыңдалым іскерлікке негізделген және кез-келген іскерлік сияқты ол да белгілі бір дағдыларға сүйенеді:

a) морфологиялық және синтаксистік деңгейде сөйлеудің грамматикалық

формаларын тану дағдылары;

b) сөздер мен сөз тіркестерін тікелей түсіну дағдылары;

c) дыбыстарды, дыбыс тіркестерін және интонацияларды, яғни сөйлеудің

дыбыстық жағын саналы түрде қабылдау дағдылары.

Бұл дағдыларды дамытуда есту, көру және көру-есту көрнекілігінің техникалық құралдары жетекші рөл атқарады.

Оқытудың көрнекілігі – бұл жеке тіл заңы арқылы тілдік әрекет арқылы жалпы көруге мүмкіндік беретін оқылатын құбылыстың (нақты жағдайда – ағылшын тілі) заңдарын оқушыларға беру мақсатында арнайы ұйымдастырылған, мақсатты оқу материалын көрсету. Көрнекілік ана тілінің арнасын «жабу» және оқушыны шет тілінде тыңдауға және сөйлеуге итермелеу үшін қолданылады [25, 164-165 б.].

Тыңдап түсіну, әрбір басқа қызмет түрі сияқты, жұптық қарама-қайшы, яғни «тыңдау-тыңдап түсіну» деп қарастырылады. Бірақ тыңдау – бұл ақпарат алмай сөйлеу материалын қабылдау, ал тыңдап түсіну осы мақсатты көздейді. Мұғалім материалды таңдау кезінде осыны есте сақтауы маңызды. Мысалы, сөздің айтылуын жаттықтыру немесе тілдің грамматикалық құрылымдары мен лексикалық элементтерін бастапқы бекіту үшін фондық жазбалар оқушылардан қарапайым естілгенді қайталауды талап етеді. Сөйлеу дағдыларын дамыту үшін коммуникацияны ынталандыратын, өз ой-пікірін, қарым-қатынасын, көзқарастарын білдіруге септігін тигізетін материалды таңдау керек. Тыңдау процесі есту жады механизмімен байланысты, ал оны дамытуға әр түрлі жаттығулар көмектеседі. Тыңдап түсіну барысындағы ең күрделісі логикалық түсіну механизмі болып табылады. Бұл жағдайда бір материалды бірнеше рет қайталап тыңдау және қабылдау талап етілмейді. Есту арқылы сөйлемді толық түсіну бір рет қабылдағанда тұтас жүзеге асырылуы тиіс. Мұғалімнің міндеті жеке сөздер мен сөз тіркестерін емес, жалпылай түсінуге үйрету: әңгіме не туралы, іс-әрекет қайда және қашан болады, оның басты қатысушылары кім және оқушыларды жалпы мәтінді қабылдауға бағыттау. Алайда, мұндай түсінік тек оқушылардың сөйлеу дағдысының жүйелі практикасы процесінде автоматизмге дейін дамыған жағдайда ғана мүмкін болады. Материалды таңдау кезінде оқушылар түсіну үшін жеткілікті сөздік қорының бар-жоғын ескеру және таңдалған мәтінді оқушылардың білім деңгейіне сәйкес бейімдеу қажет. Ең басынан бастап сөйлеуді қалыпты қарқынмен қабылдауға үйрету және міндетті түрде тіл тасымалдаушылардың орындауында ауызша сөйлеуді тыңдау мүмкіндігін пайдалану керек.

Ағылшын тілін оқытуда аудитті және аудиовизуалды құралдарды қолданудың дидактикалық мүмкіндіктері өте кең. Қазіргі уақытта ағылшын тілін оқытуда қолданылатын басты дыбыстық (аудитті) құрал магнитофон болып табылады [26, 172 б.].

Аудио оқу жазбасы бүгін есту көрнекілігінің ең көп тараған құралы болып табылады. Алайда, аудиожазбаның белгілі бір шектеулілігі, атап айтқанда – табиғи сөйлеудің сыртқы жағының жоқтығы: мимика, қимыл, қозғалыстар туралы ұмытпау керек. Аудиовизуалды құралдар: кино, оқу теледидары фондық жазбалармен салыстырғанда үлкен артықшылығы бар, бейнежазбалар неғұрлым кең мүмкіндіктер береді, ал аудиожазбаларда көру көрнекілігінің жоқтығы ағылщын тіліндегі сөйлемді қабылдауға кедергі келтіреді. Бейнефильмдер, кинофрагменттер, диафильмдер оқу процесін қарқындату және оған барынша коммуникативтік бағыт беру мақсатында пайдаланылады. Олар қосымша тілдік орта жасайды және сөйлеу жағдайын дыбыстық және көру құралдарымен жаңғыртады. Бейнесюжетті немесе бейнефрагментті қарауға берілген қысқа уақыт ішінде оқушы бірден екі арна: көру және есту арқылы үлкен көлемде ақпарат алады. Көру арнасы тілдік құрылымдарды жақсы есте сақтауға, сөздік қорды кеңейтуге көмектеседі және сөйлеу дағдылары мен тыңдалым дағдыларын дамытуды ынталандырады [27, 96 б.]. Оқытудың бастапқы кезеңінде бейнесюжет кадрлары оқушылардың назарын сюжеттің өзіне емес, нақты заттар мен жағдайларға аудару үшін бір мағыналы болуы тиіс. Оқылатын материалдың күрделенуіне қарай тапсырмалардың өздері де қиындай түседі. Олар коммуникативтік бағыттағы сипатқа ие болады, мысалы, фрагменттен түсінгенін баяндау немесе көргендерге қатысты өз ойын айту. Сұрақ-жауап жүйесі бойынша жұптарда жұмыс істеу мүмкіндігі пайда болады, бұл қарым-қатынасты имитациялайды және сөйлеу біліктерін дамытады.

Оқушыларға келесі тапсырмаларды ұсынуға болады:

- кейіпкерлерге сипаттама беру;

- оқиғаның орны мен уақытын анықтау және сипаттау;

- мазмұн бойынша сұрақтарға жауап беру;

- лексикалық материалды тақырыптар бойынша топтастыру;

- нақты тілдік және лексикалық құрылымдарды табу және анықтау;

- бір ойды әртүрлі тіл құралдарымен жеткізу;

- есте қалған сөз тіркестерін, идиомаларды атау;

- кейіпкер әрекеттерінің себептерін түсіндіру;

- қатысушылар арасында диалогты қайталау;

- экскурсовод, комментатор, диктор рөлінде өнер көрсету.

Соңғы тапсырма фильм немесе кинофрагменттің соңғы кезеңі үшін өте қолайлы. Мұндай жұмыс жоғары деңгейдегі оқушыларға тиімді болып келеді.

Жоғарыда аталған барлық тапсырмалар оқу материалын жаңа тілдік жағдайға көшіруге мүмкіндік береді. Тыңдап түсінуді меңгерту барысындағы қолданылатын техникалық құралдардың рөліне келер болсақ, біреулердің артықшылықтары және басқалардың кемшіліктері туралы айта отырып, олардың ешқайсысы жеке алынғанда нәтижелі жұмыс бермейді, жекелеп оқудың табысты болуын толық қамтамасыз ете алмайды және оқушылардың зерттелетін мәселесі мен танымдық іс-әрекетінің ерекшеліктеріне жауап беретін олардың дұрыс үйлесімі ғана оңтайлы нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді деп сеніммен айтуға болады.

Тыңдап түсінуді меңгертуді оқушылар тек қана естіп қана қоймай, сөйлеушіні көрген жаттығулардан бастау керек. Бастапқы кезеңде олар түсінуді тексеруге емес, естілген адамды қайталауға бағыттайды. Жауап реакциясын әрдайым талап ету міндетті емес. Бұл тіпті кейде тыңдауды оқытуға кедергі келтіруі мүмкін – оқушы естілген материалды және оның терең түсінігін талдаудың орнына жауапты ойлауға тырысатын болады.

Сөйлеу – бұл соңғы нәтиже, өйткені сөйлеу тілдің ең күрделі аспектісі. Тану, ажырату, салыстыру мақсатында тыңдау жаттығулары жақсы нәтиже береді. Мысалы: жаңылтпашты тыңдап, [t] дыбысынан басталатын қанша сөз естігеніңізді айтыңыз:

Never trouble trouble till trouble troubles you,

It only doubles trouble and troubles others too.

Немесе [i] [i:] дыбыстарының ұзындығын ажыратуға арналған жаттығулар

Немесе [e] дыбысы бар сөздерді тыңдап, нөмірлерді атаңыз : bad, Ted, mat, sad, bear, red, fat, bed, Fred, cat, bed.

Бұл кезеңде естуді және айтуды дамытатын жаттығуларды қосу міндетті, мысалы, екі немесе бірнеше нұсқадан тұратын сұраққа немесе пікірге дұрыс жауапты тыңдау және таңдау қажет.

Диалогты тыңдауды оқытудың бірінші кезеңдерінен енгізу қажет. Олар сөйлемдердің барлық түрлерін қамтиды: сұрақтар, жауаптар, бұйрықтар, өтініштер, кеңестер және шынайы күнделікті сөйлеу үлгісі болып табылады. Диалогтардың мақсаты – лексикалық және грамматикалық үлгілерін ауызекі түрде беру [28, 97-98 б.]. Жақсы құрастырылған диалог тілдік құрылымның иллюстрациясы болып табылады, сондай-ақ елтану сипатындағы материалды қамтиды. Ең алдымен, көлемі бойынша шағын диалогтар айтуға, яғни диктордан қайталауға баса назар аударады. Бірте-бірте қайталаулар, аралықтар, қысқартулар, нақты әңгіме кезінде болуы мүмкін кідіріс және табиғи шуылмен ілестіру қосылған табиғи, тірі, нақты әңгімелерден тұратын жазбалы диалогтар енгізіледі. Диалог бойынша жұмыстың соңғы кезеңі оның сахналануы мен көрсетілімі болып табылады. Алайда, оқу диалогтары күтпеген бұрылыстар пайда болуы мүмкін табиғи сөйлесулер мен әңгімелесулерден айырмашылығы бар екенін есте сақтаған жөн, онда сөйлеушілер бір-бірін үзіп немесе әңгіме тақырыбын кенеттен ауыстыра алады немесе басқа адамдар сөйлесуге қосыла алады.

Сонымен, тыңдаудың дағдыларын дамыту үшін тапсырмалар оқытудың әр түрлі кезеңдерінде әр түрлі. Олар мұғалім қойған оқу міндеттеріне байланысты және оқылатын материалдың күрделенуіне қарай қиындай түседі.

Бұл оқу түрі оқушыларға қызықты болуы немесе оларды зеріктірмеу үшін, мұғалім тыңдауда қолданаылатын тапсырмаларды, сондай-ақ түсінуді бақылау түрлерін барынша түрлендіру қажет.

Бастапқы кезеңде суреттер, карточкалар көмегімен, өтініштер мен командаларды орындау түрінде бақылау оқушылар ойын ретінде қабылданады.

Мысалы:

- естілген қысқа әңгіме немесе диалогқа сәйкес суретті таңдау;

- суреттер мен естілген аудиожазба арасындағы ұқсастықтар мен

айырмашылықтарды табу;

- аудиотаспаға жазылған белгілі бір әрекеттерді немесе пәрмендерді

орындау;

- грамматикалық құрылымдарды тануға арналған тапсырмалар:

сөйлемдерді тыңдап, оқылған грамматикалық материалға сәйкес келетін сөйлемдердің нөмірін атау.

Мұндай тапсырмалар мен бақылау түрлерін оқушылар ойын ретінде қабылдайды, ал тыңдаудың дағдыларын дамыту бойынша күрделі жұмысты қызықты, жарқын, есте қаларлық етеді.

Оқытудың бастапқы кезеңінде «тыңда және қайтала» имитациялық жаттығулары сөйлеу және интонация дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдаланылады [29, 14-19 б.].

Таңдау түріндегі тапсырмалар оқушыларға қызықты болады. Мысалы, ұсынылған 2-3 жауаптың дұрыс нұсқасын таңдау. Сондай-ақ кеңейтілген қайталауға арналған тапсырмалардың бірі – «Тізбектің ұлғаюы»:

Listen and repeat:

- a book;

- an interesting book;

- to read an interesting book;

- like to read an interesting book with friends;

- sisters like to read an interesting book with friends;

- two sisters like to read an interesting book with friends;

- two sisters like to read an interesting book with friends in the evening.

Мұндай жаттығулар жадты жаттықтырады, ұзақ сөйлемдерді есте сақтауға көмектеседі.

Содан кейін тілдік модельдерді жаттықтыратын жаттығулар қосылады. Мысалы, бос орындарды толтыру жаттығулары. Мұнда толтыруға керекті тірек сөздер көмек ретінде беріледі, немесе сүйеніш ретінде мәтін, кесте, схема, сөздер мен сөз тіркестерінің тізімі болады.

Келесі жаттығу түрлері оқушылардың белсенділігін іске қосатын және сөйлеу барысын дағдылы әрекетке айналдыру үшін қажет болатын трансформациялық жаттығулар. Present Perfect Tense уақытын оқыту барысында бұл жаттығуды беруге болады. Мысалы, өтінішті тыңдай отырып, сіз оны айтқанға дейін жасап қойғаныңызды айтыңыз. Үлгі беріледі:

- Please, do your homework.

- But I have already done it.

Осылай кез келген грамматикалық және лексикалық материалды жаттықтыруға болады:

Мұғалім: She is so beautiful!

Оқушы: Yes, she is so beautiful!

Табысты жаттығулардың бірі – 2 және одан да көп модельдерді біріктіруге арналған жаттығулар. Мысалы, оқушы екі жай сөйлемді тыңдайды және оларды шылаулардың көмегімен бір құрмалас сөйлемге қосу тапсырмасын орындайды.

Жазба: because, I didn't write a letter, I was short of time

Оқушы: I didn't write a letter because I was short of time.

Сонымен қатар лексикалық және грамматикалық құрылымдарды қарама-қарсы қою принципі бойынша жасалатын дифференциалды жаттығуларды да қолдануға болады. Мысалы, Present Continuous Tense уақытының болымды және болымсыз түрлерін қарсы қою:

Мұғалім: Olga is reading a book now. And you?

Оқушы: I am not reading a book now.

Мұғалім тыңдаудағы әрбір жаттығудың алдында нақты нұсқаулық - оны орындау бойынша тапсырма болуы тиіс екендігін есте сақтауы тиіс. Тапсырма нақты, түсінікті, қолжетімді болуы және ауызша немесе жазбаша нысанда берілуі тиіс [30, 27 б.]. Тыңдалым үшін мәтіндер тек меңгерілген материалда ғана таңдап алынады және тілдік болжауды дамыту мақсатында бейтаныс сөздердің аз ғана санын қамтуы мүмкін.

Техникалық құралдар тыңдап түсінуді оқыту рөлінде ғана емес, бақылау құралы ретінде де бола алады. Олар ең аз уақыт ішінде тілдік материалдың үлкен көлемін бақылауға көмектеседі. Нысан бойынша тапсырмалар тыңдап түсінуді оқыту тапсырмаларымен сәйкес келуі мүмкін, бірақ мақсаты өзгереді; тексеру түрі де өзгереді. Ол жазбаша түрде (мысалы: мәліметтер қатарынан дұрыс жауапты тыңдап, таңдап ал немесе диалогтың фондық жазбасын, мәтіннің үзіндісін тыңдап, сөзбе-сөз жазып ал) және ауызша түрде, мысалы, оқушыларға өз пікірлерін диктафонға жазу немесе оқу техникасын бақылау үшін мәтіннің үзіндісін пленкаға жазу ұсынылады [31, 19-22 б.].

Жазбаша сөйлем диктанттардың, мазмұндамалардың, жазбаша аудармалардың аудиожазбасы арқылы бақылануы мүмкін. Осылайша, мұғалім аудиовизуалды құралдардың көмегімен және қызықты, әр түрлі материалдар мен жаттығуларды таңдау арқылы тыңдауды оқытудың еңбекті көп қажетсінетін процесін қызықты, эмоционалды-тартымды, оқушылардың жоғары мотивациялық деңгейін қолдауға және шет тілін үйренуге деген тұрақты қызығушылықты қалыптастыруға қабілетті етеді.

Жалпы, оқытудың көрнекілік және техникалық құралдарын қолдану тиісті ақпаратты тиімді меңгеруге ғана емес, сонымен қатар білім алушылардың танымдық қабілетін жандандырады; олардың теорияны практикамен, өмірмен байланыстыру қабілетін дамытады, назар аудару дағдыларын қалыптастырады және ұқыптылыққа тәрбиелейді, оқуға деген қызығушылықтарын арттырады. Көрнекілік қағидасын оқыту материалы ретінде де, бақылау құралы ретінде де қолдануға болады. Сонымен қатар, көрнекілік оқушылардың психикалық белсенділігін жұмылдырады, ағылшын тіліне қызығушылық тудырады, меңгерілетін материалдың көлемін кеңейтеді, шаршауды төмендетеді, шығармашылық ойлауды жаттықтырады, еркін жұмылдырады, ағылшын тілін үйренудің барлық процесін жеңілдетеді.

2.3. Ағылшын тілінде оқытуда көрнекіліктер мен жаңа технологияларды қолдану кезінде алынған тәжірибе

Педагогикалық тәжірибе барысында Қарағанды облысы, Приозерск қаласы, №1 жалпы орта білім беру мектебінде 5 және 9 сынып оқушыларына ағылшын тілі сабақтарында өз зерттеу жұмысымды іс жүзінде тексере отырып, көрнекілік құралдарды пайдаланудың тиімділігін анықтауға тырыстым.

Тәжірибе барысында ағылшын тілін оқытуда көрнекілік қолдану әдісі өте маңызды рөл атқаратынына көз жеткіздім. Көрнекі құралдар, ең бастысы, оқушылардың ағылшын тілін меңгеруге деген қызығушылығын арттырып, әр сабақтың барынша қызықты әрі нәтижелі болуына үлкен септігін тигізді.

Тәжірибемді 5 сынып оқушыларына әр түрлі тапсырмалармен берілген суреттер тарату арқылы бастадым. Үлестірме материалдарын құрастыру кезеңінде өзім зерттеу барысында көз жеткізген көрнекі құралдардың негізгі талаптары мен міндеттеріне сүйене отырып өңдеуге тырыстым. Тапсырма бойынша оқушылар менің нұсқауыммен 3 топқа бөлініп, үлестірме суреттеріндегі тапсырмаларды орындауы керек болды. Әр топта ағылшын тілінен білім деңгейі жоғары, орташа және қанағаттанарлық оқушылар болуына аса мән берілді. Суреттер таратылғаннан кейін сыныпта ерекше бір жандану, тапсырмаларды орындауға деген құлшыныс пайда болғанын байқадым. Ең бастысы, өзім көздеген оқушылар арасында бұрын болмаған бәсекелестік орын алды. Бұл олардың келесі сабаққа толық әрі тиянақты дайындалып келуіне мотивация болды. Осылайша үлестірме суреттерімен бастаған тәжірибе жұмысым мен үшін де, оқушыларым үшін денәтижелі болды.

Кейіннен осы көрнекілік құралдарын жаңа тақырып өту барысында қандай нәтиже беретінін тексеріп көру мақсатында тапсырмалар қарастыра бастадым. Оқушыларға жаңа лексиканы меңгерту үшін «My hobby» тақырыбына қатысты зат есімдер мен етістіктерді топтастырып алып, суреттері, анықтамасы және қазақ тілді аудармасы бар карточкаларды тараттым. Және осы зат есімдер мен етістіктерді қолдана отырып І жақта, яғни өз атынан сөйлемдер құрауды, нақтырақ айтқанда өзінің сүйікті хоббиларын сипаттауды талап еттім. Бұл сабақта да оқушылар жаңа сөздерді қызыға үйреніп, сабақ шағын пікір алмасу ретінде өтті. Ал келесі сабақта бұл карточкалар суретпен, бірақ анықтамасыз, қазақ тілді аудармасыз берілді. Бұл сабақ барысында көрнекілік өтілген материалды оқушылардың қаншалықты меңгергенін тексеру мақсатында және бекіту сабағы ретінде жүзеге асырылды.

Келесі тәжірибе сабағымда оқушылардың аудиовизуалды қабылдау дағдысын дамыту мәселесін қарастырдым. Бұл сабақтағы ең басты мақсатым – аудиожазбаларды ағылшын тілінде тыңдау оқушылар ойлағандай аса қиын емес екеніне, керісінше аудиомәтіндердің көмегімен тіл тасымалдаушылардың шынайы дауыс ырғағын, сөйлеуін тыңдау ағылшын тілін игеруде нәтижесі мол екендігіне көз жеткізу болды. Мысалы, сын есімдерді өту барысында сабақты бастамас бұрын «Everything at once» әнін сөздерімен бірге (lyrics) интербелсенді тақтасына қойдым. Ең бірінші кезеңде оқушылар сөздерімен бірге қойылған бейнеклипті әншінің өз орындауында тыңдап, сөздердің орфоэпиясы мен орфограммасына мән берді. Екінші кезеңде мұғалімнің көмегімен сын есімдердің аудармасы және мағынасын жазып алды. Үшінші кезеңінде бейнеклипке қосылып бірге ән айтты. Бұл сабақ басында әрі сергіту, әрі жаңа сабққа кіріспе ретінде де өтілсе болады. Ең бастысы оқушылар өздеріне қызықты әдіспен жаңа лексиканы жаттап алды. Ал келесі сабақтарда 5 және 9 сынып оқушыларына өздерінің жас ерекшеліктеріне, ағылшын тілін меңгеру деңгейлеріне байланысты субтитрлері бар бейнефильмдер қойылды. Бұл ретте оқушыларға өздері қалаған бейнефильмді қою мүмкіндігі де берілді. Бейнефильмдерден басқа 10 сынып оқушыларына интернет желісінен алынған «TED Talks» бейнежазбаларының лекциялары ұсынылды. Бұл лекциялар сабақтың дәстүрлі ғана емес, пікір-талас, жарыс ретінде өтуіне үлкен септігін тигізді. Осылайша, әр түрлі аудиожазбалар, бейнеклиптер, бейнефильмдер, диафильмдер арқылы оқушылардың тыңдалым дағдысын дамыту жүзеге асырылды.

Тәжірибе барысында Quizlet сайтымен жұмыс істеуге баса назар аудардым. Бұл сайтқа әр сабақта жаңа өтілген сөздерді суретімен, аудармасымен, анықтамасымен енгізіп, сайтта сынып оқушыларынан ғана тұратын топ аштым. Және сол топтарға өзі өңдеген тарауларды әр апта сайын жіберіп отырдым. Бұл сайттың ерекшелігі – мен енгізген жаңа сөздер арқылы карточкалар, сәйкестендіру тапсырмалары, әр түрлі мазмұндағы (дұрыс жауапты таңдау, бос орынды толтыру, дұрыс және қате сөйлемдерді табу) тесттері, ойындар түрінде тексеріліп отырды. Оны оқушылар үйінде өздік жұмыс ретінде пайдаланса, мен сабақ барысында оқушылардың ақпаратты меңгеру деңгейін тексеру мақсатында қолдандым. Бұл әдіс оқушылармен тек сабақта ғана емес, сыныптан тыс жағдайларда біріге жұмыс істеуге мүмкіндік берді.

Көрнекі құралдардың көмегімен, яғни коллаж, кесте, плакаттағы сызбалардың көмегімен грамматикалық материалды бекіту және қалыптастыру да нәтижелі болды. Сабақ барысында әр түрлі мазмұндағы графикалық көрнекіліктер пайдаланылды. Тапсырмаларды өңдеу барысында диаграммалар, кесте-сызбалар оқушылардың жас ерекшеліктеріне және ағылшын тілін меңгеру деңгейіне байланысты топтастырылды. Мысалы, жоғары сыныптарға, яғни 9 сынып оқушыларына белгілі бір диаграмманы мазмұнына қарай анализ жасау тапсырмасы берілді. Оқушы тапсырманың тақырыбын, жаттығудың негізгі міндеттерін анықтағаннан кейін графикалық көрнекілікті талдауға көшу керек. Тапсырманы оқи отырып, оқушы графиктерге талдау жасап, графиктердің көлденең және тік жағдайындағы сандар нені білдіретінін белгілеу, графиктің атауына назар аудару, осы графиктегі суреттер неге жататынын және суреттегі негізгі нәтижені көрсететін сызық қалай және неліктен өзгергенін, графиктердің жоғарғы және төменгі нүктелерін анықтау қажет болды. Бұл жаттығуда оқушылардың графикты сипаттауы үшін ең бірінші таныстыру сабағында негізгі тірек сөздер, терминдерден тұратын сөйлемдер және олардың аудармалары берілді және мысал ретінде дайын анализді мәтіндер таратылды. Ал келесі сабаққа жаңа материалды оқушылар жаттап келуі талап етілді. Тексеру және бекіту сабағында ешқандай қосымша тірек берілмейді, сондықтан бұл тапсырма оқушылар жағынан үлкен дайындықты және жауапкершілікті қажет етеді. Диаграммаларға талдау жасау тек грамматикалық, лексикалық білімді қалыптастырып қана қоймай, оқушылардың ойлау қабілетін, ой-өрісін кеңейтеді. Оқушылар диаграмманы талдау барысында осы мәселе бойынша барлық фактілерді жинай отырып, өз пікірінің құрылымдық композициясын (кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды) ойластыруы тиіс. Бұл барлық ақпаратты бірыңғай логикалық және дәйекті етіп жинауға көмектеседі. Осылайша, сабағымда графикалық көрнекіліктерді қолдана отырып, оқушылардың ағылшын тілінде ауызша сөйлеуін ғана емес, шығарманы құрылымдық композициясы бойынша сауатты жазуын да қадағалай алдым.

Көрнекілік оқушыларға тілдік материалды ынталы түрде меңгеруге көмектесті. Сонымен қатар, көрнекілік меңгерілетін материалдың көлемін кеңейтті, яғни сабақ үстінде кітап мазмұнынан тыс ақпараттар да берілді. Осы тұста шектелген уақыттың жетіспеушілігі, берілген ақпараттың шамадан тыс көптілігі, кейбір кабинеттердің толық техникалық жабдықталмауы секілді қиыншылықтарға кезіктім. Бірақ, бұл кедергілер өзімнің болашақта қателерімді түзеп, сабақты ұқыпты әрі нақты етіп жоспарлауыма себеп туғызды. Бұл жіберілген қателіктерге талдау жасап, келесі сабақтарда қайталамауға тырыстым.

Көрнекіліктердің тағы бір үлкен тиімділігі – ол шаршауды төмендетеді. Бейнеклиптермен ұйымдастырылған сергіту сәттерінің көмегімен оқушыларды сабақты нәтижелі жалғастыруға мүмкіндік алдым. Ал символдық көрнекілік балаға жаңа лексиканы, оқыған фразалар мен шағын сөйлемдерді тез есте сақтауға көмектесті, дағдылардың барлық түрлерін, оның ішінде грамматикалық, ауызша сөйлеу, тыңдау дағдыларын қалыптастыруға және оларды сөйлеуде пайдалануға мүмкіндік берді. Бұлардың барлығы ағылшын тілін оқыту процесінде көрнекілікті пайдаланудың маңыздылығын растайды.

Жалпы, көрнекі құралдар ағылшын тілін үйренудің барлық процесін жеңілдетіп қана қоймай, сыныпта шынайы ағылшын тілді ортаны қалыптастыруға үлкен септігін тигізді. Оқушылар ағылшын тілін жай пән ретінде емес, өмірде керекғ болашақта қолдана алатын сөйлеу құралы ретінде меңгере бастады, қазіргі заманда ағылшын тілін үйренудің маңыздылығын түсінді. Ең бастысы, көрнекі құралдар арқылы ұйымдастырылған сабақтарда, оқушылар жаттығуларды істеу міндетті болғандықтан немесе кітап мазмұнына, сабақ жоспарына байланысты ғана емес, сабаққа өздері қыззыққаннан орындады. Ал, өз қызығушылығымен меңгерілген тіл өте нәтижелі болатыны бәрімізге белгілі.

Қорытынды

Бұл дипломдық жұмыс тақырыбы ағылшын тілін оқытуда көрнекілік принципін терең зерттеу және оның практикада қолданылу мүмкіндіктерін қарастыру мақсатында таңдап алынды. Көрнекілік принципі ағылшын тілін оқыту әдістемесіндегі жетекші қағидалардың бірі ретінде мұқият зерделеуді және жетілдіруді қажет етеді. Зерттеу барысында сезімдік қабылдауға негізделген көрнекілік принципі тілдік материалды жақсы меңгеруге ықпал ететіні анықталды. Теориялық негіздеуден басқа, осы қағиданы қолданудың маңыздылығын біз ғылыми эксперимент барысында дәлелдедік.

Біз зерттеу барысында көрнекіліктің әр түрлі түрлерін қолдандық, олардың ең тиімділерін анықтадық. Көрнекілік әдісі оқушыларға ағылшын тілін шығармашылықпен оқытуға немесе оның көмегімен шынайы ағылшын тілді орта жасауға мүмкіндік беретін маңызды және арнайы ұйымдастырылған оқу материалын көрсету болып табылады.

Ағылшын тілін оқытуда көрнекілік қолдану келесі сипаттамаларға тән:

1) Ол білім алудың бастапқы сәті және негізі болып табылады;

2) Оқу материалын оңтайлы меңгеруді және оны есте сақтауды қамтамасыз ететін оқыту құралы болып табылады;

3) Шығармашылық ойлауды дамытудың іргетасын қалыптастырады;

4) Оқушылардың тілдік байқағыштығын дамыту және ана тілі мен қазақ тілдерін салыстыру барысында олардың білім көлемін арттыру құралы болып табылады;

5) Жадтың әртүрлі сезім мүшелеріне әсер ету арқылы оны дамыту әдісі болып табылады;

6) Суреттермен, бояулармен, дыбыстармен, жалпы сезімдермен ойлау балалардың ойлау ерекшеліктеріне сәйкес келеді;

7) Сөйлеу әрекетінің типтік моделіне сәйкес ауызша және жазбаша сөйлеуді үйретуге ықпал етеді (вербалды жағдайлар));

8) бейнелі сөйлеуді дамытады және бейнелі (көркем) сөйлеу арқылы оқушылардың шығармашылық қиялының белсенділігін тудырады;

Зертеу кезеңінде көрнекілік принципін пайдалану ережелері анықталды және оны ағылшын тілі сабақтарында қолданудың маңыздылығы көрсетілді. Сонымен қатар, шет тілі сабақтарында қандай оқу құралдарының көмегімен көрнекілік жасалуы мүмкін екені анықталды. Тәжірибе жұмысының негізінде келесі мазмұндағы қорытындылар жасауға болады:

- Көрнекілік құралдарын қолдана отырып, мұғалім оқу процесінде осы құралдардың қандай функцияны орындауы тиіс, олардың оқу міндеттерін шешуде қандай рөл атқаруы тиіс екендігі туралы есеп береді. Көрнекілік құралдарды тек сабақтарды көрнекілікпен толтыру үшін пайдалануға болмайды.

- Көрнекілік құралдарды қолдану кезінде мұғалім оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін ескеруі қажет.

- Көрнекілік – оқушылардың объектілерді тану, осы объектілерге қатысты білім мен іс-қимылдарды меңгеру бойынша іс-әрекетін белсендіруге ықпал ететін негізгі құрал. Көрнекі негізгі формуласы – түсіністік пен белсенділік.

Тәжірибе барысында көрнекілік принципін практикалық қолдану нәтижесінде ағылшын тілі сабақтарындағы көрнекіліктің маңыздылығы және жылдар бойы өзінің өзектілігін жоғалтпайтыны, керісінше, уақыт өте келе заман ағымына сай өңделіп, жаңартылы отыратыны анықталды. Сонымен қатар, көрнекілік принципін қолдану оқушылардың ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттырады, ағылшын тілі сабағын түрлендіреді, оқушылардың шығармашылық ойлауын, танымдық белсенділігін ынталандырады.

Сондай-ақ, көрнекілік оқушыларды дамыту және тәрбиелеу функциясын орындай алады. Көрнекілікті сабақта жаңа материалды енгізу, оны бекіту немесе бақылау үшін қолдануға болады. Барлық сезім органдарын оқыту процесіне қатыстыруға мүмкіндік беретін көптеген көрнекі түрлері бар. Ал практикалық зерттеу барысында оқушылардың көпшілігі ақпаратты көру арқылы жақсы қабылдайтынына көз жеткіздік.

Көрнекі құралдардың заманау мысалы ретінде мультимедиялық технологиялар бейнелеу көрнекілігі құралдарын құрудың шексіз мүмкіндіктерін береді. Компьютерлік технологиялар және интернет желісі оқыту процесін жетілдіруге және көрнекіліктің әр мазмұндағы түрлерін жүзеге асыруға септігін тигізеді. Әрине, зерттеу барысында келтірілген мысалдар толық емес, қазіргі уақытта көптеген мамандар оларды әзірлеумен айналысуда және уақыт өткен сайын жаңартылып жатыр.

Осылайша, көрнекілік шын мәнінде ағылшын тілін оқыту үшін қазіргі заманғы іргетас болып табылады және оқушыларға тілдік материалды жақсы меңгеруге мүмкіндік береді.

Бұл зерттеудің басты қорытындысы: көрнекілік принципі шет тілдерін оқытуда перспективалы, өйткені көрнекілік құралы ретінде оқушыларға және оқытушыларға шексіз мүмкіндіктер беретін заманауи технологиялар қолданылады. Қазіргі уақытта технологиялардың қарқынды дамуы жүріп жатыр. Демек, көрнекілік принципі үнемі жаңартуды қажет етеді. Бүгінгі күні технологиялардың даму деңгейіне сәйкес көрнекілік құралдарын жетілдіру қажет. Алайда, қарапайым, бірақ өзінің тиімділігін дәлелдеген схемалар, кестелер, коллаждар сияқты көрнекі құралдармен елемеуге болмайды.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы оның нәтижелерін мектептерде немесе басқа да оқу орындарында ағылшын тілін барлық кезеңдерін оқытуда практикада пайдалану мүмкіндігінен тұрады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению. – М. Просвещение, 1991. – 174 с.

2. Карпенко А.В. Соотношение наглядности и моделирования в обучении: Ист. аспект. // Начальная школа плюс до и после. 2004, № 4. С. 168-169, 171.

3. С.А. Мұсаева, Т.Б. Бегалиев. Жас ерекшелік педагогикасы. – Астана – 2003. – 47 б.

4. Г. Амандықова, Ш. Мұхтарова, А. Бисенгалиева. Шет тілін оқыту әдістемесі. – Астана. – 2018. – 69 б.

5. Прокофьева, В.Л. Наглядность как средство создания коммуникативной мотивации при обучении устному иноязычному общению // Иностранные языки в школе.– 1990.– № 5.– С. 177-178.

6. Салмина Н.Г. Виды и функции материализации в обучении. – М.: изд-во МГУ, 1981. – 17 с.

7. Кабинет иностранного языка в средней школе.- М.: Просвещение, 1986. – С. 309.

8. Конышева А.В. Английский язык. Современные методы обучения// Тетрасистемы. – Минск. – 2007. – 48 c.

9. Қалманова А.Қ. Сабақта көрнекілік құралдарын қолдану мәселелері//Бастауыш мектеп. – Алматы. – 2008. – 9-10. – 17 б.

10. Ахметова М.Қ. Сабақта көрнекілік құралдарын қолданудың тиімділігі//Бастауыш мектеп. – Алматы. – 2010. – 12. – Б. 23-24.

11. Алексеева И. В. Ситуативные картинки на уроках иностранного языка / И. В. Алексеева // Иностранные языки в школе. — 2001. — № 6. — 165 с.

12. Артёмов В. А. Психология наглядности при обучении иностранным языкам / В. А. Артёмов // Преподавание иностранных языков. Теория и практика. — М.: Наука, 1971. — С. 27-28.

13. Беляев Б. В. Очерки по психологии обучения иностранного языка / Б. В. Беляев. — М.: Просвещение, 1965. — С. 178-179.

14. Зимняя И. А. Педагогическая психология / И. А. Зимняя. — М.: Логос, 2000. — 63 с.

15. Қасенова Н.Қ. Көрнекілік әдісін ағылшын тілі сабағында қолданудың маңыздылығы//Бастауыш мектеп. – Алматы. – 2010. – 8. – 5 б.

16. Рахаева М.С. Дидактикалық материалдар//Бастауыш мектеп. – Алматы. – 2007. – 12. – Б. 19-22.

17. Роберт И.В., Самойленко П. И. Информационные технологии в науке и образовании//Учебное пособие. – Москва: Просвещение. – 1998. – 14 с.

18. Новые педагогические и информационные технологии /Под ред. Е.С.Полат­ М. – 1999. – 68 с.

19. Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам: Пособие для учителя. – Москва: АРКТИ. – 2013. – 56 с.

20. Лозинская Г. М. Использование подкастов на уроках английского языка: Методическая разработка. – Москва. – 2013. – 137 с.

21. Лекерова Г.К. Инновационные педагогические технологии в образовательном процессе//Высшая школа Казахстана. – Алматы. – 2001. – №6. – 32 с.

22. С.Б. Бабаев, Ж.К. Оңалбек. Жалпы педагогика. – Алматы. – 2015. – 68 б.

23 Пассов Е. С. Основные вопросы обучения иностранной речи ­ Воронеж: Воронежский гос. пед. Институт – 1974. –­ С. 87-88, 92, 103.

24. Ильясов Н.Қ. Ағылшын тілі сабағындағы дидактика//Бастауыш мектеп. – Алматы. – 2010. – 8. – Б. 19-20.

25. Сигал Т.Г. Английский язык. Устная речь с помощью опорных сигналов. – Айрис Пресс Москва. – 2006. – С. 164-165.

26. Брюсова Н.Г., Лебедева Н.А. Устные темы для развития разговорной речи. – Москва. – 2000. – 172 с.

27. Полат Е.С. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. – Москва. – 2000. – 96 с.

28. Пассов Е.И. Урок иностранного языка в средней школе. –­ Москва. – 1988. – С. 97-98.

29. Полат Е. С. Интернет на уроках иностранного языка. // ИЯШ. – 2001 – № 2. – С. 14-19.

30. Хасенова Қ.Т. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту. – Алматы. – 2014. – №5-6. – 27 б.

31. Утемуратова Ж.С. Дидактика//Бастауыш мектеп. – Алматы. – 2008. – 11. – Б. 19-22.