1. Жасушаның негізгі құрылымдық мембраналық компоненттері.
2. Митохондриялар: құрылысы, қасиеттері мен қызметтері.
3. Эндоплазматикалық ретикулум: құрылысы, қасиеттері және қызметтері.
4. Гольджи кешені: құрылысы, қасиеттері мен қызметі.
5. Лизосомалар: құрылысы, қасиеттері мен қызметі.
6. Пероксисомалар: құрылысы, қасиеттері мен қызметі.
7. Ядро: құрылысы, қасиеттері мен қызметтері.
Ақпараттық –дидактикалық топтама:
Мембраналы органеллалар қосмембраналы және бірмембраналы болып бөлінеді. Қосмембраналы компоненттерге митохондриялар, пластидтер мен ядро жатады. Бірмембраналыға: эндоплазмалық ретикулум, Гольджи кешені, лизосомалар, пероксисомалар. Мембраналы органеллаға тән жалпы қасиет,олардың барлығы липопротеидті жабындыдан тұрады. Бұндай кесіндінің ішкі құрамы әрқашан гиалоплазмадан ерекшеленеді.
Митохондриялар – қосмембраналы органелла, бұл жасушаның метаболиттік қызметін орындайтын орталық.Ондааденозинтрифосфат (АТФ) синтезі жүреді. Жасушаның басқа органеллаларына қарағанда митохондриялар ядролық ДНҚдан ерекшеленетін өзіндік ДНҚсы (кольцо тәріздес)бар және ол ерекшемитохондриальды гендерді кодтайды. Сыртқы және ішкі мембраналар арасында Н+ сутек иондарының жиналуын қамтамасыз ететінперимитохондриальды кеңістік бар. Сыртқы мембрана, 5000 дальтонға дейінгі мөлшердегі тесіктерді қалыптастыратын порин ақуызының едәуір мөлшерін құрайды. Аминқышқылдар, қант иондары және басқа да цитозольды компоненттер бірінші мембрана аралық кеңістікке өтеді. Нуклеотидтермен қант нуклеотидтерін фосфорилдейтін ферменттер сол кеңістіктерде орналасқан. Ішкі мембрана крист деп аталатын көптеген қатпарларды түзейді. Сыртқы мембрана жоғары өткізгіштігімен айрықшаланады, көптеген қосылыстар ол арқылы оңай өтеді. Ішкі мембрана өткізгіштігі айтарлықтай төмен. Митохондрияның ішкі сұйықтығы матрикс, құрамы бойынша цитоплазмаға жақын болып келеді. Метоболикалық ферменттердің орасан мөлшері митохондриальды матриксте орналасқан, оның ішінде майлардың, көмірсудың тотығуына, үшкарбонқышқыл цикліне қатысатын ферменттер бар. Сонымен бірге матриксте митохондрия геномы, рибосомалар,тРНК, орналасқан. Митохондрияларда жасушалық тыныс алу үрдісііске асырылады. Жасушалық цикл кезеңінде митохондриялар тартылыс жасап бір рет екіге бөлінеді. Митохондрияда қолайсыз әсеркезінде сыртқы мембранамен ғана шектелген көпіршіктерісініп, пайда болады. Дегенерация және ісік митохондриялардағы тотығу тотықсыздану реакция-ларының бұзылыстарымен қатар жүреді. Жоғары энергетикалық қосылыстардың жеткіліксіздігі, барлық жасуша гомеостазына теріс әсерінтигізеді.
Әрбір митохондрия митохондриальды ДНҚның бірнеше көшірмесіне ие. Митохондрияэритроциттер мен шыны талшықтарынан басқа, барлық жасушаларда бар. Әсіресе мида және бұлшық етте митохондриялар көп болады, себебіосы жасушалардың энергиянымаксималды тұтынуымен байланысты. Митохондрияларда ДНҚ репарация ферменттері болмайды,сол себепті мұнда мутация үнемі жиі болып тұрады.Ағзаныңқартаюы, осы мутациялардың біртіндеп жиналуымен байланысты ардыңп епті мқндаы, нде іне дық Митохондриялардағы мутациялар аралас жүйкелік және миопаттық бұзылыстарға әкеледі. Кернс-сайра синдромының себептері, дупликация түріндегімутацияларсебебінен болады. Синдром бұлшық еттің әлсіреуі, мишықтың зақымдалуы және жүрек жеткіліксіздігімен сипатталады.
Митохондрия қызметі :
· Тыныс алу және энергиялық орталық
· АТФсинтездейді.
Эндоплазма лық ретикулумжасуша цитоплазмасының үлкен көлемін алып жатқан, торланып, тармақталған микроарнашықтар мен микроқуыстардан тұрады. Бұл лабиринттік мембраналық құрылым ядроға жақын орналасқан. Эндоплазмалық ретикулум қуысы өзара байланысқан. Ол екі функционалдықұрылымға бөлінеді: тегісжәне кедір бұдырлыэндоплазмалық ретикулум. Бұдырлы эндоплазмалық ретикулуммен көптеген рибосомалар байланысқан, тек трансляция үдерісі кезінде. Барлық мембрана биосинтезі бұдырлы эндоплазмалық ретикулумнан бастау алады. Бұл мембраналы торда белок пен майлардың синтезі жүзеге асырылады. Тегіс эдоплазмалық ретикулум – липидтердің биосинтезі, кальций жинақталатын, сонымен бірге детоксикациялықР450 ферменттері қалыптасатын басты жасушалық органелла. Бұл ферменттердің синтезі мен бұзылысы тез жүзеге асырылады және сыртқы дабылдарға тәуелді.
ЭР қызметі:
· Белок, майлар, және көмірсулар синтезі
· Белоктар модификацияланады.
Гольджи кешені – жасушаның негізгі органелласы.Бір-біріменқабаттасатығызорналасқанжалпақ мембраналы 5 – 10 «цистернадан» жәнеолардыңшетіндегіұсақкөпіршіктерденқұралған органелла. Ол тегіс эндоплазмалық тормен жалғаса орналасқан. Мұнда заттардың биохимиялық модификациясы іске асырылады. Лизосомаға, пероксисомаға, плазмалық мембранаға немесе секреторлы көпіршіктерге бағытталған барлық аққуыздар, липидтер және мембраналық компоненттер осы кешен арқылы өтеді. Әртүрлі органеллалар үшін тағайындалған белоктар Гольджи торабына жеткенде, SNAP белоктарының көмегімен қажетті органеллаларға өзінің сұйықтығын беретін арнайы көпіршіктер бөлініп қапталып шығады. Кейбір белоктар цитоқаңқаның микротүтікше компоненттері бойынша тасымалданады. Гольджи кешеніне қарай эндоплазмалық торда синтезделген заттар жеткізіледі. Эндоплазмалық тор цистерналарынан, Гольджи кешенінің цистерналарымен бірігетін көпіршіктер босатылып шығады. Осы жерде заттар түрленіп, жетіледі. Гольджи кешенінің көпіршіктері лизосома, сүт безінің белогы, бауырдағы өт түзілуіне т.с.с. қатысады. Гольджи кешенінің цистерналары цитоплазмадан моносахаридтерді белсенді түрде алады оны күрделі олиго, полисахаридтерге белсенді түрде синтездейді. Гольджи кешені жәнеэндоплазмалық тор өзара тығыз байланысты. Оның біріккен әрекеттері жасушада синтезді қамтамасыз етеді, оны оқшауландырады және тасымалдайды.
Лизосома - жасушаішілік ас қорыту қызыметін атқаратын органелла. Лизосомада белоктар, липидтер, көмірсулардың ыдырауына қатысатын арнайы гидролаза-ферменттердің үлкен санынан тұрады. Лизосома Гольджи кешенінен бөлінген көпіршіктерден түзіледі. Гольджи кешенінде, алдын ала бұдыр эндоплазмалық торда гидролитикалық ферменттер синтезделеді. Эндоцитозды көпіршіктермен біріге отырып, лизосомдар қорыту вакуолін түзеді (екіншілік лизосома) бұнда мономерлерге дейінгі мөлшердегі органикалық заттардың ыдырауы жүреді. Қорыту көпіршіктері мембрана арқылы жасуша цитоплазмасына түседі. Нейтрофил қан жасушаларында бактериялардың залалсыздандырылуы дәл осылай жүреді. Екіншілік лизосомаларда мүлдем ферменттер болмайды. Онда гидролизденбейтін материал жасуша шегінен шығады, не болмаса цитоплазмада жиналады. Лизосомалар жасуша материалдарының бұзылысына да қатысады. Мысалы, функциональдық белсенділігін жұмсаған қордағы қоректік заттар, макромолекулалар, бүтін органеллалар. Патологиялық өзгерістерде жасуша не оның құрылысында лизосомалар бұзылуы мүмкін: ферменттер цитоплазмаға шығады, жасушаның өзін қорытуы жүреді – автолиз пайда болады. Лизосома гидролазасымен байланысты генетикалық аурулардың көптеген түрі бар. Мысалы, мукополисахаридоздардың жиналуы деп алталатын аурулар лизосома ферментінің жеткіліксіздігімен байланысты, бұл фермент мукополисахаридтер тобына жататын дерматансульфат пен гепаран сульфаттың бұзылуына қатысады. Толық бұзылмаған мукополисахаридтер тіндерге жиналып, зәрмен бөлінеді. Барлық мукополисахаридтер жойылмайды, олар жасушаларға жиналады, сонымен бірге жасуша аралық кеңістікке жиналады. Бұл аурулар үдемелі деградацияны шақырып, 10 жасқа дейін өлімге әкеледі.
Пероксисомалар – мембранамен қапталған органелла. Эукариоттық жасушаларда табылған. Олар оттегі қолдану орындарына қызмет етеді, бұл жағынан митохондрияға ұқсас. Оларда көптеген мөлшерде оксидазалар болады, сонымен бірге сутегі пероксидін су мен оттегіге қарай ыдырататынкаталаза ферменттері бар. Бұл тотығу реакциясының түрі бауыр мен бүйрек үшін маңызды, себебі мұнда көптеген залалсыздандыру реакциясы жүреді. Пероксисома қызметінің бұзылуымен байланысты кейбір тұқым қуалайтын аурулар бар. Мысалы, Цельвегер синдромы көптеген ферменттердің жеткіліксіздігімен байланысты. Бұл аурудың 3 тобын ажыратады. 1-нші топтағыларкөбінесе бала жасында өледі.
Ядро бұл эукариоттық жасушалардың генетикалық ақпараттан тұратыннегізгі құрылымдық бөлігі. Ядро деген сөзді алғаш рет 1833 жылы Браун енгізген. Жасушалық ядро ядролық қабықтан тұрады, ол оны цитоплазмадан бөліп тұрады. хроматин, ядрошық, және синтетикалық белсенділіктегі басқа да өнімдерден, ядролық белокты матрикс ламин мен кариоплазмадан тұрады. Жасуша түрлерінің формалары әртүрлі формада болуы мүмкін. (дөңгелек, доғал т.с.с.).
Ядролық материал - хроматин, ДНҚ-дан, гистондар және әртүрлі ядро белоктарынан тұрады. Олар мынадай үрдістерге қатысады: ДНҚ үшін ұстап тұратын кешенді қалыптастыру, ДНҚ арнайы тізбектілігімен байланыстыру, ДНҚ тасымалдануына, репликациясына қатысу; Ядро ішінде ядрошық деп аталатын құрылым бар. Онда ДНҚ жіпшелерінен тұратын хромосомалар мен рРНҚ гендерінің көптеген шоғыры орналасқан және ол ядрошық ұйымдастырушысы болып табылады. Ядрошықтарда рРНҚ тасымалдануы жүреді. РНК-полимераза I және рРНК орамы рибонуклеопротеидті кешендерге бірігеді, одан ары қарай екі басты рибосома суббірліктері болады. (40S және 60Sсубъбірліктер).Ядрошық мөлшері жасушадағы белок өнімінің белсенділігін көрсетеді. Ядрошық мембранамен қоршалмаған. Бұл рибосома бөлшектерінің жиналуы, жиналу үрдісі нәтижесінде түзіледі.
Рибосома синтезі- бұл ядрода жүретін негізгі үрдіс. Эукариоттық жасушалар шамамен 10 мил. рибосомаларды бір жасуша циклы кезінде қолданып отырады.
Ядролық қабық екі қабатты мембраналық құрылымнантұрады, ол хроматинді қоршап ары қарай эндоплазмалық торға жалғасады. Ішкі қабаты сыртқы мембранадан белок құрамы бойынша ерекшеленеді. Ішкі қабаты ламиндер деп аталады,белоктардың талшықты торабынан құралған. Ол мембрананың бүтіндігі үшін маңызды. Сыртқы мембранаэндоплазмалық тор мембранасына жалғасқан және ол рибосомаларды байланыстыратын белоктардан тұрады.
Ядро тесіктері– алпауыт макромолекулярлық кешен. Кешен арқылы белоктар мен рибонуклеопротеидтердің белсенді алмасуы жүреді. Бұл кешен- ядро ішіненжәне одан үнемі алмасып отыратын заттар үшін негізгі ақпа болып есептеледі.Мысалы: мРНК, рибосома суббірліктері, гистондар, рибосомды белоктар, транскрипция факторлары, иондар мен ұсақ молекулалар тез алмасады. Ядродан молекулалар эндоплазмалық тормен және цитозольмен тез алмасып отырады және алмасу белсенді тасымалдану арқылы жүзеге асырылады. Пассивті диффузия және белсенді тасымалдану ядролық табалдырықтық кешен арқылы жүзеге асырылады. Белсенді ядролық импорт кезеңдері:
· Цитозолда еріген рецептор импортталған молекуланы таниды. Рецептор мен молекула кешенге байланысады.
· Рецепторлық кешен ядролық табалдырық кешенінің цитоплазмалық бетімен байланысады.
· Лиганд рецепторының кешені ЯПК орталық каналына жақынырақ ығысады.
Ядролық матрикс – тор тәріздес талшықты құрылымдықалыптастыратын арнайы аралық филаменттердің торлы құрылымы. Ол ядролық мембрананың липопротеинді кешенімен байланысты.
Жасуша ядросының қызметі:
· Жасушада заттардың алмасуын реттейді
· Тұқым қуалау ақпарат сақталады және оның өнімі жүзеге асырылады. РНК синтезі жүреді
· Рибосомалар жиынтығы жүреді
6.5. Оқыту әдістері: ауызша сұрау, сабақтың мәнін, мақсаты мен міндеттерін анықтауға бағытталған ауызша сұрау; кестелер сызбалар суреттер түрінде сіңірілген материалдарды мазмұндап, бейнелей алу, қателерді талдау арқылы тестілеу, топпен жұмыс, сызбаларды түсіндіру және толтыру, тақырып бойынша бейнероликтерді көру;
6.6. Ә дебиеттер:
Негізгі:
6.6.1. Муминов Т.А., Куандыков Е.У. Основы молекулярной биологии (курс лекций). Алматы: Эверо, 2009. С. 4-20.
6.6.2. Медицинская биология и генетика. Учебное пособие под ред. проф. Куандыкова Е.У. Алматы, 2004. С. 29-32, 42-45.
6.6.3. Биология под редакцией В.Н. Ярыгина. Москва «Высшая школа» 2007. 1-том. С. 38-54
Қосымша:
6.6.4.Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Л.Молекулярная биология. М., 2003. С. 2-3, 6-8, 19-24, 87-91, 117-125.